Oukich Meinisin Sipwe Alingalo Jiowa!
“Lon ewe leenien saram repwe fokkun mwareiti Jiowa.”—AISEA 24:15.
1. Met meefien noun Jiowa kewe soufos usun itan we mi sokkolo seni meefien chon Kristendom ikenai?
JIOWA—ina iten Kot mi lingemwaramwar! Ekkewe soufos mi tuppwol me lom ra pwapwaiti ar repwe kapas fan itan na! Ren chengel, ra alingalo ar we Samol mi Lapalap, Jiowa, nge itan we a esissinata pwe i ewe Chon Akkota mi Lapalap. (Aisea 40:5; Jeremiah 10:6, 10; Isikiel 36:23) Pwal mwo nge ekkewe soufos mi ita kisikis ra fokkun pwarata ar alingalo Jiowa. Emon leir itan Akai. Lon ewe puken Akai mi masou ren 38 chok wokisin, a nounou iten Kot we fan 35. Lupwen ekkewe nouwisen Kristendom ra siwili ewe it mi auchea Jiowa ren ewe itelap “Samol” lon nour kewe Paipel, ekkewe oesini ese chuen wor manaman.—Alollo ngeni 2 Korint 11:4.
2, 3. (a) A ifa usun an a pwonueta eu oesini mi amwarar usun an Israel liwinsefal? (b) Menni pwapwa ekkewe lusun chon Jus me chiener kewe ra eani?
2 Lon Aisea 12:2, a nounou ruu sokkun itan.a Ewe soufos a era: “Nengeni! Kot ai Chon Amanau. Ua luku, nge usap niuokus. Kot Jiowa a ngeniei pochokkul me manaman. Ewer, i ai Chon Amanau.” (Pwal nengeni Aisea 26:4.) Ina minne 200 som ier me mwen an Israel ngaselo seni fotek lon Papilon, Jah Jiowa ren noun we soufos Aisea a alukuluku pwe I nour we Chon Amanau. Repwe fotek seni 607 tori 537 B.C.E. Aisea a pwal makkei: “Ngang, Jiowa, ua fori mettoch meinisin, . . . ngang ua apasa usun Sairus, ‘Atei nei chon mas epwe apwonueta unusen mochenin letipei’; epwe apasa pwe Jerusalem epwe kausefallita, epwe pwal fis longolongun ewe imwenfel.’” Io ena Sairus? A amwarar ach sipwe era pwe i a wewe ngeni King Sairus seni Persia, ewe a pworaiti Papilon lon 539 B.C.E.—Aisea 44:24, 28.
3 Ren pwonuetaan alon Jiowa mi makketiu ren Aisea, Sairus a atowu ngeni Israel ewe alluk: “Ami meinisin mi iteni noun Kot aramas, Kot epwe etikemi. Oupwe feila Jerusalem, lon ewe fonu Juta, pwe oupwe ausefallieta imwen Jiowa, ewe Koten Israel,—ewe Kot mi enlet—mi nonnom lon Jerusalem.” Eu lusun chon Jus mi fokkun meseik eti ekkewe chon Jentail Nethinim me noun noun Salomon kewe chon angang ra liwiniti me wareiti Jerusalem lupwen ra fori ewe chulapen likachoch lon 537 B.C.E. me eani asor ngeni Jiowa won an we rong. Lon ewe ier mwirin, fan ewe oruuen maram, ra fori longolongun ewe oruuen imwenfel, lein ar pupuchor ren pwapwa me mwareiti Jiowa.—Esra 1:1-4; 2:1, 2, 43, 55; 3:1-6, 8, 10-13.
4. A ifa usun an a pwonueta Aisea sopwun 35?
4 An Jiowa we oesini usun an epwe fissefal ar fel ngeni Kot epwe pwonueta lon Israel, a era: “Ewe fonuapo me ewe fanupwas repwe pwapwa, ewe fanuapo epwe mwanek o afisata pon ira usun chok ekkewe rous. . . . Iwe, aramasan meinisin repwe kuna lingen Jiowa, o pwal mefi tekian ach we Kot.” “Oupwe towu seni Papilon fan pwapwa o feila fan kinamwe. Chukutekia me chukutekison repwe chieta kol me mwemi, nge iran lemal meinisin repwe alopolop . . . Epwe eu esissin esap mola tori feilfeilo chok, nge ngang Jiowa upwe itefoula ren.”—Aisea 35:1, 2; 55:12, 13.
5. Pwata an Israel pwapwa ese nomottam?
5 Iwe nge, ar pwapwa a chok mwochomwoch. Chon orur kewe ra sotun fori eu atipeeu fan iten ar repwe kausefallieta ewe imwenfel. Akkom, ekkewe chon Jus ra uppwos lon ar rese tipeeu ngeni, ra era: “Esap tufich pwe oupwe etikem le aueta eu imwenfel fan iten am we Kot. Am chok aipwe aueta ei imw fan iten Jiowa ewe Koten Israel, usun Sairus ewe kingen Persia a alluk ngenikem.” Iwe, chon orur kewe ra wiliti chon u ngenir. Ra “atipemwaramwara ekkewe chon Juta o aniuokkusur pwe resap aueta ewe imwenfel.” Ra pwal mwakeleta porausan ngeni ewe chon wii Sairus itan Artaxerxes, ewe a alluku pwe epwe pin angang won ewe imwenfel. (Esra 4:1-24) Ren ukukun 17 ier, a ukutiu ewe angang. Solapan, ekkewe chon Jus ra turutiu ren ar tongei moni lon na fansoun.
“Jiowa Sapaot” A Fos
6. (a) Met Jiowa a fori usun minne a fiffis lon Israel? (b) Met popun a fich iten Akai we?
6 Iwe nge, Jiowa a pwarata ‘an manaman me an pochokkul’ fan iten Israel ren an tinalo ekkoch soufos, akkaeuin Akai me Sekaraia, pwe repwe fongunata ekkewe chon Jus usun wiser kewe. Iten Akai we a riri ngeni eu fetellap, pun usun ita nge a wewe ngeni “Uputiu lon eu Fetellap.” Mi fich pwe a poputa le oesini lon ewe aeuin ranin ewe maram an a fis ewe Fetellapen Imw Mangaku, atun a alluk ngeni ekkewe chon Jus ar repwe “chok fokkun pwapwa.” (Tuteronomi 16:15) Ren Akai, Jiowa a awora ruanu poraus lon ukukun 112 ran.—Akai 1:1; 2:1, 10, 20.
7. A ifa usun ekkewe popun kapas lon puken Akai epwe apochokkulakicheta?
7 Le poputaan an we oesini, Akai a apasa: “Iei alon Jiowa Meilapen Sounfiu.” (Akai 1:2a) Io ekkena “sounfiu”? Ir noun Jiowa kewe chonlang, fan ekkoch lon Paipel ra iteni sounfiu. (Job 1:6; 2:1; Kol Fel 103:20, 21; Mattu 26:53) Ese fen apochokkulakich ikenai pwe ewe Samol mi Unusen Manaman Jiowa a nounou ekkena sounfiun lang mi pwora ar repwe emmweni ach angangen forisefalli fel mi enlet won fonufan?—Alollo ngeni 2 Kings 6:15-17.
8. Menni ekiek a kku Israel, iwe, met sopwolon?
8 Ifa masouen an Akai aeuin poraus? Ekkewe aramas ra apasa: “Esaamwo tori fansoun ar repwe ausefallieta Imwenfelin Jiowa.” Rese chuen akkomwa kauetaan ewe imwen fel, ewe a liosueta forisefallin fel mi enlet. Ra kul ngeni ar ra aueta imw watte fan asengesin pwisin ir. Ar ekkekieki pisek chok a fen akukkunalo ar tinikken fan iten an Jiowa we fel. Mwiriloon, Jiowa ese chuen efeiochur. Ar kewe malamal rese chuen uwaoch, ese pwal chuen wor ufer fan iten ewe fansoun ffou. Liwinin ar angang a chok kukkun, usun ita nge ra iseni liwinir lon eu leenien iseis mi wor pwang lon.—Akai 1:2b-6.
9. Ifa ewe kapasen fon mi pochokkul Jiowa a awora?
9 Fan ruu, Jiowa a awora ei kapasen fon mi pochokkul: “Oupwe ekieki usun minne a fis ngenikemi.” A pwapwalo pwe Serupapel, ewe kepinan Jerusalem, me ewe samol fel mi lapalap Josuab a alleasochis, iwe, ra pwora me peppesei ekkewe aramas meinisin ar “repwe auseling ngeni leuwen Jiowa ar Kot, pwal ngeni alon Akai ewe soufos, pun Jiowa ar Kot a tinalo ngenir, iwe, ekkewe aramas ra poputa le niuokkus pokiten Jiowa.” Pwal eu, “Akai noun Jiowa we chon kuno a esilei ngeni ekkewe aramas usun wisan we seni Jiowa, a apasa: ‘“Ngang upwe etikemi,” ina alon Jiowa.’”—Akai 1:5, 7-14.
10. A ifa usun Jiowa a aea an manaman fan asengesin Israel?
10 Eni ekkoch chinnap lon Jerusalem ra ekieki pwe lingen ewe imwen fel mi kausefal esap fokkun lollo ngeni ewe imwen fel akkom. Iwe nge, orun 51 ran mwirin, Jiowa a amwokutu ngunur. Akai a apasa: “‘Iei oupwe apworachokemi, ami Serupapel me Josua, noun Jehosatak ewe samol fel mi lapalap, pwal ami aramasen ei fonufan meinisin’ ina alon Jiowa. ‘Oupwe angang, pun ngang upwe etikemi. . . . ‘Ousap niuokkus.’” Jiowa, ewe epwe aea an manaman chapur pwe epwe ‘achecha lang me fonufan’ epwe akkufu chon u ngenir meinisin, pwal mwo nge allukun Artaxerxes pwe epwe pinei kauetaan ewe imwen fel. Mwirin nimu ier a sopwoch angangen kaueta ewe imwen fel.—Akai 2:3-6.
11. A ifa usun Kot a auralo ewe oruuen imwenfel ren ‘ling mi lap seni ewe imwenfel me lom’?
11 Eu pwon mi amwarar a pwonueta lon na fansoun, a era: “‘Upwe amwokutukutu mwun fonufan meinisin, wour meinisin epwe tori ei leeni, upwe pwal aurala ei Imwenfel ren ling,’ ina alon Jiowa Sapaot.” (Akai 2:7) Ekkena “pisek mi auchea” a wewe ngeni ekkewe chon ekis mi etto feffel lon na imwenfel, pun a liosueta lingen an we nonnom. A ifa usun sipwe alollo ena imwenfel mi kausefal ngeni ewe a kauta lon ranin Solomon we? Noun Kot we soufos a apasa: “‘Lingen ei Imwenfel epwe lapalap seni lingen ewe Imwenfel me lom,’ ina alon Jiowa Sapaot.” (Akai 2:9) Lon aeuin pwonuetaan ena oesini, ewe imwenfel mi kautasefal epwe nomottam lap seni ewe aeuin imwenfel tori fansoun ewe Messaia epwe waroto lon 29 C.E. Pwal eu, ewe Messaia a pwisin alingalo lupwen a afalafala ewe enlet ikewe ie me mwen ekkewe chon oput ra fori pwe epwe ninnilo lon 33 C.E.
12. Ifa kokkotun ekkewe popun ruu imwenfel?
12 Ewe aeuin me oruuen imwenfel lon Jerusalem ra apwonueta eu kokkot mi lamot ren an liosueta ekkoch lapalap mi auchea usun an ewe Messaia angangen samol-fel, a pwal akkanomu an Jiowa fel mi limelimoch won fonufan tori warotoon ewe Messaia.—Ipru 10:1.
Ewe Imwen Fel lon Pekin Ngun mi Ling
13. (a) Met a fis ren ewe imwen fel lon pekin ngun seni 29 tori 33 C.E.? (b) Ifa wisen an Jises we moon kepich lon ena poraus?
13 A wor weween an Akai oesini usun forsefallin fel mi enlet fan iten ekkewe fansoun mwirin? Fokkun ewer! Ewe imwenfel lon Jerusalem a wiliti ewe leenien fel mi enlet won fonufan. Nge a liosueta eu imwenfel lon pekin ngun mi fokkun lingemwaramwar. A fotetiu lon 29 C.E. lupwen ngun mi fel a feitiu won Jises usun chok emon lisom lon an we papatais lon ewe chanpupu Jortan me Jiowa a seikata Jises pwe epwe Samol Fel mi Lapalap. (Mattu 3:16) Mwirin an Jises awesalo an we angangen afalafal won fonufan ren an asoresini manauan, a manausefallieta ngeni lang, ewe a liosutiu ren ewe Leeni mi Pin seni meinisin lon ewe imwen fel, iwe, a mwei ngeni Jiowa aucheaan an we asor. A wewe ngeni eu moon kepich, a pwoluelo tipisin noun kewe chon kaeo me suuki ewe al pwe repwe kepit usun samol fel lon ewe ranin Pentekos 33 C.E. lon an Jiowa we imwenfel lon pekin ngun. Ar angangen afalafal tori malo lon kiannin ewe imwenfel won fonufan epwe emmwen ngeni ar repwe manausefal ngeni lang lon mwachkkan pwe repwe sopweilo ar angangen samol-fel.
14. (a) Menni pwapwa a fiti tinikkenin ewe popun mwichefelin chon Kraist? (b) Pwata ena pwapwa ese nomottam?
14 Fitengerou chon Jus mi aier, pwal chon Jentail mwirin, ra kito ngeni ena mwichefelin chon Kraist, ra esilefeili ewe kapas allim usun an Kot we Muu epwe feito an epwe nemenalo fonufan. Mwirin 30 som ier, ewe aposel Paul a tongeni apasa pwe ewe kapas allim a fen esilefeil “ekis meinisin fan lang.” (Kolose 1:23) Nge mwirin maloon ekkewe aposel, ewe tokolo mi lap a fisita, me a poputa le kun saramen ewe enlet. Lamalamen Kraist mi enlet a nom fan nurun an Kristendom kinikinfensen mi alongolong won an lamalamen lukun kewe afalafal me ekiek.—Fofor 20:29, 30.
15, 16. (a) A ifa usun eu oesini a pwonueta lon 1914? (b) Menni angangen ionfengen a esissinata sopwolon ewe 19th me poputaan 20th senturi?
15 Fitupuku ier ra lo. Iwe lon ekkewe ier mwirin 1870, eu mwichen chon Kraist mi letip-wenechar ra poputa le fori eu kaeon Paipel mi alollol. Seni Paipel, ra tongeni itini ewe ier 1914 pwe epwe esissinata sopwolon “fansoun ekkewe mwun fonufan mi kefil.” Lon na atun, fisu “fansoun” lon kapas monomon (2,520 ierin an aramas nemenem usun chok emon manmocho) epwe sopwolo ren an Kraist Jises mommot won an we leenien motun king—Atewe mi wor “an pwungun nemenem” usun an fonufan Messaia me King. (Luk 21:24; Taniel 4:25; Isikiel 21:26, 27) Akkaewin seni 1919 feffeilo, ekkena Chon Kaeo Paipel, nge ra iteni Chon Pwarata Jiowa ikenai, ra fen chofo le arongafeili ewe kapas allim usun ewe Muu won unusen fonufan. Lon 1919 fitengerou Chon Pwarata Jiowa ra polueni ewe kokko ngeni angang mi katowu lon ewe mwichelap lon Cedar Point, Ohio, U.S.A. Ra chochommongelo tori ewe ier 1935 lupwen 56,153 ra fiti ewe angangen afalafal. 52,465 leir ra angei ewe pret me wain lon ewe Achechemenien Maloon Jises we, iwe, a liosueta ar apilukulukun ar repwe wiliti samol-fel eti Kraist Jises lon ewe kinikinin an Jiowa we ngun mi fel lon pekin ngun lon lang. Repwe pwal eti Jises le nemenem usun king lon ewe Muun Messaia.—Luk 22:29, 30; Rom 8:15-17.
16 Iwe nge, Pwarata 7:4-8 me 14:1-4 ra pwarata pwe iteiten ekkewe chon Kraist mi kepit a aukuk ngeni 144,000, nge chommong leir ra ionfengen lon ewe aeuin senturi me mwen an a poputa ewe tokolo mi lap. Tori sopwolon ewe 19th senturi me poputaan ewe 20th, Jiowa a ionifengenni seni mwu meinisin eu mwichen aramas mi limelimoch ren konikin an we Kapas, kuna pwung ren luku an Jises we asor, me mecheni ekkewe chon Kraist mi kepit, ekkewe amuchuloon chon 144,000.
17. (a) Menni angangen ionfengen a fis seni 1930? (b) Met lamoten Jon 3:30 lon ei poraus? (Pwal nengeni Luk 7:28.)
17 Met epwe fis mwirin ekkewe chon kepit meinisin repwe kefilita? Lon 1935, lon eu mwichelap lon Washington, D.C., U.S.A., a apio pwe ewe mwich mi lapalap” lon Pwarata 7:9-17, ina eu mwich epwe sinnelo “mwirin” ekkewe 144,000 repwe ionfengen, iwe, ar apilukuluk allim epwe manau esemuch lon eu paratis won fonufan. Mwirin an a sinneni ewe Jises mi kepit, Jon Papatais, ewe epwe manausefal won fonufan pwe epwe emon lein ekkewe “pwal ekkoch siip,” a apasa usun ewe Messaia: “Atewe epwe lapelo, nge ngang upwe kisikisilo.” (Jon 1:29; 3:30; 10:16; Mattu 11:11) Angangen Jon Papatais pwe epwe ammolnata ekkewe chon kaeo fan iten ewe Messaia a sopwolo atun Jises a wisen filata chommong lein ir kewe repwe choni ewe 144,000. Lon ekkewe ier mwirin 1930, ewe a mwaalfesen me ena a fisita, weween, a chokisikisilo chon kepit nge a chommongelo ekkewe pwal ekkoch siip ra kefiliata. A chokisikisilo ekkewe aramas mi koko pwe repwe choni ekkewe 144,000 nge a fokkun chommongelo ir kewe repwe choni ewe “mwich mi lapalap” seni ekkewe “pwal ekkoch siip.” Ena mwich mi lapalap a sopweilo le chochommongelo atun ei otot mi ngau a fetal ngeni sopwolon lon Armaketon.
18. (a) Pwata sipwe lukuluk pwe “fitu million mi manau iei resap mwo malo”? (b) Pwata sipwe tinikken le alleasochisi Akai 2:4?
18 Mwirin 1920, eu afalafal Chon Pwarata Jiowa ra apochokkulata a iteni “Fitu Million mi Manau Iei Resap Malo.” Eni a kon watte minne ra ekiekin kuna lon na fansoun. Nge ikenai sipwe lukuluk le eani ena poraus. Watteloon saram won an Paipel kewe oesini pwal fitikokoon ei fonufan mi mammalo ra pupuchor pwe sopwolon an Satan we otot a chok arapoto! Repotun ewe Faafen aCh Samol fan iten 1996 a pwarata pwe 12,921,933 ra fiti, nge 8,757 (.068 percent) chok ra pwarata ar apilukulukun manau lon lang ren ar angei ewe pret me wain. Forsefallin fel mi enlet epwele pwonueta. Nge sisap fokkun tilikopelo lon ena angang. Ewer, Akai 2:4 a apasa: “‘Oupwe apworachokemi, ami kana aramasen ei fonu meinisin. Oupwe angang, pun ngang upwe etikemi,’ ina alon Jiowa Sapaot.” Amwo sipwe tipeppos pwe tongen pisek me moni are tongen fonufan esap apwangapwangelo ach tinikken fan iten an Jiowa angang!—Jon 2:15-17.
19. Epwe ifa usun epwe tongeni wor wisach lon pwonuetaan Akai 2:6, 7?
19 A fokkun apwapwa wisach we pwe sipwe fiti pwonuetaan Akai 2:6, 7 lon ach ei fansoun: “Iei alon Jiowa mi Unusen Manaman, ‘Murin fansoun mwochomwoch upwe achechasefalli lang me fonufan, pwal matau me fonupwas. Upwe amwokutukutu mwun fonufan meinisin, wour meinisin epwe tori ei leni, upwe pwal auralo ei Imwenfel ren ling.” Tipemmong, foffor mi pwor, me oput ra choufetal lon ei fonufan lon ei aruwen senturi. A wesewesen tori an kewe ranin le sopwolon, iwe, Jiowa a fen poputa le “achecha” ren an amwokutu noun kewe Chon Pwarata ar repwe ‘esilefeili an we ranin kapwung.’ (Aisea 61:2) Ena angangen “achecha” fonufan epwe muchulo ren taloon ei otot lon Armaketon, nge me mwen an epwe fis ena, Jiowa epwe ionifengenni “woun ekkewe mwu meinisin”, ekkewe aramas mi tipetekison usun chok siip fan iten ar repwe angang ngeni won fonufan. (Jon 6:44) Ei “mwich mi lapalap” iei ‘ra fori angang mi pin’ lon kiannin an we imwenfel won fonufan.—Pwarata 7:9, 15.
20. Ia sipwe kuna ia ewe pisek mi auchea seni meinisin?
20 Angang mi pin lon an Jiowa we imwenfel lon pekin ngun epwe atoto feioch mi auchea lap seni pisekin fonufan meinisin. (An Salomon Fos 2:1-6; 3:13, 14; Mattu 6:19-21) Pwal eu, Akai 2:9 a era: “‘Lingen ei Imwenfel epwe lapalap seni lingen ewe Imwenfel me lom, iei alon Jiowa Sapaot. “Ngang upwe fangeto lon ei leeni wou me kinamwe,” iei alon Jiowa mi Unusen Manaman. Met weween ekkena fos ngenikich ikenai? Ewe lesen mwirin epwe aiti ngenikich.
[Footnote]
a Paipel a nounou ekkewe it “Jah Jehovah” fan iten an epwe apochokkula. Nengeni Insight on the Scriptures, Volume 1, pekin taropwe 1248.
b Jeshua lon Esra me pwal ekkoch puken Paipel.
Met Kopwe Apasa?
◻ Ifa an ekkewe soufos leenien appiru sipwe appiru ren iten Jiiowa we?
◻ Ifa ewe minen apochokkul sipwe angei seni an Jiowa we poraus mi manaman ngeni Israel mi liwinsefal?
◻ Ifa ewe imwen fel lon pekin ngun mi ling ikenai?
◻ Ifa tettelin ekkewe angangen ionfengen ra fis lon ekkewe 19th me 20th senturi, iwe, ifa ar apilukuluk allim?