Ussun án ewe Paipel Nóm Tori Ach Ei Fansoun

Mi pwúng ena pwóróus inaamwo iká ese wor rech lón ei fansoun ewe popun kapiin Paipel lón Tesin Ipru me Aramaika are ewe Tesin Krik. Ina minne, pwata sia tongeni lúkúlúk pwe masouen Paipel iei a léllé ngeni ewe populapen makken kapasen Kot?

EKKEWE CHÓN KAPI RA TÚMÚNÚÉCHÚ ÁN KOT KAPAS

A túmún masouen ewe Tesin Ipru ren álillisin eú allúk Kot a atowu, ewe mi apasa pwe a lamot an epwe kapi ekkewe taropwe mi pin.b Áwewe chék, Jiowa a allúkú ngeni ekkewe kingen Israel ar repwe ffér pwisin néúr kapiin ewe puken Allúk. (Tuteronomi 17:18) I a pwal ewisa ngeni ekkewe chón Lifai ar repwe wisen túmúnú ewe puken Allúk me asukula ngeni aramas. (Tuteronomi 31:26; Nehemia 8:7) Mwirin án ekkewe chón Jus ooló Papilon, a fférútá eú kúmiin chón kapi, are soumak (Sopherim). (Esra 7:6) Ló, ló, ló, ekkena soumak ra féri chómmóng kapiin ekkewe 39 puk lón ewe Tesin Ipru.

Ren fitepúkú ier, ekkewe soumak ra túmúnúéchú kapiin ekkeei puk. Atun ewe Middle Ages (500-1500 C.E.), eú kúmiin soumak iir chón Jus iter Masoretes, ra pwal féri ena. Ewe kapiin Masoretic minen akkomw mi unus, ina ewe Leningrad Codex, minen 1008/1009 C.E. Iwe nge, órun ewe ier 1950, 220 som kapiin Paipel are kinikinin chék ra pwá me lein ekkewe Dead Sea Scroll. Ekkena kapiin Paipel ra mak engéréú ier me mwen án ewe Leningrad Codex mak. Atun ra apépéfengeni ewe Dead Sea Scroll me ewe Leningrad Codex, ra kúna ei mettóch mi aúchea: Inaamwo iká mi wor ekkóch kapas mi siwil lón ewe Dead Sea Scroll, nge ese wor eú me lein ekkena siwil a siwili weween ewe pwóróus.

Nge ifa ussun ren ekkewe 27 puk lón ewe Tesin Krik? Ekkóch néún Jises Kraist kewe aposel me ekkóch chón káé ra wisen makker. Ra áppirú met ekkewe soumak chón Jus ra féri, ra pwal féri kapiin ekkena puk. (Kolose 4:16) Inaamwo iká ewe sounemenemen Rom itan Diocletian me pwal ekkóch ra sótun ataieló meinisin néún ekkewe Chón Kraist lóóm kewe puk me taropwe, nge fitengéréú ekkewe taropwe mi pin me kinikinin ra chúen nóm lón ach fansoun.

Ekkewe taropwe Chón Kraist ra makkeei a pwal kapi lón ekkóch fósun fénúfan. Ekkóch fósun fénúfan ewe Paipel a akkomw afféú lón, ina ekkewe kapasen lóóm, áwewe chék ren Armenian, Coptic, Ethiopic, Georgian, Latin, me Syriac.

LÓNGÓLÓNGUN AFFÉÚN EWE TESIN IPRU ME EWE TESIN KRIK

Esap meinisin ekkewe kapiin Paipel lóóm, a léllé kapasen lón. Iwe, ifa ussun sia tongeni silei masouen ewe popun Paipel?

Sia tongeni apépéfengeni ena ngeni emén sense mi ereni 100 chón sukul ar repwe kapiini eú sópwun lón eú puk. Inaamwo iká ekiseló mwirin epwe péútúló ena sópwun, nge masouen ena sópwun epwe pwásefál iká epwe apépéfengen ekkena 100 kapi ekkena chón sukul ra kapiini. Inaamwo iká epwe wor ekis met ekkena chón sukul ra mwáálliló wóón, nge eli esap tongeni taitap met ra mwáálliló wóón. A pwal ina ussun ren ekkewe sousile, iká repwe apépéfengeni ekkewe fitengéréú taropwe mi pin me ekkewe puken Paipel minen lóóm lóóm, iwe ra tongeni esilla ekkewe mwáál me silei ekkewe popun kapas chón kapi lóóm ra néúnéú.

Sia tongeni enletin lúkúlúk pwe masouen ewe popun Paipel ina met a torikich lón ei fansoun? Iei met emén soukáé itan William H. Green a apasa ussun ewe Tesin Ipru: “Sia tongeni apasa fán lúkúlúk pwe a kaworoto tori ei fansoun lón an pwúng lap seni meinisin puk minen lóóm lóóm.” Iei alon ewe soukáé masouen Paipel itan F. F. Bruce ussun ewe Tesin Krik mi pwal iteni Testament Séfé: “A chómmóng pisekin ánnet mi ánneta masouen néúch we Testament Séfé lap seni pisekin ánnet ussun ekkewe chómmóng puk férien ekkewe soumak lóóm, nge ese wor emén mi tipemwárámwáreiti enletin ekkena puk.” A pwal erá: “Iká ewe Testament Séfé makkeien ekkewe pwal ekkóch chón mak, iwe ese wor emén epwe tipemwárámwáreiti enletin masouan.”

Tesin Ipru: Afféún ewe New World Translation of the Hebrew Scriptures (1953-1960) a lóngólóng wóón ewe Biblia Hebraica, férien Rudolf Kittel. Mwirin ena, a pwal katowu ekkewe mineféén Biblia Hebraica Stuttgartensia me Biblia Hebraica Quinta mi pwal affata masouen ewe popun Tesin Ipru, nge mi wor ekkóch mineféén pwóróus lóór alóngólóng wóón met ra kúna seni ar káé lón ekkewe Dead Sea Scroll me ekkewe pwal ekkóch kapiin Paipel minen lóóm lóóm. Ekkena puk férien ekkewe soukáé ussun Paipel ra pwáári masouen ewe Leningrad Codex nge a wor ekkewe pwóróus lón footnote mi pwáári masouen pwal ekkóch kapiin Paipel minen lóóm, áwewe chék ren ewe Samaritan Pentateuch, ekkewe Dead Sea Scroll, ewe Septuagint lón fósun Krik, ekkewe Aramaic Targum, ewe Vulgate lón fósun Latin, me ewe Peshitta lón fósun Syriac. Chón férisefáli ewe New World Translation ra pwal etittina masouen ewe Biblia Hebraica Stuttgartensia me ewe Biblia Hebraica Quinta.

Tesin Krik: Lefilen ekkewe ier 1853 me 1881, ekkewe soukáé Paipel iter B. F. Westcott me F.J.A. Hort ra néúnéú ekkewe kapiin Paipel mi nóm lón ena atun me kinikinin kewe le féri eú master text Tesin Krik. Ra apépéfengeniir me néúnéú ekkewe kapas ra meefi pwe a fókkun akkarap ngeni ekkewe kapas ewe popun taropwe mi pin a néúnéú. Órun ewe ier 1950, ewe Kúmiin Chón Afféúni ewe New World Translation ra néúnéú ena master text pwe lóngólóngun ar chiyakú. Ra pwal néúnéú masouen ekkewe papyrus, ekkewe ra ekieki pwe minen ina epwe ewe ier 125-300 mwirin Kraist. Seni ena atun, a chómmóngoló ekkewe papyrus mi kawor. A pwal pwá lón ewe master text chón Nestle me Aland me ewe United Bible Societies ra féri, ekkewe ra kerán pwá lón mineféén research. Ekkóch me leir ra kapachelong lón ei afféún Paipel.

Me ren ekkena master text, ekkewe ekkóch wokisin lón ewe Tesin Krik mi pwá lón ekkewe chiyakú lóóm, áwewe chék ren ewe King James Version, ekkewe chón kapi kukkuto chék ra apacherelong me esap iir wesewesen kinikinin ewe Taropwe mi Pin seni Kot. Iwe nge, lón chómmóng Paipel, ekkeei wokisin ese wor masouer, nge ra chúen fiti ewe tettel a fen fférútá órun ewe ier 1550. Ikkeei ekkewe wokisin, Mattu 17:21; 18:11; 23:14; Mark 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luk 17:36; 23:17; Jon 5:4; Féffér 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; me Rom 16:24. Lón ei afféún Paipel, a wor esissillen footnote ren ekkewe wokisin mi téttélúló.

A pwal pwá pwe esap kinikinin ewe kapiin Paipel minen lóóm lóóm ewe kapasen lesópwólóón lón Mark 16 (wokisin 9-20), me ewe kapasen lesópwólóón mi mwoch lón Mark 16, me ekkewe wokisin lón Jon 7:53–8:11. Ina popun, ekkena wokisin rese nóm lón ei afféún Paipel.

Lón ei afféún Paipel, a pwal siwil ekkóch kapas pwe epwe tipeeú ngeni met lape ngeni ekkewe soukáé ra meefi pwe mi kkan ngeni kapasen lón ewe popun taropwe mi pin. Áwewe chék, lón ekkóch kapiin Paipel, iei masouen Mattu 7:13: “Oupwe tolong lón ewe asam mi pwangekúkkún, pún a pwangemmóng ewe asam me a wámmóng ewe al mi aleló ngeni kitetter.” Lón ekkóch afféún Paipel ei itiitin kapas, “ewe asam,” ese nóm lón ena wokisin. Iwe nge, pokiten án ewe Kúmiin Chón Afféúni ewe New World Translation alapaaló ar etittinafichi ewe kapiin Paipel, ra lúkúlúk pwe ei itiitin kapas “ewe asam,” mi nóm lón ewe popun makken Paipel. Ina minne, ra apachaalong lón ei afféún Paipel. Mi pwal wor ekkena esin siwil nge ekis chék, me ese wor leir a siwili ewe pwóróus lón án Kot Kapas.