Afalafal Mi Enlet Mi Apwapwai Kot
KOT epwe pwaralo pwisin ekiekin ika chon fonufan repwe silei ekkewe afalafal mi enlet mi apwapwai i. Epwe pwal awora minne a pwaralo ngeni aramas meinisin. Aramas rese tongeni silei ekkewe sokkun luku, fel, me foffor Kot a pwapwa ren ika kot ese fori ena. Kot a awora ena poraus? Ika pwe wuu, ifa ussun a fori?
Emon mwan ese tongeni aueni auen Kot me aporausa ngeni aramas meinisin pokiten manauan a kon mwochomwoch. Nge, ika ewe poraus epwe makketiu, aramas meinisin repwe tufichin alleaani. Iwe, epwe och ika Kot epwe ngeni aramas an we poraus lon eu puk? Eu me lein ekkewe puk minen loom mi era pwe a pop seni ngunun Kot, ina ewe Paipel. Emon lein ekkewe sou makkei Paipel a apasa: “Ekkewe puk meinisin ra pop seni Ngunun Kot, ra pwal lamot ngeni afalafal, ngeni fonou, ngeni amurinnolo, o pwal ngeni angangochun ewe manau mi pung.” (2 Timoti 3:16 ) Iwe, sipwe atittina ewe Paipel ren ach sipwe silei ika ewe Paipel ewe popun afalafal mi enlet.
Ineet Ewe Paipel A Mak?
Ewe Paipel eu me lein ekkewe puken lamalam minen loom seni meinisin. Ekkewe kinikinin Paipel mi akkom ra mak lap seni 3,500 ier me loom. A wes makkeien Paipel lon 98 C.E.a Inaamwo ika 40 som mwan ra makkei ren ukuukun 1,600 ier nge, ewe poraus lon ewe Paipel a unusen tipeeu. Ekkewe poraus ra unusen tipeeu pokiten Kot a awora ewe poraus.
Nonon ekkewe kapiin Paipel a lapalap seni ekkewe ekkoch puk meinisin me ekkewe kapasen fonufan Paipel a siwil ngeni a lapalap seni meinisin. Iteiten ier, 60 som milion kapiin ewe Paipel are kinikinin ewe Paipel ra katowu. Unusen are kinikinin ewe Paipel a kawor lon lap seni 2,300 kapasen fonufan. Lap seni 90 persentin chon fonufan ra tongeni alleaani ewe Paipel are kinikinin lon pwisin ar fos. Ei puk a pwerelo ekkewe minen eppet lefilen aramas mi sokkolo inisir are einang, me kiannin ekkewe muun fonufan.
Ifa Lapalapen Ewe Paipel?
Ika mei wor pwisin noum we Paipel, kopwe suuki me nengeni ifa ussun a kokkotelo?b Akkom, kopwe suuk ngeni masouan. Masouen ewe Paipel a kan nonnom me le poputaan me kopwe kuna me ie iten eu me eu puk me nampaan ewe pekin taropwe ikkewe kopwe kuneer me ie. Kopwe kuna pwe ewe Paipel fitu kukkun puk mi sokkolo iten eu me eu leir. Ewe aewin kukkun puk itan Keneses, me ewe saingoon itan Pwarata. Mei wor ruu kinikin lon ewe Paipel. Ekkewe 39 puk akkom iter Tesin Ipru, pokiten lap ngeniir mi mak lon fosun Ipru. Ekkewe 27 lusun puk ra mak lon fosun Krik, iwe, iter Tesin Krik. Ekkoch aramas ra eiten ngeni ekkewe ruu kinikin ewe Tesin Loom me ewe Tes Mi Fo.
Ekkewe puken Paipel ra kinikinfesen lon sopwun me wokisin pwe sipwe mecheresin kuna ewe poraus sia kukkutta. Lon ei chassi, ewe aewin nampa mwirin iten ewe puk a wewe ngeni ewe sopwun me ewe eu nampa a wewe ngeni nampaan ewe wokisin. Ren chok awewe, “2 Timoti 3: 16” a wewe ngeni ewe puken Oruuen Timoti, sopwun 3, wokisin 16. Sotun kutta ena wokisin lon noum we Paipel.
Kopwe tipeeu pwe sipwe silei masouen ewe Paipel ren ach akkalleaani? Ekkoch ra saani ika repwe akkom alleaani ewe Tesin Krik, me ra poputa ren ewe puken Mattu. Ren om alleaani ulungat are limu sopwun iteiten ran, kopwe alleaani unusen ewe Paipel lon eu ier. Iwe nge, ifa ussun kopwe silei pwe met ka allea lon ewe Paipel a wesewesen pop seni ngunun Kot?
En Mi Tongeni Lukuluk Won Ewe Paipel?
Eu puk a pop seni ngunun Kot epwe masou ren poraus me fon fan iten aramas nge ewe fon esap siwil mwirin fitu chok ier. A pwalo lon ewe Paipel weweochun lapalapen me ekiekin aramas a weneiti ekkewe tappin aramas meinisin, me ekkewe kapasen alongolongun alluk lon ewe Paipel ra alisi aramas ikenai ussun chok ra alisi aramas lupwen a keran ffor. Enletin ena poraus a pwalo ren ewe afalafal Jises Kraist, ewe emon a popueta ewe lamalamen Kraist, a apasawu. Kopwe kuna ena afalafal lon Mattu sopwun 5 tori 7. Ei Afalafal Mi Lapalap ese chok aiti ngenikich ifa ussun sipwe pwapwa nge a pwal wor poraus mi awewei ifa ussun sipwe awesalo osukosuk, ifa ussun sipwe iotek, me ekiek ussun moni me pisek, me pwal chommong, chommong poraus. Lon ei afalafal me ren ekkewe ekkoch poraus lon, ewe Paipel a affata met sipwe fori me met sisap fori ren ach sipwe apwapwai Kot me amurinnoolo lapalapen manauach.
Pwal popun kopwe lukuluk won ewe Paipel, pokiten minne a mak lon a tipeeu ngeni science. Ren chok awewe, atun lap ngeni aramas meinisin ra luku pwe fonufan a chopop, a wor poraus lon ewe Paipel ussun ewe fonufan “mi kukumwos.” c (Aisea 40:22, NW) Iwe, lap seni 3,000 ier mwen ewe chon science mi itefoulo itan Sir Isaac Newton a awewei pwe ekkewe fonuen fan lang ra nonnom lon leenier pokiten gravity, ewe manamanen oofi, a mak lon ewe Paipel pwe Kot a eitiuata “fanufan won eu leni mi pon.” (Hiop 26:7) Ekieki mwo ifa ussun ewe Paipel a awewei, lap seni 3,000 ier me loom, ussun rokopwallin konik: “Chanpupu meinisin ra puputiu leset, nge sat esap urela rer. Iwe, ra liwiniti lenier me lom pwe repwe pupusefalila.” (An Salomon Afalafal 1:7) Ewer, ewe Chon Forata lang me fonufan a pwal efisata kaworen ewe Paipel fan itach.
Ewe uruwo lon eu puk a pop seni ngunun Kot epwe enlet me titchik. Minne ewe Paipel a awewe won esap tutunlap. A wor poraus mi titchik ussun ineet me ia och mettoch a fisita me io a fori. Ren chok awewe, lon Luk 3:1 sia allea ussun “ewe engol-me-limuen ierin muun Taipirios Sisar, lupwen Pontios Pailat mi kepinan Jutia, o Erot mi Titraken Kalili.”
Ekkewe chon loom mi makkei porausen uruwo ra kan makkei porausen angangochun me lapalapochun ekkewe sou nemenemen, me porausen ar win chok. Iwe nge, ekkewe aramas mi makkei ewe Paipel ra wenechar. Ra pwal mwo nge makkei porausen pwisin ar kewe tipis. Iei ussun King Tafit a pwisin pwari an tipis: “Ua fokun tipis ren mine ua fori. . . . Ngang ua fori mine a fokun mwal.” Ena poraus mi fokkun wenechar a mak lon ewe Paipel. (2 Samuel 24:10) Ewe sou makkei Paipel itan Moses a pwisin makkei porausen ewe fansoun ese wor an lukuluk won Jiowa.—Numperis 20:12.
Pisekin annet pwe ewe Paipel a pop seni ngunun Kot a kawor ren an kewe oesini. Oesini a wewe ngeni uruwo mi makketiu mwen a fisita. Ekkoch ekkewe oesini lon ewe Paipel ra weneiti Jises Kraist. Ren chok awewe, lap seni 700 ier mwen an Jises uputiu, ewe Tesin Ipru a oesini pwe ewe Emon Mi Pwonetiu epwe uputiu “lon Petleemin Jutia.”—Mattu 2:1-6; Mika 5:2.
Ekieki mwo pwal eu poraus. Lon 2 Timoti 3:1-5, ewe Paipel a apasa: “Nge kopwe wewe usun ekkeei mettoch, pwe fansoun weires epwe waroto lon ekkewe ran le sopolon. Pun aramas repwe tongei pwisin ir, repwe tongei moni, repwe sikasini, lamalam tekia, esiita, alleasolapa semer kewe me iner; resap meefi kilisou, o manauer esap fel, esap wor ar chen, repwe pwisin nemenemenir, repwe luapas, resap mosonoson, repwe mocho, repwe oput minne mi murinno; repwe chon afangema, repwe tumunungau, angolosa, repwe aucheani chok minne repwe pwisin pwapwa ren, nge resap tongei Kot; repwe amwochu pwomen ewe manau mi fich ngeni Kot, nge repwe amam manamanan.” Esap ina ussun ekiekin aramas ikenai? Ekkeei kapas ra makketiu lon 65 C.E., lap seni 1,900 ier me loom!
Met Ewe Paipel A Asukulakich?
Lupwen ka alleaani ewe Paipel, kopwe kuna murinnoon me aucheaan an tipatchem. A polueni chommong kapas eis: Io ena Kot? Mei wor emon Tefil? Io ena Jises Kraist? Met popun a wor riaffou? Met a fis lupwen sia malo? Ifa ussun aramas repwe polueni ekkeei kapas eis epwe sokkolo ussun chok a sokkolo ar kewe luku me eoreni. Ewe Paipel a polueni ekkeei kapas eis me pwal chommong kapas eis ren poraus mi enlet. Pwal och, ewe Paipel a awora ewe emmwen mi murinno seni meinisin ussun ach kewe foffor me ekiek ngeni aramas me nouwis.d
Met ewe Paipel a pwarata ussun an Kot kokkot fan iten ewe fonufan me aramas? Iei ewe pwon: “A ekis chok fansoun, o ir ekkewe mi ingau resap chuen nom; . . . Nge ir ekkewe mi mosonoson repwele fonueni ewe fonu, o repwe pwapwaesini chommongun ar pisek.” (Kol Fel 37:10, 11) “Kot epwe pwisin nonnom rer. I epwe tolu seni meser chonun meser meinisin, o esap chuen wor malo, esap pwal chuen wor kechiu, are akurang, are metek, pun ekkewe mettochun lom ra fen morelo.” (Pwarata 21:3, 4) “Ekkewe aramas mi pung repwe fonueni ewe fonu, o repwe nonnom lon, feilfeilo chok.” (Kol Fel 37:29).
Ewe Paipel a oesini pwe maun, atai alluk, foffor mi mwanesol, me fofforingau repwele wesilo. Semmwen, chinnap, me malo repwe morolo. Aramas repwe pwapwaesini manau esemuch lon eu paratis won fonufan. A ifa me murinnoon ach ekieki ussun ekkeei oesini! Ekkeei pwon ra aiti ngenikich ukuukun an Kot tongei aramas!
Met Kopwe Fori?
Ewe Paipel eu liffang mi amwarar seni ewe Chon Forata. Met kopwe fori ren ei liffang? Emon mwan a fiti ewe lamalamen Hindu a luku pwe ika eu pwarata seni Kot epwe efeiochu aramas meinisin, ewe pwarata epwe kawor me le poputaan uruwoon aramas. Lupwen a sile pwe ekkoch kinikinin ewe Paipel ra mak akkom mwen lap ngeni ekkewe puk fan itan ewe lamalamen Hindu, iter Veda, a mochen alleaani ewe Paipel me attitina masouan.e Emon sense lon eu sukul tekia lon Merika a weweiti ewe lamoten an epwe alleaani ewe puk a choufetal lap seni ekkewe puk meinisin mwen epwe apasa pwe esor lamotan.
Ach alleaani me apwonueta ekkewe poraus lon ewe Paipel epwe wato chommong feioch. Alon ewe Paipel: “Mi feioch ewe mwan . . . a fakkun pwapwaiti allukun ewe SAMOL, o a fakkun ekieki usun an we alluk, le ran me lepwin. Atewe a wewe ngeni efoch ira mi fotutiu unukkun chanpupu, mi uwa lon an fansoun ras, nge chon esap pwaselo. Iwe, mettoch meinisin minne a fori epwe sapoch.”f (Kol Fel 1:1-3) Ach kaeo Paipel me ekkekieki masouan epwe apwapwaikich pokiten sipwe ussun ita mot lon pekin ngun. (Mattu 5:3) Ewe Paipel epwe aiti ngenikich ifa ussun manauach epwe sopwoch me ifa ussun sipwe angang won ach kewe osukosuk. Ewer, “liwin epwe feito ngeni ekkewe aramas mi amwochu” an Kot kewe alluk lon ewe Paipel. (Kol Fel 19:11) Pwal och, ach lukuluk won an Kot kewe pwon epwe wato feioch iei me ngenikich apilukulukoch fan iten mwach kkan.
Ewe Paipel a peseikich: “Usun chok monukol mi a koran uputiu, oupwe fakkun mochen ewe chonun oup” lon ewe Paipel. (1 Piter 2:2) Emon monukol a manau pokiten chonun oup. A kechiu ika ese tongeni oup. Ach sile me ren Kot a amanaua kich ussun chok monukol ra manau seni chonun oup. Iwe, kopwe “fakkun mochen,” are efisi me alapalo om mochen kaeo an we Kapas. Ekkewe afalafal mi enlet seni Kot ra mak lon ewe Paipel. Achocho ngeni om kopwe kaeo fansoun meinisin. Chon Pwarata Jiowa won fonuom repwe pwapwa le alisuk. Oupwe fos ngeniir are ka tongeni mak ngeni ekkewe mi fori ei chassi.
[Footnotes]
a C.E. a wewe ngeni “Ach Ei Fansoun,” me a wewe chok me A.D., weween Anno Domini, are “lon ierin ewe Samol.” B.C.E. a wewe ngeni “Mwen Ach Ei Fansoun.”
b Ika esor pwisin noum we Paipel, Chon Pwarata Jiowa repwe pwapwa le ngonuk eu Paipel.
c Ewe kapas a chiyaku ngeni “kukumwos” lon Aisea 40:22 a pwal tongeni chiyaku ngeni “por.” Lon ekkoch Paipel a mak, “ewe fonufan mi ussun chok eu por” (Douay Version) me “ewe fonufan mi kumwosumwos.”—Moffatt.
d A wor awewei ussun ekkeei poraus lon ewe puk Ewe Sile Mi Emmwen Ngeni Manau Esemuch, fforun Chon Pwarata Jiowa.
e Aramas ra luku pwe ekkewe akkomwen kol lon ekkewe Veda, ekkewe puk fan iten ewe lamalamen Hindu, ra ffor arapakan 3,000 ier loom me aramas ra kaeo ekkewe kol seni ar rongorong chok. P. K. Saratkumar a apasa lon noun we puk, A Histroy of Indian:.: “Aramas ra makkei ewe Veda lon chok ewe engol me aruaanuun senturi A.D. ”
f Jiowa, iten Kot lon ewe Paipel. Lon chommong Paipel, kopwe kuna itan lon Kol Fel 83:18.
[Lios lon pekin taropwe 5]
NASA sasing
[Lios lon pekin taropwe 7]
“Oupwe fakkun mochen” kaeo an Kot we Kapas. Kaeo ewe Paipel iteitan