Än Jiowa we Kapas Mi Manau
Menlapen Pworaus Seni Ekkewe Puken Sowel me Amos
IEI ewe chök mettoch Sowel a apasa ussun pwisin i, pwe i “nöün Petuel we mwän.” (Sowel 1:1) Lon ewe puken Sowel, ese watte pworausen manauan, ina minne, aramas ra chök esissil woon ineet a makkei an we oesini, eli orun 820 B.C.E., tiu ier mwirin än Usia we wiliti kingen Juta. Pwata Sowel ese pwal affata ngenikich pworausen manauan? Neman a mochen menlapei ewe pworaus nge esap ewe chon esilei ewe pworaus.
Lon ränin Usia we, mei wor pwal emon soufos itan Amos seni Juta, emön “chon masen sip me chon tümwünü ekewe irä sikamor.” (Amos 7:14) Amos a künölo ngeni ewe engol einangen Israel, nge Sowel ngeni ewe fönüen Juta. A wes le mak ewe puken Amos orun 804 B.C.E. mwirin än Amos liwiniti Juta. Mi mecheres kapasan, nge mi fokkun lingöch.
“ENIWOKUSUN LON EWE RAN”—MET POPUN?
(Sowel 1:1–3:21)
Sowel a küna lon an längipwi ewe mwichemongen muun, nifichifichimas, me kakiros mi ataielo ewe fönü. Ekkena man ra “tettel usun telin sounfiu mi pwora, lupwen ra feila maun.” (Sowel 1:4; 2:2-7) Sowel a apasa: “Eniwokusun lon ewe ran. Pun ränin ewe Samol mi Lapalap a arap . . . eu ränin afeiengau me ren ewe Kot mi Unusen Manaman.” (Sowel 1:15) Jiowa a öüröüra chon Saion: “Iei otun oupwe kul ngeniei seni unusen letipemi.” Ika repwe aier, Jiowa epwe “tongei nöün aramas”, iwe, epwe atowu me leir “ekewe pwiin lifichimas seni efeng.” Me mwen epwe waroto ewe rän mi lap, Jiowa epwe “tinato Ngunun won aramas meinisin” me epwe “awarato manaman won läng pwal won fanüfan.”—Sowel 2:12, 18-20, 28-31.
Kot a appölüa ekkewe mwu: “Oupwe awili ämi pisekin tu pwül ngeni ketilas” me mmolnetä ngeni maun. Repwe “achufengenniir o feila lon ewe lemol,” ikewe ie repwe küna kapwüng me kkuf ie. “Nge Juta me Jerusalem repwe so feilfeilachök.”—Sowel 3:10, 12, 20.
Pölüen Kapas Eis Ussun Ekkeei Wokisin:
1:15; 2:1, 11, 31; 3:14—Meta ewe “ränin Jiowa”? Ewe ränin Jiowa, ina ewe fansoun epwe apwönüetä an apwüng ngeni ekkewe chon oput i, epwe wewe ngeni eü kitetter fän iter, nge amanau fän iten ekkewe chon fel mi enlet. Awewe chök, a fis ena ngeni Papilon loom lon 539 B.C.E. lupwen a kkuf ren ekkewe chon Metia me Persia. (Aisea 13:1, 6) Nge, epwele pwal fis eü “ränin Jiowa” lupwen Jiowa epwe apwüngü “Papilon mi Lapalap,” ewe mwichen lamalam mi chofona meinisin woon fönüfan.—Pwarata 18:1-4, 21.
2:1-10, 28—Ifa ussun ewe oesini an ewe mwichen nifichifichimas tööki ewe fönü a pwönüetä? Ese affat lon Paipel pwe a wesewesen fis eü mwichen nifichifichimas an a rangeiti ewe fönü Juta ussun minne a oesini lon puken Sowel. Ina minne, ar na rangeiti ewe fönü a liosuetä minne a fis lon 33 C.E. lupwen Jiowa a poputä le ninatiu an we ngün mi fel woon nöün Kraist kewe chon käeö, iwe mwirin, ra poputä le afalafala ewe pworaus mi eriäfföü ekkewe nöüwisen lamalam mi chofona. (Fofor 2:1, 14-21; 5:27-33) Wisach pwe sipwe pwal fiti ena angang ikenäi.
2:32—Met weween ach sipwe ‘köri iten ewe Samol [Jiowa]’? Ach köri iten Kot we a wewe ngeni ach sipwe silei ena it, fokkun menniniti, me eäni lükülük woon ewe emön mi iteni ena it.—Rom 10:13, 14.
3:14—Met weween “ewe lemol ia epwe fis kapwüng ie”? Lon ränin ewe kingen Juta, King Jehosapat, weween itan we “Jiowa I Soukapwüng,” Kot a seläni Juta seni ekkewe mwu mi pwelli ren an afitikokooi ekkewe mwichen sounfiu. Ina minne, ena leeni a iteni “lemol ia epwe fis kapwüng ie.” (Sowel 3:2, 12) Lon ach ei fansoun, ena lemool a wewe ngeni eü leeni ikewe Kot epwe puri ekkewe mwu ie ussun chök an a puri ewe wain me lon ewe leenien üchüch.—Pwarata 19:15.
Ikkeei Ekkoch Lesen Fän Itach:
1:13, 14. A lamot ngeni emön epwe enletin aier me esilla pwe Jiowa I ewe Kot mi enlet ren an epwe küna manau.
2:12, 13. Aier mi enlet a popu seni letip. A lamot emön epwe ‘letipeta lon lelukan’ nge esap ren an ‘kamwei üfan.’
2:28-32. Epwe fis iei ussun, pwe iö chök “epwe köri iten ewe Samol mi Lapalap [Jiowa] epwe küna manau” lon ewe “ränin ewe Samol mi Lapalap, ewe rän mi lap o eniwokus.” Sia fokkun meefi kilisou ren än Jiowa ninatiu an we ngün woon aramas meinisin, kükkün me chinnap, mwän me fefin, pwe sipwe fiti ewe angangen oesini are afalafal! Atun ewe ränin Jiowa a arapoto, sipwe fokkun achocho lon ‘manauach mi fel o mi fich ngeni’ chon fel ngeni Kot.—2 Piter 3:10-12.
3:4-8, 19. Sowel a osuni pwe ekkewe mwu mi pwelli Juta repwe etittin pokiten ar eriäfföü nöün Kot kewe mi filitä. Ena oesini a pwönüetä lupwen ewe telinimwen Tirus a ta ren ewe kingen Papilon, King Nepukatnesar. Mwirin, lupwen ena telinimw a kkuf ren Alexander ewe Mi Lap, ngeröün nöün kewe sounfiu me aramas mi iteföülo ra nninnilo, iwe, ükükün 30,000 chon ena fönü ra kamölo pwe repwe nöüniir chon angang. Ekkewe chon Filistia ra pwal küna ena esin kata fan pöün Alexander me nöün kewe meilapen sounfiu mi siwili i. Etom a pöönulo föpuku ier mwen Kraist. (Malakai 1:3) Pwönüetään ekkena oesini ra apöchökküla ach lükülük woon Jiowa ewe Chon Apwönüetä an kewe Pwon. Ra pwal äiti ngenikich met Jiowa epwe föri ngeni ekkewe mwu mi eriäfföü-mwäälli ekkewe chon fel ngeni I.
3:16-21. “Läng me fanüfan” repwe chechchech, iwe, ekkewe mwu repwe küna kapwüng seni Jiowa. Nge Jiowa epwe “eu leenien op fän iten nöün aramas” ren an anomuur fan ewe napanap mi ussun chök paratis. Ina minne, atun ewe ränin kapwüng fän iten ei fönüfan mi ngaü a arapoto, sisap tipeppos le amwöchü ach pacheöch ngeni Jiowa?
“OUPWE AMOLAKEMIITÄ PWE OUPWE CHUURIEI, NGANG ÄMI WE KOT”
(Amos 1:1–9:15)
A wor än Amos kapasen oesini fän iten chon ekkewe mwu ünükkün Israel, me fän iten Juta me Israel. Siria, Filistia, Tirus, Etom, me Moap repwe kitetterilo pokiten ar kirikiringaü ngeni nöün Kot aramas. Epwe pwal fis ena ngeni chon Juta pokiten “ra pöütala” än Jiowa allük. (Amos 2:4) Nge, epwe ifa ussun ekkewe engol einangen Israel? A kapachelong lon an kewe tipis me an eriäfföü ekkewe chon wöüngaü, lisowu mwääl, me süfölüngaü ngeni nöün Kot kewe soufos. Amos a öüröürer pwe epwe atai “ekewe rongen asor lon Petel” pwal “imwer kewe imweimwen lon fansoun patapat me imwer kewe imweimwen lon fansoun pwichikar.”—Amos 3:14, 15.
Chon Israel ra fen küna apwüng, iwe nge, ra chüen chök lükümach. Amos a ereniir: “Oupwe amolakemiitä pwe oupwe chuuri pwe oupwe churiei, ngang ämi we Kot.” (Amos 4:12) Fän iten chon Israel, ränin Jiowa we epwe wewe ngeni ar repwe oolo me kalapus “pekilan Tamaskus,” weween, ngeni Asiria. (Amos 5:27) Ekkewe sou asorun Petel ra ü ngeni Amos, nge ese niuokkus. Iwe, Jiowa a ereni Amos: “A tori sopolan fän iten nei aramasen Israel. Üsap chüen siwili ai ekiekin apwüngüür.” (Amos 8:2) Inaamwo ika repwe opelo lon Seol are woon chuuk tekia nge resap tongeni sü seni än Kot ei kapwüng. (Amos 9:2, 3) Nge, mei wor eü pwonen ar repwe liwinsefäl. Alon Jiowa: “Üpwe aliwinisefäli nei aramasen Israel ngeni fanüer, nge ir repwe aüsefälietä ekewe telinimw mi tala o nonom lon. Repwe fotuki tanipin wain o ün wain seniir, repwe tanipi o mongö uan.”—Amos 9:14.
Pölüen Kapas Eis Ussun Ekkeei Wokisin:
4:1—“Ekewe kow lon Pasan” ra liosuetiu iö? Ewe panapanen Pasan, ewe leeni ötiuen Setin Kalili, a iteföülo ren ekkewe maan mi aumanau, pachelong ekkewe kou pokiten a fokkun watte fetil lon anen maan ie. Amos a alöllöfengenni ekkewe fin Sameria mi tongei pisek me ekkewe kou lon Pasan. Ekkena fefin ra echchimwa “nour kewe masta” are pwülüwer kewe ar repwe solä seni ekkewe mi wöüngaü pisekir fän iten ar repwe mwittir pisekisekilo.
4:6,—Met weween ewe kapas “ngiir repwe limelimöch”? Ena kapas mi löllö chök me ewe kapas “osupwangen pilawa,” a weneiti ewe fansoun lengita lupwen ngiin aramas ra limelimöch ren nafangaüen möngö.
5:5—Met weween än Israel ‘esap küttaei lon Petel’? Jeropoam I a popuetä ewe fel ngeni kou lon Petel. Seni ena fansoun, ena telinimw a wiliti iolapen fel mi chofona. Kilkal me Peer-sepa ra pwal wiliti an ekkewe chon rikilo kewe leenien fel. Ren ar repwe sü seni feiengaü watte, a lamot ngeni Chon Israel ar repwe ükütiu le säi ngeni ekkena leeni me repwele poputä le kükkütta Jiowa.
7:1—Met weween “än ewe king fetil a pöküpök”? Eli a weneiti ewe takises ewe king epwe angei fän iten tümünün nöün kewe chon wawa oris me ekkewe man. Aramas repwe mönatiu ena takises le poputään “ewe fetil mi fö ekärän pwükütä.” Iwe, mwirin, aramas repwe tongeni kini uwaan ar atake. Iwe nge, me mwen ar repwe tongeni kini fotar kewe, eü pwiin nifichifichimas a änaalo ar kewe atake.
8:1, 2—Met weween “eu chükün föün irän leres.” A wewe ngeni pwe ewe ränin Jiowa a arapoto. Ekkewe föün irän leres ra kini le sopwoloon ewe fansoun räs, weween, le sopwoloon ewe ierin atake. Lupwen Jiowa a apwär ngeni Amos ewe “chükün föün irän leres,” a wewe ngeni pwe a arapoto sopwoloon Israel. Ina minne, Kot a ereni Amos: “A tori sopolon fän iten nei aramasen Israel. Üsap chüen siwili ai ekiekin apwüngüür.”
Ikkeei Ekkoch Lesen Fän Itach:
1:3, 6, 9, 11, 13; 2:1, 4, 6. Pokiten än Kot song ngeni Israel, Juta me ekkewe wonu mwu ünükkür, Jiowa a apasa: “Üpwe fokun apwüngüür.” Rese tongeni sü seni än Jiowa kapwüng.—Amos 9:2-5.
2:12. Sisap pesei ekkewe pioneer, elter mi säifetäl, misineri, are chon angang lon Petel mi tinikken ar repwe ükkütiu seni ar angang fän iten ar repwe ämecheresi manauer. Nge sipwe fokkun peseer pwe repwe likiitü lon wiser.
3:8. Ussun emön epwe niuokkus lupwen epwe rongorong wörüwörün emön laion, a ina ussun Amos a pwal mwökütüküt le afalafal lupwen a rongorong alon Jiowa: “Kopwe feilo o osuni ngeni nei aramasen Israel.” (Amos 7:15) Ach niuokkusiti Kot epwe pwal amwökütükich pwe sipwe wiliti chon afalafala ewe mwu fän tinikken.
3:13-15; 5:11. Amos, emön chök chon masen siip, nge ren än Jiowa we älillis, a tongeni “fönöü” ekkewe aramas mi pisekisekilo me tenechepwäk. Jiowa a pwal tongeni atufichikich pwe sipwe tufichin arongafeili pworausen ewe Mwu nge meit ika aramas rese mochen aüseling.
4:6-11; 5:4, 6, 14. Inaamwo ika fän chommong ekkewe chon Israel rese mochen “liwinto” ren, nge Jiowa a chök peseer: “Oupwe küttaei pwe oupwe manau.” Sipwe chök sopwelo le pesei aramas ar repwe kulliiti Kot, lon ei atun Jiowa a mosonottam le mut ngeni ei otot mi ngaü an epwe sopwosopwolo.
5:18, 19. A umwes ewe emön a “ösüküsükü ränin ewe Samol mi Lapalap” nge ese mwo mmolnetä. Nonnomun emönnewe a ussun chök emön mi sü seni emön laion, nge a sereni emön pear. Mwirin an a sü seni ewe pear, emön serepenit a kkü. Sia tipatchem ika sipwe “mammasa” lon pekin ngün me sipwe chök mmolnetä iteitan.—Luk 21:36.
7:12-17. Sipwe pwora me sisap pwal niuokkus le arongafeili än Kot pworaus.
9:7-10. Inaamwo ika ekkewe chon Israel ir mwirimwirin ekkewe semelap mi tuppwöl me ir kewe mi ngaselo seni Isip pwe repwe nöün Kot aramas, nge ese pinei ekkena chon Israel ar repwe itengaü me ren Kot ussun chök ekkewe chon Kus. Itöchüch mwen mesen Kot, ewe mi ese lifilifil aramas, a longolong woon ach “niuokusiti i o fori minne mi pwung,” nge esap seni tettelin samasamach kewe.—Fofor 10:34, 35.
Met Sipwe Itä Föri
A chök arapoto ewe rän lupwen Kot epwele apwüngü än Setan fönüfan. Pokiten Kot a ninatiu an we ngün woon ekkewe chon fel ngeni, a atufichiir pwe repwe öüröüra aramas ren warotoon ränin we. Ina minne, sipwe unusen fiti ewe angangen älisi aramas ren ar repwe silei Jiowa me ‘köri itan.’—Sowel 2:31, 32.
Amos a pesekich: “Oupwe oput mine a ngau o efich mine a pwüng. Oupwe eäni wenechar me lon kapwüng.” (Amos 5:15) Atun a arapoto ränin Jiowa we, ewe alen tipachchem, ach sipwe pacheöch ngeni Jiowa nge sisap pacheri ei fönüfan mi ngaü me chiechi mi limengaü. Ren ach sipwe ttikeri ena, sipwe fokkun alamota ekkewe lesen seni ekkena puken Paipel iter Sowel me Amos!—Ipru 4:12.
[Picture on page 4]
Sowel a oesini: “Ewe ränin Jiowa a arapoto!”
[Pictures on page 7]
Ussun chök Amos, sisap niuokkus nge sipwe pwora le arongafeili än Kot pworaus