Ewe Chon Forata Mi Tongeni Alisuk Le Meefi Lamoten Manauom
“Repwe mwareiti iten Jiowa we; pun a pwisin apasawu an we alluk, me ra fen foruta.”—KÖLFEL 148:5, New World Translation.
1, 2. (a) Menni kapas eis sipwe ekkekieki? (b) Ifa ussun an Aisea we kapas eis a weneiti forataan mettoch?
“OUSAP silei usun?” Eli ina eu kapas eis mi emmwen ngonuk om kopwe eisini, ‘Silei ussun met?’ Nge a wesewesen wewe ngeni eu kapas eis mi lamot. Me sipwe tongeni weweochuti ena kapas eis ika sipwe silei ikewe a makketiu ie—ewe 40en sopwun ewe puken Aisea. Emon chon Ipru loom, Aisea, a makketiu, iwe, esap iei eu kapas eis mi fo. Nge a chuen wor lamotan iei me a weneiti ewe popun ka manau.
2 Pokiten a watte lamotan, sipwe ekiekifichi ewe kapas eis lon Aisea 40:28: “Ousap silei usun? Are ousap rong usun? Ewe Samol mi Lapalap eman Kot mi nonom tori feilfeilachok, a fori unusen fanufan.” Iwe, ei ‘silei’ a weneiti ewe Chon Forata fonufan, me ewe poraus mwan me mwirin a pwarata pwe ese chok fos ussun forian kewe won fonufan. Ruu wokisin akkom mwen ei, Aisea a makkei ussun ekkewe fuu: “Oupwe neta lang. Io a forata masouan meinisin? Iwe, Kot a emwenawu mwicheicher meinisin . . . Meinisin ra nom pokiten watten an tufich pwal ren pochokulen manaman.”
3. Inaamwo ika a mmen watte om sile ussun ewe Chon Forata nge, met popun kopwe mochen alapalo om silei?
3 Ewer, ewe kapas eis “Ousap silei usun?” a weneiti ewe Chon Forata lang me fonufan. Eli en emon mi luku pwe Jiowa Kot “a fori unusen fanufan.” Eli kopwe pwal silei ussun lapalapan kewe. Nge met epwe fis ika kopwe fos ngeni emon mwan are fefin mi tipemwaramwareiti nonnomun emon Chon Forata me ese wewe ussun lapalapan? Sisap mairu ren ena pun mei wor fite, fite milion aramas rese silei ussun are luku lon ewe Chon Forata.—Kol Fel 14:1; 53:1.
4. (a) Pwata mi fich ngeni ach ekieki ussun ewe Chon Forata iei? (b) Science ese tongeni polueni met?
4 Chommong chon lukulukummang ra sochungio seni sukul me ra luku pwe science a fen (are epwe) polueni meinisin ekkewe kapas eis ussun ewe poputaan lang me fonufan me ewe manau a nom won. Lon The Origin of Life (itelapan lon fosun Franis: Aux Origines de la Vie) ekkewe sou mak Hagene me Lenay ra apasa: “Le poputaan ewe ruwe me aewin senturi, aramas ra chuen anini won ifa ussun manau a poputa. Epwe lamot atittinen mettoch fan ewe lang mi watte tori ekkewe kukkun kifetin fonufan ika epwe tongeni pwak ei osukosuk.” Nge, lon ewe saingoon sopwun ewe puk, “Ewe Kapas Eis Esaamwo Polu,” a mak: “Sia fen atittina ekkoch mettoch science a polueni ren ewe kapas eis, Ifa ussun manau a poputa won fonufan? Nge, ifa ewe popun ena manau a poputa? Mei wor eu popun manau won fonufan? Science ese tongeni polueni ekkeei kapas eis. Science a kutta poluen ewe kapas eis ‘ifa ussun’. ‘Ifa ussun’ me ‘met popun’ ir ruu kapas eis mi sokkolo lapalaper. . . . Sou aak me lamalam, me—lap seni meinisin—kich pwisin sipwe kutta poluen ena kapas eis ‘met popun’.”
Kukkutta Poluan me Weween
5. Met sokkun aramas repwe feioch seni ar kaeo ussun ewe Chon Forata?
5 Ewer, sia mochen weweiti ewe popun mei wor manau—me a fokkun lamot ach silei ewe popun sia nonnom. Pwal och, sipwe ita ekieki ussun ekkewe aramas mi tipemwaramwareiti nonnomun ewe Chon Forata me rese kon lien silei ussun lapapalapan kewe. Are, kopwe ekieki ussun ekkewe aramas mi eani eu luku ussun Kot mi sokkolo me minne a makketiu lon ewe Paipel. Fite bilion aramas ra maarita lon ekkewe fonuen Otiu are lon ekkewe fonu ia aramas rese lukuluk won emon Kot mi tongeer, me a eani ekkewe lapalap aramas ra saani. Ewe kapas “kot” epwe efisi ar ekieki ussun eu manaman mi efisata mettoch. Resaamwo ‘silei ewe Chon Forata’ are lapalapan kewe. Ika ir, are ekkewe fite milion aramas ra pwal eani ena esin ekiek mi tongeni lukuluk won nonnomun emon Chon Forata, a ifa me watteen ekkewe feioch repwe kuna, kapachelong ar feioch feilfeilo chok! Repwe pwal tongeni angei eu mettoch ese nom ren chommong aramas—ar meefi pwe manauer mei wor lamotan, eu popun ren manauer, me kinamwe.
6. Ifa ussun manauen aramas ikenai epwe ussun manauen Paul Gauguin me eu lein ekkewe lios a peiniti?
6 Ren chok awewe: Lon 1891, emon sou chungani lios seni Franis itan Paul Gauguin a kutta eu manau mi pwapwa lon French Polynesia, eu leeni mi ussun paratis. Nge an kewe foffor mi ingau me mwan ra atoto semmwen ngeni pwisin i me ekkewe ekkoch. Atun a meefi pwe epwele malo, a chungani eu lios mi watte. Ren ewe lios a sotun ‘awewe won manau ussun eu mettoch mi monomonelo.’ En mi silei met Gauguin a eita ngeni ewe lios? “Ia Sia Feito me Ia? Kich met? Ia Kich Sipwe Feilo Ie?” Eli ka fen rong an aramas eani ena esin kapas eis. Chommong ra eisini. Nge lupwen rese tongeni kuna poluen ar kewe kapas eis—esor aucheaan manauer—met repwe fori? Eli epwe wor ar ekiek pwe esor sokkofesennin manauer me manauen ekkewe man.—2 Piter 2:12.a
7, 8. Pwata esap naf an emon atittina chok science?
7 Ina popun kopwe weweiti ewe popun emon senseen physics, Freeman Dyson, a tongeni makkeei: “Ai ekiek a ussun ekiekin chommong lupwen upwe eani an Jop kewe kapas eis. Met popun sia riaffou? Met popun ei fonufan mi kon pwungungau? Met popun a wor metek me riaffou?” (Hiop 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Ussun a fen makketiu, chommong aramas repwe kutta poluen ekkena kapas eis seni science nge esap seni Kot. Sou kaeo sokkopaten manau won fonufan me ekkewe mi kaeo ewe saat me ekkewe ekkoch ra akkalapalo ach sile ussun ei fonufan me ewe manau mi nonnom won. Ekkewe sou kaeoon fuu me ekkewe mi kaeo physics ra kakkaeo mettoch mi towau me ewe fonufan me ra akkalapalo ach sile ussun ekkewe fonufan mi pwelli ewe akkar, ekkewe fuu, me ekkewe mwichen fuu mi towau senikich. (Alollo ngeni Keneses 11:6.) Unusen ena sile epwe emmwen ngenikich menni ekiek?
8 Ekkoch scientist ra apasa pwe “ekiekin” Kot are “makken Kot” a pwalo lon lang me fonufan. Nge eli ese ffatelo ewe poraus mi lamot. Ei poraus mi makketiu lon ewe chassi Science: “Lupwen sou kaeo ussun poputaan me lapalapen lang ra apasa pwe ar kaeo a pwaralo ‘ekiekin’ are ‘makken’ Kot, ra apasa pwe emon kot a fen akkotaochu masouen lang. Nge neman kokkotochun masouen lang esap ina ewe mettoch mi lamot seni meinisin.” Pwungun pwe, emon mi winneni ewe liffang Nobel itan Steven Weinberg a makkei: “Lapeloon ach ekieki pwe sia weweiti lang me fonufan, lapeloon a ussun ita pwe esor popun.”
9. Menni pisekin annet epwe alisikich me ekkewe ekkoch le kaeo ussun ewe Chon Forata?
9 Eli en emon lein ekkewe fite milion aramas mi fen kaeo ei poraus me ka fen weweiti pwe manau mi auchea a riri ngeni an silei ewe Chon Forata. Chechchemeni minne ewe aposel Paul a makkei: “Aramas rese tongeni apasa pwe rese silei Kot. Seni le poputaan fonufan, aramas mi tongeni kuna lapalapen Kot ren ekkewe mettoch A fen forata. Ekkeei mettoch ra pwaralo An manaman mi nomofoch. A pwaralo pwe I ewe Kot.” (Rom 1:20, Holy Bible, New Life Version) Ewer, mei wor poraus ussun ach ei fonufan me ussun pwisin kich me ekkeei mettoch mi tongeni alisi aramas le esinna ewe Chon Forata me kuna weween manauer pokiten ar silei Kot. Ekieki mwo ussun ekkeei ulungat mettoch: masouen lang, ifa ussun manau a poputa, me ach tufichin ekiek.
Ekkewe Popun Aramas Repwe Luku
10. Met popun sipwe ita ekieki ussun ewe “poputaan”? (Keneses 1:1; Kol Fel 111:10)
10 Ifa ussun ekkewe lang ra fisita? Neman ka fen kaeo seni poraus ussun raket me pongkio lon space pwe lape ngeni meinisin ekkewe scientist ra luku pwe lang me fonufan rese nonnom fansoun meinisin. Mei wor poputaan nonnomun we me a wakattelo iteitan. Ifa weween ena poraus? Auseling ngeni minne ewe sou kaeo fuu, Sir Bernard Lovell a apasa: “Ika loom, loom, masouen lang me fonufan meinisin ra nomfengen lon eu chok leeni me lapalaper mi fokkun kukkun me fokkun chou, sia wiisen eisini mei fet lapalaper me mwan . . . Sia osukosuk pokiten a ussun ita a wor eu Poputaan lang me fonufan.“
11. (a) Ifa ukuukun watteen lang? (b) Met sipwe kaeo seni kokkotochun lang me fonufan?
11 A ussun ita pwe emon a minasefalli masouen lang me fonufan pwe repwe kokkotoch. Ren chok awewe, mei wor ruu lapalapen ach we akkar me ekkewe ekkoch fuu mi amwarar, ar ngetengetoch, me ar lukuchar. Aramas ra esissin pwe mei wor lefilen 50 bilion (50,000,000,000) me 125 bilion galaxy are mwichen fuu lon lang. Mei wor lon ach we galaxy, itan Milky Way, fite bilion fuu. Ekieki mwo: Sia silei pwe a lamot ngeni eu mwesinen efoch chitosa ukuukochun gas me asapwal. Ika mei wor waaom we, eli kopwe feilo ngeni eu shop pwe emon mechanic mi silelap epwe forsefalli ewe mwesin pwe epwe och fetallin me esap solap ewe gas. Ika mei watte lamoten ena sokkun angang ren eu mwesin, epwe ifa ussun ren ewe akkar mi kon sopwoch an “fisikkar”? A ffat pwe ekkewe mettoch mi lamot lon ewe akkar ra fen kokkotochulo pwe epwe atufichi manau won ei fonufan. A chok pwisin fisita? Ewe mwan mi fen manau me loom, loom, itan Jop a rong ei kapas eis: “Ka fen uwawu ekkewe alluk mi nemeni ekkewe lang, are isetiu allukun mettoch mi manau won fonufan?” (Job 38:33, The New English Bible) Esap ena forien emon aramas. Iwe, ei kokkotoch a feito me ia?—Kol Fel 19:1.
12. Pwata esap mwaal ach ekieki pwe eu Tipatchem mi manaman watte a efisata forun mettoch meinisin?
12 Epwe tufich pwe ei kkotoch a feito seni och mettoch are seni Emon nge aramas rese tongeni kuna? Ekieki mwo ussun ena kapas eis me ren minne science a fen kaeo. Lape ngeni ekkewe scientist iei ra etiwa ewe luku pwe a wor mettochun lang mi watte ar manaman—iter black hole. Aramas rese tongeni kuna ekkeei black hole, nge chommong scientist ra luku pwe ra nonnom. Pwal ussun chok alon ewe Paipel, mei wor ekkewe mettoch lon lang mi watte manamaner nge sise tongeni kuneer—ekkewe chonlang. Ika mei wor mettochun lang mi manaman watte nge sise tongeni kuneer, esap pwal ita tufich pwe ewe kokkotoch mi pwalo lon unusen lang a pop seni eu Tipatchem mi manaman?—Nehemia 9:6.
13, 14. (a) Met science a fen kaeo ussun ewe poputaan manau? (b) Met sipwe kaeo seni nonnomun manau won fonufan?
13 Ewe oruuen pisekin pwarata mi tongeni alisata an aramas luku pwe mei wor emon Chon Forata a weneiti ifa ussun manau a poputa won fonufan. Seni atun an Louis Pasteur experiment, aramas ra kan luku pwe manau ese tongeni pwisin fisita. Iwe, ifa ussun manau won fonufan a poputa? Lefilen 1950 me 1960 ekkoch scientist ra sotun anneta pwe manau mi tongeni pwisin fisita lupwen inefi a kkukku ewe asapwal a fen wor me loom. Iwe nge, a fen pwalo lon ei fansoun pwe manau won fonufan ese tongeni poputa ina ussun popun, pun ese fen wor ena esin asapwal me loom. Ina popun, ekkoch scientist ra kukkuta pwal eu awewe ren poputaan manau won fonufan. Nge mei wor och mettoch rese ekieki?
14 Mwirin fite ierin an kaeo ussun lang me fonufan me ewe manau a nonnom lon, ewe scientist seni Britain, Sir Fred Hoyle a apasa: “Epwe murinno ach ekieki pwe manau a fisita seni fofforun emon mi tipatchem mwen ach etiwa ewe tufich mi kisikis pwe manau a pwisin fisita seni mwokutukutun ekkewe manaman won fonufan.” Ewer, ren lapeloon ach kaeo ussun amwararen manau, epwe pwal lapelo ewe luku pwe ena manau a pop seni eu Popun mi tipatchem.—Hiop 33:4; Kol Fel 8:3, 4; 36:9; Fofor 17:28.
15. Pwata sipwe tongeni apasa pwe mi sokkolo lapalapom?
15 Iwe, ewe aewin pisekin annet a weneiti lang me fonufan, me ewe oruuen, ewe poputaan manau won fonufan. Nengeni ewe aulungatin—aramas mi sokkolo lapalaper. Ren chommong lapalap, aramas mi sokkolo lapalaper, weween pwe en mi pwal sokkolo lapalapom. Ifa ussun? Ese mwaal ka fen rongorong ifa ussun tupuwach a ussun eu computer mi watte. Pwungun pwe, ren minne a fen pwalo ussun tupuwach iei, ese chuen pwung ena awewe. Emon scientist mi angang lon ewe Massachusetts Institute of Technology a apasa: “Ekkewe computer lon ei fansoun rese mwo tori tufichin emon aramas a fen ruaanu ier lon pekin kuna, fos, mwokutukut, are ekiek. . . . Emon a fen esissin pwe ewe tufichin aea poraus a nom ren eu computer mi watte seni meinisin, a lollopok me ewe kkotun waan meefi lon emon pwechar—kukkun kinikinin ewe manaman a nom lon ewe computer lon poonsokum.”
16. Met sipwe kaeo seni om tufichin kapas?
16 Kapas a wewe ngeni eu tufich a nom reom pokiten tupuwom. Ekkoch aramas mi silei ruu are ulungat kapas, are lap seni ena, nge om tufichin silei pwal mwo nge eu kapas a asokkokolo. (Aisea 36:11; Fofor 21:37-40) Ekkewe Sense R. S. me D. H. Fouts ra eisini: “Aramas chok . . . ra tufichin porausfengen ren kapas? . . . Ekkewe man mi ekis tekia meinisin mi tufichin porausfengen ren . . . pwom, pwooner, kokko, kechiu, me kol, me pwal mwo nge pweruk ussun ekkewe nongon samol. Nge a ussun ita pwe ekkewe man rese eani eu kokkotun kapas mi kokkotoch ussun aramas. Ekkewe man rese tongeni chungani lios mi liosuni och mettoch ir mi atola, me eli a wor lamoten ei tufichingau.” Ir mi fori esissin won echo taropwe chok. Pwungun pwe aramas chok, pokiten tupuwer, mi tongeni porausfengen ren kapas me chungani lios mi nikinikin minne ra kuna.—Alollo ngeni Aisea 8:1; 30:8; Luk 1:3.
17. Met sokkofesennin an man me aramas nennelong lon eu kinas?
17 Pwal och, en mi silei en io. (An Salomon Fos 14:10) En mi fel kuna met a fis lupwen emon matchang, kolak, are kattu ra oriir lon eu kinas? Ra song me ra ffenei, orior, are fiu. An ekiek pwe a kukkuna pwal emon man, ese esinna pwisin i. En mi sokkolo. Lupwen ka kuna liosum lon eu kinas, ka silei pwe en. (Jemes 1:23, 24) Eli kopwe chek ika en mi foutoch are epwe met lapalapom mwirin ekkoch ier. Ekkewe man rese fori ina ussun. Ewer, tupuwom a asokkokolo. Pokiten io tupuwom mi ina ussun? Ifa ussun a akkom fisita ewe tupuw, ika esap seni Kot?
18. Ikkefa ekkewe tufich lon ekiek mi asokkofesennikich me ekkewe man?
18 Tupuwom a atufichuk om saani lios mi peinit, nikattik, me a pwal atufichuk le miritiiti ika och mettoch a pwung are mwaal. (Ekistos 15:20; Soukapwüng 11:34; 1 King 6:1, 29-35; Mattu 11:16, 17) Met popun en ka ina ussun nge esap pwal ekkewe man? Ra aea tupuwer fan iten mettoch mi lamot ngeniir iei chok—kutten mongo, kutten puluwer, forun faaser. Aramas chok ra ekkekieki mettochun mwach kkan. Ekkoch ra pwal mwo nge ekieki ifa ussun ar kewe foffor repwe kku ewe fonufan are mwirimwirir lon mwach kkan. Pwata? Ei poraus ussun aramas a mak lon Än Salomon Afalafal 3:11: “A pwal atolonga ekiekin fansoun esemwuch lon letipen aramas.” Ewer, om tufichin ekkekieki fansoun esemuch are manau tori feilfeilo a wewe ngeni eu mettoch mi sokkolo lapalapan.
Ewe Chon Forata Epwe Ameef Ngonuk Pwe En Mi Auchea
19. Ifa ewe sokkun poraus mei wor ulungat kinikin lon kopwe aea ika kopwe alisata an aramas ekieki ussun ewe Chon Forata?
19 Sia fen fos ussun ulungat mettoch: kokkotochun ewe lang mi watte, poputaan manau won fonufan, me tupuwen aramas mi sokkolo lapalapan. Met sia kaeo seni ekkeei ulungat mettoch? Iei eu poraus kopwe aea le alisata an aramas polueni ena kapas eis. Kopwe akkom eis: Mei wor poputaan lang me fonufan? Lape ngeni aramas repwe tipeeu ngeni. Mwirin kopwe eis: A fen wor och a efisata poputaan nonnomur are esor? Lape ngeni aramas ra meefi pwe mei wor och mettoch a fen efisata nonnomun lang me fonufan. Ena epwe emmwen ngenikich ewe saingoon kapas eis: Ewe poputaan ekkeei mettoch a fen fis pokiten och mettoch mi nonnom fansoun meinisin are pokiten Emon mi nonnom fansoun meinisin? Ren ffatochun ekkeei kapas eis, chommong repwe apasa: Epwe ita wor emon Chon Forata! Ika mei pwung ena, epwe pwal ita wor eu popun mi auchea ren manauach?
20, 21. Met popun ach silei ewe Chon Forata a lamot ika sipwe meefi pwe mei wor aucheaan manauach?
20 Unusen manauach, kapachelong ach weweiti minne a pwung are mwaal me ekkewe alluk mi weneiti pwung me mwaal epwe ita riri ngeni ewe Chon Forata. Tokter Rollo May a makkei: “Ewe chok kokkotun alluk mi affata minne mi pwung me mwaal mi murinno a alongolong won ewe popun aramas mi manau.” Ia sipwe kuna me ie? Atewe a sopweilo: “Ewe kokkot mi murinno a wewe ngeni lapalapen Kot. An Kot kewe kapasen emmwen ir ekkewe alluk mi wewe ngeni longolongun manau seni an keran fisita tori sopwoloon.”
21 Ina popun sia tongeni weweiti ewe popun ewe sou mak kol a pwarata tipetekison me tipatchem lupwen a tingorei ewe Chon Forata: “SAMOL, kopwe esinei ngeniei lapalapen om kewe fofor; kopwe chon aiti ngeniei om kewe al. Kopwe emmweniei lon om enlet, o afalafalaei, pun en chok mi ai Koten amanau.” (Kol Fel 25:4, 5) Lupwen a fen lapelo an ewe sou mak kol silei ewe Chon Forata, epwe pwal lapelo an meefi aucheaan, ewe popun mi auchea ren manauan, me an tufichin emmweniochu manauan.—Ekistos 33:13.
22. Met a kapachelong lon ach silei alen ewe Chon Forata?
22 A kapachelong lon ach silei ‘alen’ ewe Chon Forata ach alapalo ewe sile ussun lapalapan kewe me ifa ussun a fori mettoch. Nge, pokiten sise tongeni kuna ewe Chon Forata me a watte an manaman, ifa ussun sipwe tongeni silei i? A ina met ewe lesen mwirin ei epwe awewe won.
[Footnote]
a Seni minne a kuna lon ekkewe Nazi concentration camp, Dr. Viktor E. Frankl a fen kaeo pwe: “An aramas kukkutta ewe popun ir mi manau a wewe ngeni eu minen mwokutukut mi lamot lon manauer nge esap chok ‘ar ekieki ussun’ eu memmeef lon inisir,” ewe sokkun memmeef mi amwokutu ekkewe man. A pwal makkei pwe orun 20 ier mwirin ewe Oruuen Maunen Fonufan, eu atittin a fis lon Franis ussun ekiekin aramas a “pwalo pwe a lamot ngeni 89% me leir pwe epwe wor ‘och mettoch’ epwe tongeni ameef ngeni aramas pwe manauer mei wor lamotan.”
Ifa Ussun Kopwe Polueni?
◻ Pwata esap naf ewe poraus science a awora ussun lang me fonufan?
◻ Met sipwe aiti ngeni aramas ika sia mochen alisata ar ekiek ussun Kot?
◻ Met popun ach silei ewe Chon Forata a lamot ika sipwe meefi pwe mei wor aucheaan manauach mi menemenoch?
[Lios/Sasing lón pekin taropwe 10]
(Ren unusen napanapan, ppii ewe puk)
Met Ka Luku?
Lang me Fonufan
↓ ↓
Esor A Wor
Poputaan Poputaan
↓ ↓
Esor Och Mettoch Mei Wor Och
A Efisata Mettoch A Efisata
↓ ↓
Ren OCH METTOCH Ren EMON
Mi Nomofoch Mi Nomofoch
[Sasing lón pekin taropwe 8]
Watteen me kokkotochun lang me fonufan a fen emmwen ngeni chommong ar ekkekieki ewe Chon Forata
[Credit Line]
Pekin taropwe 15 me 18: Jeff Hester (Arizona State University) me NASA