Baibal Biafang Fianternak
A B C D E F G H I J K L M N P R S Ṭ T U V Z
A
A hi.
Facang zah tik le cil tikah ei khawhmi a fang he aa ṭhenmi favai. Favai cu man a ngei lomi le duh a nung lomi thil langhternak ca zong ah hman a si.—Slm 1:4; Mt 3:12.
A Thiang Bikmi Khaan.
Puan thlam le biakinn i chungchin khaan, cuka ah biakamnak kuang chiah a si; a thiangmi vialte lakah Hmun Thiang Bik ti zong in auh a si. Moses Nawlbia ning in A Thiang Bikmi Khaan ah tlangbawi ngan lawng a lut kho. Kum fatin tuahmi Sual Ngaihthiamnak Ni lawng ah a lut kho.—Ex 26:33; Le 16:2, 17; 1Si 6:16; Heb 9:3.
A thiangmi biathli.
A Thiangmi Khaan.
Puan thlam le biakinn i a pakhatnak khaan ngan. Chungchin khaan, A Thiang Bikmi Khaan he aa lo lo. Puan thlam i A Thiangmi Khaan ah sui mei vannak tung, rimhmui khanghnak sui biakṭheng, Pathian hunhmi changreu chiahnak cabuai le sui umkheng pawl a um; biakinn ah cun sui biakṭheng, sui mei vannak tung pahra le Pathian hunhmi changreu chiahnak cabuai pahra a um.—Ex 26:33; Heb 9:2.
A thiangmi rian.
A Thiangmi; Thianhhlimhnak.
Jehovah ngeihmi sining; ziazalei thian cikceknak. (Ex 28:36; 1Sa 2:2; Joh 17:11) Minung (Mr 6:20; La 3:21), thil (Ro 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), hmunhma (Mt 4:5; La 7:33; Heb 9:1) le rian (Ex 36:4) kong a chim tikah a hrampi Hebru le Greek biafang nih a thiangmi Pathian caah a dang tein chiah asiloah thianter kha a chim duhmi a si; Jehovah rian caah a dang tein chiah zong a si. Khrihfa Greek Baibal ah “a thiangmi” le ‘thiannak’ timi biafang nih mi pakhat ziazalei in a thianmi zong kha a chim duhmi a si.—2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.
Akhaia.
Khrihfa Greek Baibal ah a ummi Akhaia cu Greek ram thlanglei, Rom peng pakhat a si i khualipi cu Korin a si. Akhaia ram ah Peloponnese vawlei fonghlei vialte le Greek ram aa tel.—La 18:12.
Alfa le Omega.
Amen.
“Cutin si ko seh” asiloah “si hram ko seh.” Mah cu ʼa·manʹ timi Hebru biafang in a rami a si i “zumhfekmi sinak, zumhawktlakmi sinak” timi sullam a ngei. “Amen” timi cu biakamnak, thlacamnak le biachimnak hna hnatlak tikah chimmi a si. Biathlam ah cun mah biafang kha Jesuh upatnak min caah a hman.—De 27:26; 1Ch 16:36; Ro 1:25; Bt 3:14.
Antichrist.
Greek biafang cu sullam phunhnih a ngei. Khrih a ralchanhmi kha a chim duhmi a si. Mah leng ah Khrih dirhmun a lami, Khrih deu zong a chim duhmi a si. Khrih aiawhtu kan si, Messiah kan si tiah aa timi asiloah Khrih le a zultu pawl a ralchanhtu minung, bu le phu vialte cu antichrist tiah ti khawh an si.—1Jo 2:22.
Aramaic.
Hebru holh he aa lo tukmi Semitic holh a si i Hebru cafang an hman ve. A hramthawk ah cun Aram miphun nih an hmanmi a si nain a hnuah Assiria le Babilon uknak tang ah a ummi hna nih chawlehnak le chawnhbiaknak ah an hmanmi ram holh a hung si. Persia uknak tang zong ah an rak hman. (Ezr 4:7) Ezra, Jeremiah le Daniel cauk cheubang cu Aramaic holh in ṭial a rak si. Khrihfa Greek Baibal zong ah Aramaic biafang cheukhat hman a si.—Ezr 4:8–6:18; 7:12-26; Jer 10:11; Da 2:4b–7:28; Mr 14:36; La 9:36.
Areopagas.
Athens khua, Acropolis nitlak-chaklei ah a ummi tlang sang. Cuka ah aa pummi council phu (biaceihnak zungpi) min zong a si. Epikurus le Zeno cawnpiaknak a zulmi khuaruahnaklei mifim hna nih Paul kha a zumhnak kong fianter awkah Areopagas ah an rak chuahpi.—La 17:19.
Arfi zohthiam.
Hmailei kong chimchungnak caah nika, thlapa le arfi kal ning a hlathlaimi an si.—Mt 2:1.
Armageddon.
“Megiddo Tlang” timi sullam a ngeimi Hebru biafang Har Meghid·dohnʹ in a rami a si. Mah biafang cu “A Ṭhawng Bik Pathian ni lianngan ni i raldohnak” he aa pehtlai. “Vawleicung pumpi siangpahrang hna” cu Jehovah he raldoh awkah cuka ah an i pum lai. (Bt 16:14, 16; 19:11-21)—HARNAK NGANPI ah zoh.
Aselgeia.—
ZAH HNGAL LOIN THIL TUAHNAK ah zoh.
Asia.
B
Baal.
Van a ngeitu, ruah a petu, thlaikheu a ṭhattertu le fa a ngeihtertu tiah ruahmi Kanaan pathian. “Baal” timi cu a niam deuhmi a dang pathian hna ca zong ah hman a si. Hebru biafang cu “A Ngeitu; Bawi” timi sullam a ngei.—1Si 18:21; Ro 11:4.
Bawifung.
Siangpahrang nawlngeihnak langhternak caah uktu nih aa putmi fung.—Ge 49:10; Heb 1:8.
Bawipa Lam.
Jehovah duhmi asiloah duh lomi tuahsernak le ziaza caah Baibal nih langhternak in a hmanmi biafang. Jesuh Khrih zultu a hung simi hna cu “Bawipa Lam” a zultu tiah auh an si. An nunning cu Jesuh Khrih zumhnak cung ah aa hngat i Khrih kha an i zohchunh.—La 19:9.
Bawipa Zanriah.
Khrih pum le thi a aiawhmi thilnu phulh lo changreu le mitsur zu aa telmi zanriah; Jesuh thih philhlonak. Baibal nih Khrihfa hna kha mah puai tuah awkah a fial hna caah “Philhlonak” timi min cu aa tlak.—1Ko 11:20, 23-26.
Beelzebul.
Khuachia uktu Satan min. Ekron khua i Filistin mi nih an biakmi Baal pathian, Baal-zebub i a min dang a si kho.—2Si 1:3; Mt 12:24.
Biaceihnak Ni.
Phu, ram asiloah minung kha Pathian nih bia a ceih hna lai ni asiloah caan. Mah caan ah thihdan pek awkah aa tlakmi in biaceih a simi cu thah an si, cheukhat tu cu khamhnak le zungzal nunnak hmuh awkah caanṭha pek an si. Jesuh Khrih le lamkaltu hna nih a nungmi he, a thimi he biaceih an si lainak, hmailei “Biaceihnak Ni” kong an chim.—Mt 12:36.
Biaceihnak ṭhutdan.
Biakamnak.
(1) Pathian le minung karah siseh, minung le minung karah siseh thil pakhatkhat tuah awk asiloah hrial awkah phung ning in tuahmi hnatlaknak cahren. A caan ah cun kapkhatlei lawng nih tuah awkah rian a ngei. A caan ah cun kaphnih ning in tuah awkah rian an ngei. Mah leng ah Pathian le minung karah tuahmi biakamnak, mi, miphun, ram le phu hna karah tuahmi biakamnak kong zong Baibal nih a langhter. Biakamnak hna lakah a biapi bikmi cu Pathian nih Abraham he a sermi biakamnak, David he a sermi biakamnak, Israel miphun he a sermi biakamnak (Nawlbia biakamnak) le Pathian Israel miphun he a sermi biakamnak (biakamnak thar) an si. (Ge 9:11; 15:18; 21:27; Ex 24:7; 2Ch 21:7; Lu 22:29; La 3:25; 2Ko 3:6; Heb 8:6) (2) Thil pakhatkhat tuah awk, raithawinak asiloah laksawng pek awk, Pathian rian ṭuan awk, nawlbia he aa ralchanhmi a si lo nain thil pakhatkhat kha hrial awkah Pathian sinah lungtak tein bia i kam kha a si. Mah cu chiatserh biakamnak tluk in hmual a ngei.—Mt 5:33.
Biakamnak kuang.
Anri thing in an ser i sui in an hut dihmi kuang. Puan thlam i A Thiang Bikmi Khaan ah chiah a si i a hnuah Solomon sakmi biakinn i A Thiang Bikmi Khaan ah chiah a si. Sui in sermi kuang a chin cung ah cherubim zuk pahnih hmaitonh in an um. Kuang chung ah Nawlbia Pahra ṭialmi lungtlap pahnih a um.—De 31:26; 1Si 6:19; Heb 9:4.
Biakinn.
Jerusalem ah a ummi inn. Israel mi hna biaknak ah a laicer a si i ṭhial khawhmi puan thlam kha airolh in sakmi a si. Pakhatnak biakinn cu Solomon nih a sak i Babilon mi nih an hrawh. Pahnihnak biakinn cu Babilon sal taannak in an kir hnuah Zerubbabel nih a sak i a hnuah A Liannganmi Herod nih a sak ṭhan. “Inn” ti zong in auh a si.—Mt 21:13; Lu 11:51; 1Ch 29:1; 2Ch 2:4; Mt 24:1.
Biakṭheng.
Vawlei, lung, lungtum in asiloah thir in khuhmi thing in sermi donhhlei. Biaknak caah raithawinak le rimhmui an khanghnak a si. Puan thlam le biakinn i a pakhatnak khaan ah rimhmui khanghnak “sui biakṭheng” hmete pakhat a um. Mah cu thing in an ser i sui in an khuh. Biakinn tual ah khangh thawinak caah a ngan deuhmi “dar biakṭheng” pakhat a um. Biakṭheng cu a hmaan lomi biaknak zong nih an hman.—Ex 39:38, 39; 1Si 6:20; Mt 5:23, 24; Lu 1:11; La 17:23.
Biakṭheng ki.
Biakṭheng i a ki pali ah saram ki bantuk in a fonghleimi.—Le 8:15; 1Si 2:28; Bt 9:13.
Bu; Phu.
Zumhnak phunkhat aa tlaihmi asiloah hruaitu pakhat hnu zul in anmah zumhnak ning in a nungmi. A min a thangmi Judah biaknaklei phu pahnih, Farasi le Sadusi mi hna caah hman a si. Khrihfa a si lomi nih Khrihfa biaknak kha Judah biaknak in aa ṭhenmi a si tiah an ruah caah “phu” asiloah “Nazareth bu” tiah an auh. Khrihfabu chung ah phu ṭhennak a hung um; Biathlam Baibal ah “Nikolas phu” kong a chim.—La 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Bt 2:6; 2Pe 2:1.
Buri puan.
Fang rawnnak sawngkhoi le zal ti bantuk ṭhitnak caah hmanmi a hratmi puan. Mah puan cu a nakmi meheh hmul in tahmi a si i ngaihchiatnak langhternak caah an i hruk tawn.—Ge 37:34; Lu 10:13.
C
Cakhenh; Hmelchunhnak.
A ngeitu sinak, a hmaanmi sinak le hnatlaknak langhternak caah (tlak asiloah khuaiseng cung ah) khenhnak thil. Cakhenh khenhmi catlap asiloah cakhenh khenhmi innka le thlan i telin a dang thil nih buaibainak a um nakhnga lo a runven khawh. Hlanlio cakhenh cu a hakmi thil (lung, vuiho asiloah thing) in an ser i ca asiloah zuk kha an khorh. A hmaanmi sinak, a ngeitu sinak asiloah thuhmi biathli a si ti langhternak in cakhenh cu hman a si.—Mt 27:66; Joh 6:27; Ef 1:13; Bt 5:1; 9:4.
Camcawhfung.
Cathiang.
Cazual.
Saphaw asiloah papyrus ca a saumi kha fung in zualmi. Kapkhatlei lawng ah ca aa ṭial. Cathiang cu cazual cung ah ṭial le tlen a si i cazual cu Baibal ṭial lio caan ah hmanmi a si.—Lu 4:17-20; 2Ti 4:13.
Chan.
Greek biafang ai·onʹ in lehmi a si i a dang caan caankhat asiloah chan chankhat he aa thleidangmi atu chan thil sining kha a chim duhmi a si. Baibal nih “hi vawlei thil” tiah a ti tikah vawlei ah a karhmi thil sining le vawlei nunning kha a chim duhmi a si. (2Ti 4:10) Nawlbia biakamnak thawng in Israel mi chan asiloah Judah mi chan tiah mi cheukhat nih an auhmi chan chankhat kha Pathian nih a thawk. Jesuh Khrih tlanhnak man thawng in a dang chan chankhat kha Pathian nih a thawk ṭhan. Mah chan cu chiti thuhmi Khrihfabu he a bik in aa pehtlai. Cuticun chanthar pakhat aa thawk. Mah chan chung ah Nawlbia biakamnak i muithlam hna cu an hung tling. Chan hna tiah a tam in a hman tikah a rak ummi asiloah a um laimi chan a phunphun asiloah a karhmi thil sining hna kha a chim duhmi a si. Baibal caang cheukhat ah cun nika, thlapa, arfi le vawlei i telin sermi thil vialte kha a chim duhmi a si.—Mt 24:3; Mr 4:19; Ro 12:2; 1Ko 10:11; Heb 1:2; 11:3.
Chan donghnak.
Satan ukmi vawlei a donghnaklei ah a kal cuahmahmi caan a si i Khrih ratnak caan he aa khat. Jesuh lamhruainak tang ah vancungmi nih “miding mi sinin miṭhalo kha an ṭhen hna lai” i an hrawh hna lai. (Mt 13:40-42, 49) Jesuh zultu hna nih mah “chan donghnak” caan kong kha hngalh an duh tuk. (Mt 24:3) Jesuh nih van a kai hlanah chan donghnak tiang nan sinah ka um lai tiah bia a kamh hna.—Mt 28:20.
Cherubim.
A hleikhunmi rian a ngeimi, a reng a sangmi vancungmi. Annih cu Seraph (thilnung) vancungmi he an i lo lo.—Ge 3:24; Ex 25:20; Isa 37:16; Heb 9:5.
Cheuhra cheukhat.
A hleiin biaknak caah pekmi ṭhenhra chung ah ṭhenkhat asiloah zatuak ah 10. (Mal 3:10; De 26:12; Mt 23:23; Heb 7:5) Moses Nawlbia tang ah lo chung chuak cheuhra cheukhat, cawrun le tuurun chung in cheuhra cheukhat kha Levi mi bawmhnak caah kum fatin an pek tawn. Levi mi nih an hmuhmi cheuhra cheukhat chung in Aaron mi tlangbawi phun bawmh awkah cheuhra cheukhat an pek ve. A dang cheuhra cheukhat zong a um rih. Khrihfa hna nih cun cheuhra cheukhat pek a hau lo.
Chiatserh biakamnak.
Thil pakhat a hmaan ti langhternak caah chiatserhnak bia asiloah mi pakhat nih thil pakhat ka tuah lai, tuah lai lo tiah lungtak tein bia aa kammi. Mah cu a sang deuhmi mi pakhat, a hleiin Pathian sinah biakamnak tuah kha a si. Jehovah nih Abraham he biakamnak a ser tikah chiatserhnak in a fehter.—Ge 14:22; Heb 6:16, 17.
Chiatserhnak.
Chimchungbia.
Pathian sinin a rami bia, Pathian duhnak kong phuannak asiloah thanhnak. Chimchungbia timi cu ziazalei cawnpiaknak, Pathian nawlpeknak asiloah biaceihnak kong phuannak, hmailei kong thanhnak hna a si kho.—Mt 13:14; 2Pe 1:20, 21.
Chiti thuh.
Hebru biafang i a hrampi sullam cu “a ti thuh” ti a si. A hleikhunmi rian caah mi pakhat asiloah thil pakhat kha pekchanhnak langhternak caah chiti thuh a si. Khrihfa Greek Baibal ah mah biafang cu vancung ruahchannak a ngeimi, thimmi hna thiang thlarau toihnak ca zong ah a hman.—Ex 28:41; 1Sa 16:13; Lu 4:18; La 10:38; 2Ko 1:21.
Cor.
A romi thil tahnak le a ti tahnak. Mah cu 220 L (58.1 gal/a romi thil tah tikah 200 qt) he aa tluk i bath tahnak cung ah i hngat in tahmi a si. (Ge 17:10; 1Ko 7:19; Fil 3:3)—Thlaihhlei B14 ah zoh.
Cuarpar tannak.
D
David Fapa.
Deirel arfi.
Dekapolis.
Khua pahra kawmhmi Greek khua hna. (Greek biafang deʹka, a sullam “pahra” le poʹlis, “khua” in a rami a si). Mah khua lakin tam deuh an umnak Galili Rili le Jordan Tiva nichuahlei hmun min zong a si. Greek nunphung le chawlehnak hmun laicer zong a si. Jesuh nih mah hmun kha a rak pal nain mah khua pakhatkhat ah a tlawng timi tuanbia a um lo.—Mt 4:25; Mr 5:20.
Denarii.
Deu Puai.
Thingthei Lawh Puai ti zong in auh a si. Hebru thla, Ethanim 15-21 tiang tuah a si. Israel mi nih cinthlak kum, rawl ṭuan caan a dih tikah an tuahmi a si. Jehovah nih an tirawl thluachuah a pek caah an i lawmhnak langhter caan le an i nuamh caan a si. Izipt ram in an rak chuahnak kong kha i cinken ding in mah puai chung thlam ah an um. Pa pawl Jerusalem ah kal in an tuah hrimhrim dingmi puai pathum lakah pakhat a si.—Le 23:34; Ezr 3:4; Joh 7:2.
Dinnak.
Baibal ah a hmaan, hmaan lo kong i Pathian phunglam ning in a dingmi kha a si.—Ge 15:6; De 6:25; Zef 2:3; Mt 6:33.
Drachma.
Khrihfa Greek Baibal ah Greek ngun tangka pia kha a chim duhmi a si i mah lio caan ah 3.4 g a rit.—Mt 17:24.
E
Epikurus.
Greek khuaruahnaklei mifim (BC 341-270). Nunnak ah nuamhnak cu a biapi bikmi a si tiah mi a cawnpiaktu a si.—La 17:18.
Ethiopia.
Hlanlio Izipt thlanglei ah a ummi ram, tuchan i Izipt thlanglei bik le Sudan ram aa tel.—La 8:27.
F
Facang cilnak; Phuhri.
Facang phal in a fang le a hi ṭhennak rian; cutin an tuahnak hmun kha phuhri tiah auh a si. Facang cil tikah fung in an tuk, a tam ahcun saram nih a hnuhmi facang cilnak thingpheng, thingtum asiloah hrilhmi lung hna an hman. Thli a hrannak, a san deuhnak hmunrawn ah facang phal kha an pharh i an cil tawn.—Le 26:5; Isa 41:15; Mt 3:12.
Facang rialnak lungtum.
Facang rialnak ah hmanmi, aa lomi lungpum pahnih thapmi. A cunglei lung mernak caah a tanglei lung i a laifang ah a bomi an ser. Baibal chan ah inn tam deuh ah nu pawl nih an hmanmi kut in mermi facang rialnak a um. Chungkhar pawl nih nitin an eimi rawl caah facang rialnak lung cu a biapi tukmi a si caah Moses Nawlbia nih a cunglei lung siseh, a tanglei lung siseh biahrennak thil caah lak lo ding in a thlauh hna. A ngan deuhmi facang rialnak lungtum cu saram nih an mer.—De 24:6; Mr 9:42.
Faraoh.
Izipt siangpahrang hna upatnak min. Baibal ah faraoh panga (Shishak, So, Tirhakah, Neko le Hofra) kha an min in a langhter, asinain Abraham, Moses le Josef he aa pehtlaimi faraoh hna i telin a dang faraoh hna tu cu an min a langhter lo.—Ex 15:4; Ro 9:17.
Farasi.
AD kumzabu pakhatnak i a min a thangmi Judah biaknaklei phu. Annih cu tlangbawi hrinsor an si lo nain Nawlbia kha a dikthliar in an zulh. An i cawnpiak chinmi phungphai kha Nawlbia he aa tluk in an chiah. (Mt 23:23) Greek nunphung nih a iapmi vialte kha an ralchanh. Nawlbia le phungphai kha ṭha tein a hngalmi an si caah mi cung ah nawl an ngei tuk. (Mt 23:2-6) Cheukhat cu Judah Biaceihnak Zungpi chungtel an si. Sabbath ulhnak, phungphai, ngunkhuai kholtu le misual he i komhnak kong he aa tlaiin Jesuh kha an ralchanh lengmang. Tarsas khuami Saul i telin farasi mi cheukhat cu Khrihfa an hung si.—Mt 9:11; 12:14; Mr 7:5; Lu 6:2; La 26:5.
Fater.
A bik in cun pa pakhat i a fapa upa bik a si. Baibal chan ah fater cu chungkhar ah a biapimi dirhmun a ngei i a pa a thih tikah chungkhar hruaitu a hung si. Jesuh cu Jehovah fater a si leng ah sermi thil vialte lakah fater le thihnak in a tho hmasa bikmi fater zong a si.—Ge 25:33; Ex 11:5; Kol 1:15; Bt 1:5.
Frankinsen.
Thingkung phunkhat in a chuakmi thingthling car. Mei in khangh tikah a hmui. Puan thlam le biakinn ah hmanmi a thiangmi rimhmui sernak ah aa tel. Changvut thawinak pek tikah pek chih a si. A Thiangmi Khaan chung i Pathian hunhmi changreu cung zong ah chiah a si.—Ex 30:34-36; Le 2:1; 24:7; Mt 2:11.
Fung zum.
Lothlo pawl nih saram sawhnak caah an hmanmi, a par a zummi fung sau. Fung zum cu a ngaitu hna caah forhfialtu a simi, mifim mi hna bia he tahchunh a si. “Fung zum chuih” timi bia cu a lung a khongmi cawtum tuahsernak in a rami a si, fung zum in an sawhmi kha duh loin a perh chih caah amah tu fahnak a ing.—La 26:14; Bc 3:31; Pct 12:11.
G
Gehenna.
Hlanlio Jerusalem thlanglei le nitlak thlanglei ah a ummi Hinnom Horkuang caah hmanmi Greek min. (Jer 7:31) Mithi ruak pawl an pon hnanak hmun in chimchung a si. (Jer 7:32; 19:6) Saram a si ah, minung a si ah an nun buin Gehenna ah an khangh hna i an hrem hna ti a langhtermi thil a um lo. Cucaah minung kha mei in zungzal in hrem an sinak, mit in hmuh khawh lomi hmun kha a langhtermi a si lo. Jesuh le a zultu hna nih “thih voihnihnak,” phundang cun zungzal hrawhnak in dantatnak kha langhter awkah Gehenna timi biafang kha an hman.—Bt 20:14; Mt 5:22; 10:28.
Greek.
Greek mi hna hmanmi holh; Greek miphun asiloah Greek ram ah a chuakmi hna. Khrihfa Greek Baibal ah mah biafang cu a sullam a kau deuh. Judah mi a si lomi vialte asiloah Greek holh le nunphung nih a iapmi hna kha a chim duhmi a si.—Joe 3:6; Joh 12:20.
H
Hades.
Hebru biafang “Sheol” he aa lomi Greek biafang. Zapi thlan a si ti langhternak caah “Thlan” (cafang ngan) tiah leh a si.—THLAN ah zoh.
Harnak nganpi.
Jerusalem ah a tlung hngami le a hleiin ‘sunparnak he a rat’ tikah mi vialte cung ah a tlung hngami, hlanah a um bal lomi “harnak nganpi” kong kha Jesuh nih a chim. (Mt 24:21, 29-31) Mah harnak cu “Pathian a hngal lomi” le Jesuh Khrih kong “thawngṭha a cohlang lomi” hna cung i a dingmi Pathian biaceihnak a si tiah Paul nih a langhter. Biathlam dal 19 ah Jesuh kha “sahrang le vawleicung siangpahrang hna le an ralkap hna” a dotu, vancung ralkapbu hruaitu in a langhter. (2Th 1:6-8; Bt 19:11-21) “Mibu nganpi” cu mah harnak in an luat lai tiah langhter a si. (Bt 7:9, 14)—ARMAGEDDON ah zoh.
Hebru.
A pawngkam ah a ummi Amor miphun he thleidanter awkah Abram (Abraham) caah hman hmasa bikmi min. A hnuah Abraham tupa Jacob hrinsor ca le an holh caah hman a si. Jesuh chan a phanh tikah Hebru holh ah Aramaic biafang tampi a hun i tel i Khrih le a zultu hna nih mah holh kha an hman.—Ge 14:13; Ex 5:3; La 26:14.
Hermes.
Zeus fapa, Greek pathian. Listra khua ah Paul kha pathian hna lamkal in le biachim a thiammi pathian in an ruah caah Hermes tiah an auh.—La 14:12.
Herod.
Judah ram uk awkah Rom nih rian an pekmi siangpahrang chungkhar min. A Liannganmi Herod cu Jerusalem biakinn sak ṭhannak le Jesuh thah duh ah ngakchia pawl thah ding in nawl a chuahtu in a min a thang. (Mt 2:16; Lu 1:5) A Liannganmi Herod fale, Herod Arkhelaus le Herod Antipas cu an pa ukmi ram kha i ṭhen in uk awkah rian pek an si. (Mt 2:22) Antipas cu peng uktu a si i Khrih kum thum le a cheu chung phungchim rian a ṭuan lio le Lamkaltu dal 12 i langhtermi thil a hung um caan tiang a ukmi “siangpahrang” a si. (Mr 6:14-17; Lu 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; La 4:27; 13:1) A hnuah A Liannganmi Herod tupa Herod Agrippa I cu caan tawite a uk hnuah vancungmi nih a thah. (La 12:1-6, 18-23) A fapa Herod Agrippa II cu uktu a hung si i Judah mi nih Rom an doh caan tiang a uk.—La 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.
Herod zultu hna.
Herod mi ti zong in hngalh an si. Rom uknak tang Herod i ramkhel lei hmuitinh a ṭanpitu phu an si. Sadusi mi cheukhat zong mah phu ah i tel dawh an si. Herod zultu hna cu Jesuh dohnak ah Farasi mi he an ṭangṭi.—Mr 3:6.
Hlawhhlang.
Mah innchunghawi a si lomi he nupa sualnak a tuahtu, a hleiin tangka kawlnak caah a tuahtu. (“Hlawhhlang” caah hmanmi Greek biafang porʹne cu “zuar” timi sullam in a rami a si.) Mah biafang cu nu caah hman deuh a si nain Baibal ah pa hlawhhlang kong zong a chim. Moses Nawlbia nih hlawhhlang ṭuan kha a thlauh i hlawhhlan man kha Jehovah i a thiangmi hmun ah thawhlawm caah a cohlang lo. A hmaan lomi biaknak ah cun biakinn hlawhhlannak cu a bik in an tangka hmuhnak a si. (De 23:17, 18; 1Si 14:24) Pathian kan bia tiah aa ti nain siasal biaknak phunkhatkhat ah aa telmi minung, ram le bu hna ca zong ah langhternak in Baibal nih mah biafang kha a hman tawn. Tahchunhnak ah, “A Liannganmi Babilon” tiah auhmi biaknaklei phu kha Biathlam cauk nih hlawhhlangnu in a langhter. Zeicahtiah nawlngeihnak le thilri chawva caah hi vawlei uktu hna he aa kom.—Bt 17:1-5; 18:3; 1Ch 5:25.
Hmunthiang.
Biaknak caah a dang tein chiahmi a thiangmi hmun. Tam deuh cu puan thlam asiloah Jerusalem i biakinn kha a chim duhmi a si. Mah biafang cu vancung i Pathian umnak hmun ca zong ah hman a si.—Ex 25:8, 9; 2Si 10:25; 1Ch 28:10; Bt 11:19.
Hngawngkual.
Khatlei khatlei ah thil an thlai i mi nih an liang ah an i khinhmi fung. Lo ṭuannak hriamnam le leng hnuh awkah saram (tam deuh cu caw) pahnih an hngawng ah khinhmi thing fung. Sal nih a ritmi thilri phorhnak ah an hman tawn. Cucaah hngawngkual kha sal sinak, mi pakhatkhat kut tang ah umnak, namnehnak le sifah harnak caah langhternak in an hman tawn. Hngawngkual laknak asiloah khiahnak nih ṭemṭawnnak, namnehnak le eihmuarnak in luatnak kha a langhter.—Le 26:13; Mt 11:29, 30.
Hremnak tung.
Greek biafang stau·rosʹ in lehmi a si i Jesuh an rak thahnak tung bantuk in a dingmi tung timi sullam a ngei. Khrih chan hlan kumzabu tampi chung ah a hmaan lomi biaknak nih biaknaklei hmelchunhnak caah an hmanmi vailamtah kha a chim duhmi a si lo. Jesuh zultu hna ton hngami sifah harnak le ningzahnak kha langhter awkah stau·rosʹ timi biafang hman a si. Cucaah “hremnak tung” tiah leh a simi nih a hrampi biafang i a sullam taktak kha tling tein a langhter. (Mt 16:24; Heb 12:2)—THINGTUNG ah zoh.
Hreng khenh.
Dantatnak caah hrennak thil. Hreng cheukhat cu ke lawng ah khenh a si, a dang tu cu kut he, ke he, hngawng he khenh a si i an pum aa kualh ning in an hren hna.—Jer 20:2; La 16:24.
Hrihrual in tuk.
Khrihfa Greek Baibal ah mah biafang nih a par ah hling a ummi thir pum tete aa telmi hrihrual in tuk kha a chim duhmi a si.—Joh 19:1.
Hruaitu.
Hyssop.
Thianhhlimhnak phungphai ah thi asiloah ti thehnak caah hmanmi a nge le a hnah a ṭha ngaimi kung. Baibal hmanmi Hebru le Greek biafang ah a kung a phunphun aa tel men lai. Johan 19:29 i “hyssop” timi cu a nge pakhatkhat ah ṭem chihmi a si kho men asiloah Jesuh kaa ah zuthor tuh khawh ding tiang in a saumi kung a si kho men.—Heb 9:19.
I
Il-lirikum.
Greek ram nitlak chaklei i Rom peng pakhat. Paul cu phungchim rian a ṭuan lioah cuka tiang a phan, asinain Il-lirikum ah phung a chim le chim lo cu Baibal nih a langhter lo.—Ro 15:19.
Inntual.
Israel.
Pathian nih Jakob a pekmi min. A hnuah cun a tefa vialte kha a chim duhmi a si. Jakob fapa 12 i tefa hna cu Israel fapale, Israel chungkhar, Israel mi le Israel miphun tiah auh an si. Israel timi cu thlanglei pennak in aa ṭhenmi chaklei phunhra pennak ca zong ah hman a si. A hnuah chiti thuhmi Khrihfa hna zong “Pathian Israel miphun” tiah auh an si.—Ga 6:16; Ge 32:28; La 4:10; Ro 9:6.
J
Jakob.
Isak le Rebekah i fapa. A hnuah Pathian nih Israel timi min a pek i Israel miphun (Israel mi le a hnuah Judah mi ti zong in auh an si) pupa a hung si. Anih cu fapa 12 a ngei i an tefa hna in Israel phun 12 cu dirh a si. Jakob timi min cu Israel ram le Israel miphun caah hman a si rih.—Ge 32:28; Mt 22:32.
Jehovah.
Vawlei Thar Lehnak Khrihfa Greek Baibal ah “Jehovah” timi min voi 237 aa tel. Pathian min telh ding in biakhiah a sinak a ruang kha Thlaihhlei A5 ah zoh.
Judah.
Jakob nih a nupi Leah he an ngeihmi fapa palinak. Jakob nih rovuih bia a chim lioah Judah phun chung in a liannganmi zungzal uktu a chuak lai tiah a rak chimchung. Jesuh cu minung in a rat tikah Judah phun chung in a chuak. Judah timi min cu Judah miphun ca le a hnuah Judah pennak ca zong ah hman a si.—Ge 29:35; 49:10; Heb 7:14.
Judah Biaceihnak Zungpi.
Judah mi.
Israel phunhra pennak an sungh hnuah Judah phun chung mi hna caah hmanmi min. (2Si 16:6) Babilon i sal an taan hnuah Israel ram ah a kir ṭhanmi, Israel phun kip caah hman a si. (Ezr 4:12) A hnuah Israel mi kha miphun dang hna he thleidanter awkah vawleicung pumpi ah hman a si. (Es 3:6) Lamkaltu Paul nih Khrihfabu ah miphun thleidannak a um lonak kong a chim tikah mah biafang kha langhternak in a hman.—Ro 2:28, 29; Ga 3:28.
K
Khaldia mi.
Tigris le Zufrates tiva pawng ah khua a sami miphun. Hlanlio ah Khaldia mi hna i a biapi bikmi khua cu Ur khua a si. Abraham a chuahkehnak khua a si.—La 7:4.
Khangh thawinak.
Khaubawk.
Khaubawk cu a runrun in an i ṭhial tawn. Moses Nawlbia ning in ei awkah a thiangmi an si. Khaubawk run nih an kalnak lam cung i an hmuhmi paoh kha an ei dih caah rawhnak nganpi an chuahter. Cucaah rai bantuk in ruah an si.—Ex 10:14; Mt 3:4.
Khor thukpi.
Khrih.
Khrihfa.
Khrihfa upa; Upa.
Kum upami pa pawl kha a chim duhmi a si. Asinain Baibal hman ning ah zatlang nunnak le ram caah rian a ngeimi, nawlngeitu kha an si. Biathlam cauk ah mah biafang cu vancung thilnung hna ca zong ah hman a si. Khrihfabu hruainak ah rian a ngeimi hna kha a sawh duh tikah Greek biafang pre·sbyʹte·ros cu “Khrihfa upa” tiah leh a si.—Ex 4:29; Ptb 31:23; 1Ti 5:17; Bt 4:4.
Khrihfabu.
Tinhnak asiloah rianṭuannak pakhatkhat caah hmunkhat ah aa fonhmi phu pakhat. Hebru Baibal ah cun Israel miphun kha a huap in a chim duhmi a si. Khrihfa Greek Baibal ah Khrihfabu pakhat cio kha a chim duhmi a si i tam deuh ah cun Khrihfabu kha a huap in a chim duhmi a si.—1Si 8:22; La 9:31; Ro 16:5.
Khrihfabu rianṭuantu.
“Rianṭuantu” asiloah “sinum” tiah sullam a ngeimi Greek biafang di·aʹko·nos in a rami a si. “Khrihfabu rianṭuantu” cu Khrihfa upa phu bawmtu in rian a ṭuantu kha a chim duhmi a si. Mah rian ṭuan khawh awkah Baibal halmi sining tlinh a hau.—1Ti 3:8-10, 12.
Khua uktu.
Rom uknak tang ah khua uktu hna cu cozahlei bawi an si. An rian ah daihnak sernak, tangka tawnghthamnak, nawlbuartu biaceihnak le dantatnak hna aa tel.—La 16:20.
Khuachia.
Minung nakin ṭhawnnak a ngei deuhmi, mit in hmuh khawh lomi thlarau ṭhalo. Genesis 6:2 ah “Pathian fapa hna” tiah le Judas 6 ah “vancungmi” tiah a auh hna. Annih cu a ṭhalomi vancungmi in ser an si lo nain Noah chan ah Jehovah nawl an ngai lo i Pathian a ralchanhtu Satan lei ah an ṭannak thawng in Pathian ral an hung si.—De 32:17; Lu 8:30; La 16:16; Jei 2:19.
Khuachia thiamnak.
Pum cu a thi nain thlarau cu a nun rih caah huham a ngeimi (khuavang ngei) sinin minung kha pehtlaihnak an tuah khawh hna, an pehtlaih hna timi zumhnak a si. “Khuachia thiamnak a hmangmi” tiah lehmi Greek biafang phar·ma·kiʹa cu “ritnak sii a hmangmi” timi sullam a ngei. Hlanlio ah khuachia thiamnak hman awkah khuachia sinin ṭhawnnak an hal tikah ritnak sii an hman tawn caah a si.—Ga 5:20; Bt 21:8.
Khuaruahhar thil.
Ki.
Saram ki a si i ti thawl, chiti thawl, cahang chiahnak, ṭamhnak chiahnak, ringawn caah an hman i thawng i thanhnak ca zong ah an tum. (1Sa 16:1, 13; 1Si 1:39; Eze 9:2) “Ki” kha thazaang, hlawhtlinnak le teinak langhternak ca zong ah an hman tawn.—De 33:17; Mik 4:13; Lu 1:69.
Kil lung.
Inn pakhat i vanpang pahnih aa tonnak ki ah chiahmi a biapi tukmi lung a si. A biapi tukmi a kil lung cu innsaknak caah a hrampi kil lung a si. Zapi ca hmanmi inn le khua kulhnak vanpang caah a hak tukmi lung kha an thim tawn. Mah biafang cu vawlei hram caah langhternak in hman a si. Jesuh cu thlaraulei biakinn he aa lomi Khrihfabu “a hrampi i a kil lung” in langhter a si.—Ef 2:20; Job 38:6.
Kut chuan.
L
Lamkaltu.
Lanhtak Puai.
Lepta.
Khrihfa Greek Baibal chan ah Judah mi nih an hmanmi, a man a tlawm bikmi dar sen tangka pia. (Mr 12:42; Lu 21:2, Tanglei Fianternak)—Thlaihhlei B14 ah zoh.
Levi; Levi mi.
Jakob nih a nupi Leah he an ngeihmi fapa pathumnak; a min in auhmi Levi miphun. A fapale pathum cu Levi miphun pathum a dirhtu an hung si. A caan ah “Levi mi” timi biafang nih Levi miphun dihlak kha a chim duhmi a si nain tam deuh ah cun Aaron tlangbawi chungkhar cu an i tel lo. Levi mi cu Biakammi Ram ah ram covo an ngei lo nain a dang phun nih an comi ram chung in khua 48 pek an si.—De 10:8; 1Ch 6:1; Heb 7:11.
Lungraang thawl.
Izipt ram, Alabastron khua pawng ah hmuhmi lung phunkhat in sermi zihmui thawl hmete. Zihmui a zuh nakhnga lo a kua bi tein an ser i a chin an chinh.—Mr 14:3.
M
Manna changreu.
Israel mi ramcar i kum 40 chung an vahvaih lioah a bik in an eimi rawl. Mah cu Jehovah pekmi a si. Sabbath ni dah ti lo cun zing fatin dap tang i vawlei cung ah khuaruahhar lam in a hung um. Israel mi nih an hmuh hmasa bik lioah “Zeidah a si?,” Hebru holh in “man huʼ?” tiah an ti. (Ex 16:13-15, 35) Jesuh zong nih manna changreu kha langhternak bia in a hman.—Joh 6:49, 50.
Masidonia.
Greek chaklei ram, A Liannganmi Alexander uknak tang ah a min a thang i Rom nih a lak hlan tiang anmah tein aa ukmi ram an si. Lamkaltu Paul Europe ah a hmasa bik a tlawn lioah Masidonia cu Rom ukmi peng pakhat a si. Paul cu cuka ah voithum a tlawng.—La 16:9.
Media.
Jafeth fapa Madai hrinsor; Media miphun cu Iran mi hna umnak tlangrawn ah an um i mah hmun cu Media ram a hung si. Media mi cu AD 33, Pentikos Puai ni ah Jerusalem ah an ra ve.—La 2:9.
Mei tili.
“Mei le kat in a alhmi” langhternak hmun a si i “thih voihnihnak” ti zong in auh a si. Aa ngaichih lomi misual, Satan, thihnak le Thlan (asiloah Hades) cu cuka ah paih an si. Thlarau pum a ngeimi, thihnak le Hades ti bantuk cu mei nih a kangh khawh lomi an si caah mei tili timi cu langhternak a si. Zungzal hremnak si loin zungzal hrawhnak tu kha a chim duhmi a si.—Bt 19:20; 20:14, 15; 21:8.
Meng.
A hrampi Khrihfa Greek Baibal chung i Matthai 5:41 ah voikhat lawng langhtermi hlatnaih tahnak. Mah cu Rom hmanmi meng a si kho i pe 4,854 (1,479.5 m) he aa tluk. Luka 24:13, Johan 6:19 le Johan 11:18 ah langhtermi “meng” tu cu a hrampi Baibal ah hmanmi hlanlio stadia kha meng in thlenmi a si.
Messiah.
“Chiti thuh,” “chiti thuhmi” tiah sullam a ngeimi Hebru biafang in a rami a si. “Khrih” timi Greek biafang he a sullam aa khat.—Da 9:25; Joh 1:41.
Mi Fapa.
Thawngṭha Baibal cauk ah mah biafang hi voi 80 hrawng hmuh a si. Jesuh Khrih caah hman a si. Anih cu pumsa in hrin a sinak thawng in minung pakhat a hung si, minung pum aa lakmi thlarau a si lo ti kha mah biafang nih a langhter. Cun Daniel 7:13, 14 i chimchungbia kha a tlinter lai ti zong a langhter. Hebru Baibal ah mah biafang cu Ezekiel le Daniel caah hman a si. Mah nih annih cu a thi khomi an si i bia a chimtertu hna Pathian he an i dannak kha a langhter.—Eze 3:17; Da 8:17; Mt 19:28; 20:28.
Miluat; Luatnak a hmumi.
Rom uknak tang ah “miluat” timi cu miluat in hrinmi a si i rammi sinak nawl kha tling tein a ngei. ‘Luatnak a hmumi’ timi tu cu sal sinak in a luatmi kha a si. Phung ning in a luatmi cu Rom rammi sinak nawl a ngei ko nain ramkhel lei ah bawi sinak nawl a ngei lo. Phung ning loin a luatmi cu sal sinak in a luat ko nain rammi hna hmuhmi tinvo kha tling tein a hmu lo.—1Ko 7:22.
Mina.
Khrihfa Greek Baibal ah mina pakhat cu drachma 100 he aa tluk i 340 g a rit.—Lu 19:13.
Misifak thil ṭhenh.
A herhbaumi hna bawmh awkah pekmi laksawng. Mah kong hi Hebru Baibal ah dairek in a chim lo nain misifak cung ah Israel mi nih an tuah dingmi rian he aa tlaiin Nawlbia ah lamhruainak a um.—Mt 6:2.
Miṭhalo pa.
Mitsur nennak.
Thungraang lung ah khorhmi khor pahnih. Pakhat cu a san deuhnak ah a um i a dang pakhat cu a niam deuhnak ah a um. An karlak ah ti luannak hmete a um. A san deuhnak khor ah mitsur an nen tikah a hang cu a niam deuhnak khor ah a luang. Pathian biaceihnak caah langhternak in hman a si.—Bt 19:15.
Molok.
Ammon mi hna pathian; Malkam, Milkom le Molek he aa lo kho men.—La 7:43.
Moses Nawlbia.
Muko.
Hmelchunhnak ca le ringawn caah hmanmi tumnak thil. Muko tum thawng cu Jehovah biaceihnak kong thanhnak asiloah a biapimi thil sining pakhatkhat Pathian nih a chuahtermi he pehtlai in hman a si.—1Ko 15:52; Bt 8:7–11:15.
Mura.
Hling burbuk asiloah thingkung hme tete in lakmi a rim a hmuimi thingthling. A thiangmi thuhmi chiti sernak ah aa tel ve. Thilpuan le ihphah a hmui nakhnga caah an hman. Pum hmehnak ca hman awk le tak thuh awkah chiti he an cawh. Ritnak caah mitsur zu he zong an cawh. Cun vui awkah timhtuahmi ruak zong ah an thuh.—Ex 30:23; Ptb 7:17; Mr 15:23; Joh 19:39.
N
Nard zihmui.
Nawlbia.
Nazareth khuami.
Ngaihchihnak.
Ni hmanung bik.
Baibal chimchungbia nih mah biafang kha tuanbia i a biapimi thil a donghnak caan langhternak caah a hman. (Eze 38:16; Da 10:14; La 2:17) Chimchungbia cung ah i hngat in kum tlawmpal lawng asiloah kum tampi a rau kho. A hleiin mit in hmuh khawh lomi lam in Jesuh a ratnak caan, hi chan “ni hmanung bik” he aa tlaiin Baibal nih mah biafang kha a hman.—2Ti 3:1; Jei 5:3; 2Pe 3:3.
Nisan.
Babilon i sal an taan hnu, Abib thla i min thar, Judah biaknaklei nithla relnak i a pakhatnak thla le vawlei lei nithla relnak i a pasarihnak thla. Mah cu March thla cheu in April thla cheu tiang a si. (Ne 2:1) Judah Lanhtak Puai cu Nisan 14 ah tuah a si i Jesuh Khrih nih mah ni ah Bawipa zanriah in a airolh. (Lu 22:15, 19, 20) Jesuh cu mah ni lila ah hremnak tung cung ah thah a si.—Lu 23:44-46.
Nunnak.
Hebru biafang neʹphesh le Greek biafang psy·kheʹ kha Hakha Baibal ah “nunnak” tiah an leh tawn. Baibal nih mah biafang hna a hman ning zoh tikah a bik in (1) minung, (2) saram le (3) minung asiloah saram ngeihmi nunnak kha a chim duhmi a si ti a lang. (Ge 1:20; 2:7; Nam 31:28; Eze 18:4, 20; Mt 10:28, 39; Joh 10:11; 15:13; La 20:10; 27:37; Ro 13:1; 1Pe 3:20) Baibal cheukhat nih an leh bantuk in “thlarau” kha a chim duhmi a si lo. Baibal nih vawleicung i thilnung hna he aa tlaiin a chim tikah neʹphesh le psy·kheʹ cu pum a ngeimi, tawngh khawhmi, hmuh khawhmi le a thi khomi kha a chim duhmi a si. Hi Baibal lehnak ah a hrampi biafang kha a cungtang bia he aa tlak in “nunnak,” “thilnung,” “minung” le mincan ah hmanmi biafang “ka, keimah” tiah leh a si. Thil pakhatkhat kha lungthin dihlak in tuah zong a chim duhmi a si. (De 6:5; Mt 22:37) Baibal caang cheukhat ah cun thilnung hna ngeihmi duhnak caah a hman. Cun mithi le miruak ca zong ah hman khawh a si.—Nam 6:6; Ptb 23:2; Isa 56:11; Hag 2:13.
Nunnak thingkung.
Eden dum ah a ummi thingkung. A thei cu nunnak pek khawhnak a ngei tiah Baibal nih a chim lo. A thei einak nawl a hmumi hna cu zungzal nunnak an hmu lai timi Pathian aamah khaannak kha a aiawh. Biathlam cauk ah nunnak thingkung nih a hmunmi nunnak ca i Pathian timhtuahnak kha a langhter.—Ge 2:9; 3:22; Bt 2:7; 22:19.
Nupa sualnak.
Greek biafang por·neiʹa in a rami a si i Pathian nih a thlauhmi nupa umṭinak a phunphun langhternak caah Baibal nih mah biafang hi a hman. Mah ah zuanzamnak, hlawhhlannak, aa ṭhium lomi umṭinak, ngeih-khat umṭinak le saram he umṭinak hna aa tel. Biathlam Baibal ah “A Liannganmi Babilon” tiah auhmi, biaknaklei hlawhhlang caah langhternak in a hman. Zeicahtiah nawlngeihnak le thilri chawva caah hi vawlei uktu hna he aa kom. (Bt 14:8; 17:2; 18:3; Mt 5:32; La 15:29; Ga 5:19)—HLAWHHLANG ah zoh.
P
Paradis.
Aa dawh tukmi dum asiloah pangpar dum. A hmasa bik paradis cu Eden dum kha a si, mah cu Jehovah nih hmasa bik nuva caah a sermi a si. Jesuh nih hremnak tung cung ah a pawng ah thlai a si vemi misual pa sin bia a chim lioah vawlei cu paradis ah a cang lai ti a langhter. 2 Korin 12:4 nih hmailei paradis kha a chim duhmi a si i Biathlam 2:7 nih vancung paradis kha a chim duhmi a si.—Sol 4:13; Lu 23:43.
Pathian lei i pekchanhnak.
Pathian Pennak.
Pekchanhmi changreu.
Puan thlam le biakinn i A Thiangmi Khaan cabuai cung ah chiahmi changreu pahleihnih. Paruk lengmang in an thap i pon hnih in an chiah. “Hun camcinmi changreu” le “Pathian hunhmi changreu” ti zong in auh a si. Pathian sin pekmi mah changreu cu Sabbath Ni fatin a thar in an thlen. Changreu hlun cu tlangbawi lawng nih an ei.—2Ch 2:4; Ex 25:30; Le 24:5-9; Mt 12:4; Heb 9:2.
Pekchanhnak Puai.
Siria siangpahrang Antiochus Epiphanes nih biakinn a thurter hnuah an thianh ṭhanmi kha philh lo awkah kum fatin tuahmi puai. Judah thla relnak, Chislev 25 ah aa thawk i niriat chung an tuah.—Joh 10:22.
Peng uktu.
Pentikos.
Judah pa vialte Jerusalem ah kal in an tuah hrimhrim dingmi puai pathum lakah a pahnihnak puai. Khrihfa Greek Baibal ah “50nak (Ni)” tiah sullam a ngeimi Pentikos kha Hebru Baibal ah Rawl Ṭuan Puai asiloah Zarh Puai tiah a auh. Nisan 16 in rel tikah ni 50nak ni ah tuahmi a si.—Ex 23:16; 34:22; La 2:1.
Phungbia cawnpiaktu.
Hebru Baibal catlengtu. Jesuh vawleicung a rat tikah cun annih cu Nawlbia ṭha tein a hngalmi phu kha an si. Annih nih Jesuh kha an ralchanh.—Ezr 7:6, Baibal Cathiang; Mr 12:38, 39; 14:1.
Phungthluk.
Cawnpiaknak asiloah biatak pakhatkhat kha biafang tlawm tein chimmi mifim bia asiloah tuanbia tawi. Baibal i phungthlukbia hna cu biahleng le biathuk phun in ṭial an si. Phungthlukbia nih biatak kha hmualngei tein tahchunhnak bia hmang in a langhter. Phungthlukbia cheukhat cu mi cheukhat nihsawhnak le serhsatnak caah hmanmi bia an hung si.—Pct 12:9; 2Pe 2:22.
Porneia.—
NUPA SUALNAK ah zoh.
Puanzar.
Pulrai.
Khulrang in i chawnh khawh a si i thihnak a chuahter khomi zawtnak.—Lu 21:11.
Pumhnak inn.
“Hmunkhat ah i pumh; pumhnak” timi sullam a ngei. Baibal caang tam deuh ah cun Cathiang relnak, cawnpiaknak, phungchimnak le thlacamnak caah Judah mi hna an i pumhnak hmun asiloah inn kha a chim duhmi a si. Jesuh chan ah Israel ram i khua ngan paoh ah pumhnak inn pakhat cio a um i a ngan deuhmi khua hna ah cun pakhat nak tam a um.—Lu 4:16; La 13:14, 15.
R
Raithawinak.
Lawmhnak langhternak, sualnak i hngalhnak le Pathian he pehtlaihnak ṭha ngeih ṭhannak caah Pathian sin pekmi. Abel thawk in mi nih saram i telin mah lungtho tein raithawinak a phunphun an pek. Moses Nawlbia biakamnak ah cun raithawinak cu pek hrimhrim ding in halmi a hung si. Jesuh nih a nunnak kha a tlingmi raithawinak in a pekchanh hnuah saram raithawinak cu pek a herh ti lo. Asinain Khrihfa hna nih cun thlaraulei raithawinak kha Pathian sinah an pek rih ko.—Ge 4:4; Heb 13:15, 16; 1Jo 4:10.
Ralthuam.
Runvennak caah ralkap nih an i hrukmi a si. Mah ah luchin, ṭangphaw, taisawm, ngal danh le phaw aa tel.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.
Ralvengtu.
Rangleng.
Ratnak.
Khrihfa Greek Baibal i a cungtang bia ning in mah biafang nih Jesuh Khrih siangpahrang in a ratnak kha a chim duhmi a si. Mithmuh khawh lomi lam in bawiṭhutdan ah Messiah Siangpahrang in a ṭhutnak in aa thawk i hi chan donghnak tiang a si. Khrih ratnak cu khulrang in a ra i a kir colhmi si loin caan caankhat chung a rau.—Mt 24:3.
Rawl ulhnak.
Rikhiahmi caan chung ah rawl ei i sum kha a si. Israel mi nih Sual Ngaihthiamnak Ni, harnak an ton caan le Pathian lamhruainak an herh caan ah rawl an ul tawn. Judah mi nih an tuanbia chung ah harnak an tonmi kha philh lo awkah kumkhat ah voili rawl ulh ding in an timhtuah. Khrihfa hna caah rawl ulh a herh ti lo.—Ezr 8:21; Isa 58:6; Mt 4:2; 9:14; Lu 18:12; La 13:2, 3; 27:9.
Remnak sertu.
Rimhmui.
A hmuimi thingthling le zihmui pawl cawhmi a si i khangh tikah a rim a hmui. Zihmui phunli in cawhmi, a hleikhunmi rimhmui cu puan thlam le biakinn ah hman a si. A Thiangmi Khaan i rimhmui khanghnak biakṭheng ah zing he, zan he khangh a si, Sual Ngaihthiamnak Ni ah cun A Thiang Bikmi Khaan ah khangh a si. Rimhmui nih zumhfekmi Pathian salle i cohlan awk tlak thlacamnak kha a aiawh. Khrihfa hna caah rimhmui khangh a hau ti lo.—Ex 30:34, 35; Le 16:13; Bt 5:8.
Rimhmui khanghnak kheng.
Sui, ngun le dar in sermi kheng. Puan thlam le biakinn ah rimhmui khanghnak caah hman a si. Cun raithawinak biakṭheng in meihol laknak ca le mei vannak tung in a chuakmi hnawm laknak caah hman a si. Mei laknak ti zong in auh a si.—Ex 37:23; 2Ch 26:19; Heb 9:4.
S
Sabbath.
“I dinh; i ngol” ti sullam a ngeimi Hebru biafang in a rami a si. Judah mi hna zarh i ni sarihnak ni (Ninga Ni nitlak in Zarhte Ni nitlak tiang). Kumkhat chung i a dang puai ni hna leng ah kum 7nak le 50nak zong sabbath tiah auh a si. Sabbath ni ah hmunthiang i tlangbawi hna ṭuanmi rian dah ti lo cun zei rian hmanh ṭuan a si lo. Sabbath kum ah cun lo rian zong ṭuan a si lo i an miphun hawi Hebru mi kha an leiba an ngaihthiam hna. Moses Nawlbia ah Sabbath kong he aa tlaiin thlauhmi hna cu a tlarimi an si, asinain biaknaklei hruaitu hna nih an bet chap lengmang caah Jesuh chan a phanh tikah Sabbath ulh cu a hung har.—Ex 20:8; Le 25:4; Lu 13:14-16; Kol 2:16.
Sadusi.
A min a thangmi Judah biaknaklei phu. Annih cu a rummi chungkhar le biakinn rianṭuannak ah huham a ngei tukmi tlangbawi hna in dirhmi an si. Farasi mi nih an zulhmi, an i cawnpiak chinmi phungphai tampi le an zumhnak cheukhat kha an cohlang lo. Thawhṭhannak kha an zumh lo leng ah vancungmi zong an um lo tiah an zumh. Jesuh kha an ralchanh.—Mt 16:1; La 23:8.
Salm.
Samaria.
Kum 200 chung chaklei Israel phunhra pennak khualipi asiloah a ram dihlak min. Khuapi cu Samaria tlang cung ah tlakmi a si. Jesuh chan ah Samaria cu chaklei Galili le thlanglei Judea karah a ummi peng pakhat i a min a si. Jesuh cu Samaria ram ah kal in phung a chim lo nain a caan ah a pal pah in cuka khuami hna kha phung a chimh hna. Peter nih langhternak in Pennak tawh pahnihnak kha a hman tikah Samaria mi nih thiang thlarau an hmuh.—1Si 16:24; Joh 4:7; La 8:14.
Samaria mi.
A hmasa ah cun chaklei phunhra pennak i Israel mi kha a chim duhmi a si. Asinain BC 740 ah Assiria mi nih Samaria ram an lak hnuah an rak ratpimi hna ramdang mi zong an hun i tel. Jesuh chan ah miphun le ramkhel lei kha si loin hlanlio Shekem le Samaria pawngkam i biaknaklei phu chungmi hna kha a chim duhmi a si. An zumhnak cheukhat cu Judah biaknak he aa dang tuk.—Joh 8:48.
Saphaw cazual.
Caṭialnak caah hmanmi tuu, meheh asiloah caw phaw. Saphaw cu papyrus nakin sau a nguh deuh caah Baibal cazual ah hman a si. Paul nih Timote a cahmi saphaw cazual hna cu Hebru Cathiang cheubang a si kho men. Rili Thi Cazual cheukhat cu saphaw cung ah ṭial a si.—2Ti 4:13.
Saphawcua.
Meheh asiloah tuu ti bantuk saram pum dihlak i a phaw in sermi thawl, mitsur zu rawnnak caah hman a si. Mitsur zu cu saphawcua a thar ah an rawn tawn, zeicahtiah mitsur zu a thawh tikah carbon dioxide gas a chuak i thawl kha a puarter khawh caah a si. Saphawcua thar cu aa samh kho; asinain a hlun cu aa samh kho lo i a kek tawn.—Jos 9:4; Mt 9:17.
Satan.
Siangpahrang Inn Cawngtu.
Rom siangpahrang runven awkah dirhmi Rom ralkap phu pakhat. Siangpahrang bawmhnak asiloah thlaknak ah nawl a ngei ngaimi ramkhel lei phu an hung si.—Fil 1:13.
Siasal; Siasal biaknak.
Siria.
Sizar.
Rom innchungkhar min a si i a hnuah Rom siangpahrang hna i upatnak min a hung si. Baibal nih Augustus, Tiberius le Klaudias kha an min in a langhter. Nero tu cu a min in langhter a si lo nain Sizar ah aa tel ve. Khrihfa Greek Baibal ah “Sizar” kha cozah nawlngeihnak aiawhnak caah a hman.—Mr 12:17; La 25:12.
Solomon Deu.
Jesuh chan biakinn i lenglei tual nichuahlei ah a ummi, cungcih a ngeimi lam. Solomon sakmi biakinn in a taangmi a si tiah mi tampi nih an ruah. Jesuh cu “khuasik caan” ah cuka ah aa chawk. A hmasa Khrihfa hna cu cuka hmun ah biaknak caah an i pum tawn.—Joh 10:22, 23; La 5:12.
Sual Ngaihthiamnak Ni.
Israel miphun caah a biapi bikmi ni sunglawi a si. Yom Kippur ti zong in auh a si. (“Khuhnak ni” tiah sullam a ngeimi Hebru biafang yohm hak·kip·pu·rimʹ in a rami a si). Ethanim thla, ni 10 ah tuah a si. Kumkhat chung i mah ni lawng ah tlangbawi ngan cu puan thlam le a hnuah biakinn i A Thiang Bikmi Khaan ah a lut. Amah sualnak, Levi mi hna sualnak le midang sualnak caah raithawinak thi kha a pek. Mah raithawinak nih Jesuh raithawinak kha a aiawh. Jesuh raithawinak nih minung sualnak kha voikhat ah zungzal ca in a hloh i mi kha Jehovah he a remter hna. A thiangmi pumhnak tuah caan le rawl ulh caan a si. Tuah tawnmi rian in i dinh caan sabbath ni zong a si.—Le 23:27, 28; La 27:9; Kol 1:20; Heb 9:12.
Sual thawinak.
A tlinglomi pumsa derthawmnak ruang ah ruah loin sualnak a tuah sualmi caah pekmi raithawinak. Sualnak a tuahtu i a sining cung ah i hngat in cawtum in laileng tiang, saram raithawinak a phunphun kha pek a si.—Le 4:27, 29; Heb 10:8.
Syrtis.
Chaklei Africa, tuchan Tunisia le Libia ram i a puanmi rili fonghlei nganpi pahnih. Tilet ruang ah thetse tlang cu an i ṭhial lengmang caah hlanlio tilawng mawngtu pawl nih an ṭih ngaimi hmun a si.—La 27:17.
Ṭ
Ṭahnak.
Thihnak le harnak ton ruang ah ngaihchiatnak langhternak. Baibal chan ah caan caankhat chung i ṭah phung a um. Aw thangpi in an ṭah leng ah aa thleidangmi thil an i hruk, an lu ah vutcam an i phulh, an angki an thleh i an ṭang an i cum. A caan ah cun ṭah hla lawh a thiammi kha ruakvuinak ah an sawm tawn hna.—Es 4:3; Mt 11:17; Mr 5:38; Joh 11:33; Bt 21:4.
T
Talent.
Hebru tahnak le tangka man ah a ngan bikmi. 34.2 kg a rit. Greek talent cu a hme deuh i 20.4 kg a rit. (1Ch 22:14; Mt 18:24)—Thlaihhlei B14 ah zoh.
Tartarus.
Khrihfa Greek Baibal ah Noah chan i nawlngai lomi vancungmi hna thlak an sinak thonginn bantuk hmun. 2 Peter 2:4 ah Greek biafang tar·ta·roʹo (“Tartarus ah a hlonh”) hman a simi nih “sualnak a tuahmi vancungmi hna” cu a hmaan lomi tuanbia chung i Tartarus (vawlei tang i thonginn le a hme deuhmi pathian hna caah muihnak hmun) ah thlak an si a ti duhnak a si lo. Pathian nih vancung an hmun le an tinvo kha a pe ti hna lo i a ṭhumh hna, Pathian i a ṭha tukmi aa tinhnak kha hngal loin an lungthin cu a muih biknak sining ah a phan a ti duhnak a si. Muihnak timi cu an donghnak a simi, an uktu Thangchiattu Satan he zungzal hrawh an si lainak kha a si. Cucaah Tartarus timi nih ralchanhtu vancungmi hna i a niam bikmi an sining kha a langhter. Mah cu Biathlam 20:1-3 i “khor thukpi” he aa lo lo.
Thawhṭhannak.
Thihnak in nun ṭhan kha a si. Greek biafang a·naʹsta·sis i a hrampi sullam cu “thawhnak; dirnak” ti a si. Baibal ah thawhṭhannak pakua kong a langhter, mah ah Jehovah nih Jesuh a thawhter ṭhanmi zong aa tel. A dang tu cu Elijah, Elisha, Jesuh, Peter le Paul nih an thawhter ṭhanmi hna a si, mah khuaruahhar thil cu Pathian ṭhawnnak thawng in a si. “A dingmi he, a ding lomi he” vawleicung thawhṭhannak cu Pathian tinhnak ah a biapi tukmi a si. (La 24:15) Baibal nih “a hmasa” asiloah “a pakhatnak” thawhṭhannak tiah auhmi, vancung thawhṭhannak kong zong a chim. Mah ah thiang thlarau in chiti thuhmi Jesuh naule an i tel.—Fil 3:11; Bt 20:5, 6; Joh 5:28, 29; 11:25.
Thawngṭha.
Theitlai hmasa bik.
Rawl ṭuan caan ah a za hmasa bikmi theitlai; zei thil paoh ah a hmasa bik a chuakmi. Jehovah nih Israel miphun kha minung a si ah, saram a si ah, rawl a si ah theitlai hmasa bik kha amah sin pek awkah a hal hna. Thilnu Phulh Lo Changreu Puai le Pentikos Puai ah Israel mi nih an miphun ning in theitlai hmasa bik kha Pathian an pek. Khrih le chiti thuhmi zultu hna zong langhternak in “theitlai hmasa bik” tiah auh an si.—1Ko 15:23; Nam 15:21; Ptb 3:9; Bt 14:4.
Thiang thlarau.
Thianlonak.
Thiannak.
Baibal ning in mah biafang nih pumsalei thiannak lawng kha a chim duhmi a si lo. Soisel awk a um lomi le do a tlami sining kha kilven awk asiloah mah sining phanh ṭhan awkah i zuam kha a si. Cun ziazalei le thlaraulei thurhnawmhnak vialte in i thenh kha a si. Moses Nawlbia ah cun mah biafang nih phungphai ning in tuahmi thiannak kha a chim duhmi a si.—Le 10:10; Slm 51:7; Mt 8:2; 1Ko 6:11.
Thilnu.
Thilnu Phulh Lo Changreu Puai.
Israel mi nih kum fatin an tuahmi a biapimi puai pathum lakah a hmasa bik puai a si. Lanhtak Puai a thaizing Nisan 15 ah aa thawk i ni sarih chung an tuah. Izipt ram in an rak chuahnak kong kha i cinken awkah thilnu phulh lo changreu lawng kha an ei.—Ex 23:15; Mr 14:1.
Thinghmui zawtnak; Thinghmuimi.
A zual ngaimi cuar zawtnak. Baibal ah langhtermi thinghmui zawtnak cu tuchan ah mi nih an hngalhmi thinghmui zawtnak nakin a sullam a kau deuh, minung lawng si loin thilpuan le inn zong ah a um kho. Thinghmui zawtnak a ngeimi cu thinghmuimi tiah auh an si.—Le 14:54, 55; Lu 5:12.
Thingtung.
Mi pawl an thlai hnanak a dingmi tung. Miphun cheukhat nih mi kha tung cung ah thlai in an thah hna. Asiloah midang ralrin peknak le mipi hmai ningzah thlaih awkah an ruak kha an thlai hna. A puarhrangmi Assiria mi nih an tlaihmi sal hna kha fung zum in an paw in an ṭang tiang tleng lakin an chunh hna i an thlai hna. Judah mi hna nawlbia ah cun Pathian thangchiatnak le siasal biaknak ti bantuk sualnak ngan a tuahmi kha lung in an cheh hna asiloah a dang lam in an thah hmasa hna, cun an ruak kha midang ralrin peknak caah tung cung asiloah thingkung cung ah an thlai. (De 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Rom mi nih cun tung cung ah an ṭem tawn hna. Cuticun fahnak, rawlṭamnak, tihalnak le ni linhnak kha ni tam nawn an tuar hnuah an thi. Thil sining cheukhat ah cun Jesuh an thah bantuk in sualpuhmi hna kha an kut le an ke tung cung ah an khenh hna. (Lu 24:20; Joh 19:14-16; 20:25; La 2:23, 36)—HREMNAK TUNG ah zoh.
Thla thar.
Hebru nithla relnak ah thla fatin i a nikhatnak ni. Mah ni ah hmunkhat ah an i pum, rawl an eiṭi i a hleikhunmi raithawinak hna an pek. A hnuah ram pumpi in tuahmi a biapimi puai a hung si i rian an i din.—Nam 10:10; 2Ch 8:13; Kol 2:16.
Thlan.
Cafang hme in ṭial tikah mi pakhat thlan kha a chim duhmi a si; cafang ngan in ṭial tikah zapi thlan kha a chim duhmi a si. Mah cu Hebru biafang “Sheol” le Greek biafang “Hades” he aa khat. Tuahsernak le hngalhnak vialte a donghnak hmun asiloah sining kha langhternak in Baibal ah a hman.—Ge 47:30; Pct 9:10; Mt 27:61; La 2:31.
Thlarau.
Thlarau tiah lehmi Hebru biafang ruʹach le Greek biafang pneuʹma cu sullam tampi a ngei. A dihlak in mit in hmuh khawh lomi thil, a cawlcang khomi ṭhawnnak kha a chim duhmi a si. Hebru le Greek biafang cu (1) thli, (2) vawleicung thilnung hna a nuntermi thaw, (3) mi pakhat lung chung in a chuak i thil pakhatkhat chim awk le tuah awkah a forhtu ṭhawnnak, (4) hmuh khawh lomi a hrampi in a rami bia, (5) thlarau minung le (6) Pathian rianṭuan ṭhawnnak asiloah thiang thlarau caah hman a si.—2Ch 36:22; Slm 104:29; Mt 12:43; Lu 8:55; 11:13; 23:46; Heb 1:7; Jei 2:26.
Thlet thawinak.
Biakṭheng cung ah a dang raithawinak hna he an thlet chihmi mitsur zu. Paul nih Khrihfa unau hna caah lungtho tein pekchanh a duhnak kha langhter awkah mah biafang kha a hman.—Nam 15:5, 7; Fil 2:17.
Tildit mi.
Cu bantuk pa hna cu siangpahrang inn ah siangpahrang nu le nuchun pawl zohkhenhtu asiloah cawnghramtu si awkah rian pek an si. Mah biafang nih tilditmi taktak si loin siangpahrang inn i bawi zong kha a chim duhmi a si. Pathian rian tam deuh in ṭuan awkah sumnak a ngeimi hna kha ‘vancung Pennak caah tildit mi’ tiah langhternak bia in ti an si.—Mt 19:12; Es 2:15; La 8:27.
Timhtuahnak Ni.
Tipil innak.
Tlangbawi.
Mipi caah Pathian aiawh in rian a ṭuantu, Pathian le a nawlbia kong a cawnpiaktu. Mipi aiawh in Pathian hmaiah a chuak i raithawinak a pek, mipi caah Pathian kha a nawl. Moses Nawlbia a um hlanah chungkhar lu cu a chungkhar caah tlangbawi a si. Moses Nawlbia tang ah cun Levi phun, Aaron chungkhar i pa pawl cu tlangbawi phu in rian an ṭuan. A dang Levi pa pawl cu bawmtu in rian an ṭuan. Biakamnak thar fehter a si tikah thlaraulei Israel miphun cu tlangbawi phun an hung si i Jesuh Khrih cu Tlangbawi Ngan a si.—Ex 28:41; Heb 9:24; Bt 5:10.
Tlangbawi ngan.
Moses Nawlbia tang ah mipi aiawh in Pathian hmaiah a chuakmi le a dang tlangbawi pawl a tlangtlatu tlangbawi ngan bik a si. Amah lawng hi puan thlam le a hnu i biakinn chungchin khaan, A Thiang Bikmi Khaan ah luhnak nawl a ngei. Kumkhat voikhat tuahmi Sual Ngaihthiamnak Ni lawng ah a lut. “Tlangbawi ngan” timi biafang cu Jesuh Khrih ca zong ah hman a si.—Le 16:2, 17; 21:10; Mt 26:3; Heb 4:14.
Tlangbawi upa.
Tlanhnak man.
Sal sinak, dantatnak, harnak, sualnak le rian in luat awkah pekmi a man. A man ti tikah tangka a si zungzal lo. (Isa 43:3) Tlanhnak man pek a herhnak thil sining tampi a um. Tahchunhnak ah, Israel mi fater le saram fater vialte cu Jehovah ta an si, cucaah Jehovah rianṭuannak in an luat nakhnga tlanhnak man pek a hau. (Nam 3:45, 46; 18:15, 16) Suk a hmangmi cawtum cu a ngeitu nih a hren lo caah mi pakhat kha a suk i a thih ahcun a ngeitu cu thih dantatnak in a luat nakhnga tlanhnak man a pek a hau. (Ex 21:29, 30) Asinain hramhram in lai a nawngtu caah cun tlanhnak man cohlan khawh a si lo. (Nam 35:31) Baibal nih a bik in a langhtermi tlanhnak man cu Khrih nih sualnak le thihnak in nawlngaimi hna luatter awkah raithawinak in a nunnak a pekmi kha a si.—Slm 49:7, 8; Mt 20:28; Ef 1:7.
Tungpi.
U
Um sertu.
Tlak in umkheng a sertu. Um sertu timi Hebru biafang cu “sersiamtu” timi sullam a ngei. Um sertu nih tlak kha a duh paoh in tuahnak nawl a ngeih bantuk in Jehovah zong mi pakhat cung ah siseh, miphun hna cung ah siseh uknak nawl a ngei ti langhternak caah hman a si tawn.—Isa 64:8; Ro 9:21.
V
Vancungmi.
Hebru biafang mal·ʼakhʹ le Greek biafang agʹge·los in a rami a si. Mah biafang pahnih i a hrampi sullam cu “lamkal” ti a si nain thlarau pum a ngeimi caah cun “vancungmi” tiah leh a si. (Ge 16:7; 32:3; Jei 2:25; Bt 22:8) Vancungmi cu a ṭhawngmi thlarau an si i Pathian nih minung a ser hlanpi in a rak ser cang hna. Baibal ah “Pathian fapa hna,” “deirel arfi hna” le “a thiangmi vancungmi tampi” ti zong in a langhter. (Job 1:6; 38:7; Jud 14) Fa hring kho phun in ser an si lo, pakhat cio in ser an si. Annih cu nuai tampi an si. (Da 7:10) Baibal ah pumpak min an ngei i aa thleidangmi sining hna an ngei tiah a ti. Asinain toidornak an ngei i anmah biak kha an duh lo, tam deuh nih cun an min hmanh an chim lo. (Ge 32:29; Lu 1:26; Bt 22:8, 9) Annih cu aa lo lomi dirhmun le rian a phunphun an ngei. Mah ah Jehovah bawiṭhutdan hmaiah rianṭuannak, a bia thanhnak, vawleicung i Jehovah salle bawmhnak, Pathian biaceihnak ning in tuahnak, thawngṭha chimnak rian bawmhnak hna aa tel. (2Si 19:35; Slm 34:7; Mt 4:11; Lu 1:30, 31; Bt 5:11; 14:6) Hmailei zong ah Armageddon raldohnak ah Jesuh kha an bawmh lai.—Bt 19:14, 15.
Vancungmi Bawi Bik.
Velngeihnak.
Duh a nungmi le aa dawhtlakmi kha a bik in a langhtermi Greek biafang. Dawtnak laksawng asiloah dawtnak in pekṭhenhmi kha a chim duhmi a si. Pathian velngeihnak kong a chim tikah pakhatkhat hmuh ṭhan awkah i ruahchan loin Pathian nih siang ngaiin pekmi laksawng kha a chim duhmi a si. Pathian nih minung kha thil tampi a pekmi hna le siang ngaiin dawtnak le zaangfahnak a langhtermi kha a si. Greek biafang kha “mithmai ṭha,” “dawtnak laksawng” ti zong in leh khawh a si. I tlak lo buin, i phut lo buin hmuhmi, a petu nih siang ngaiin pekmi kha a si.—2Ko 6:1; Ef 1:7.
Z
Zah hngal loin thil tuahnak.
Zalong tein biachimnak nawl.
Greek biafang par·re·si′a nih Khrihfa zumhnak kong kha hlangfang tein le zalong tein chim kha a chim duhmi a si. Mahle mah i zumhnak, ralṭhatnak le Pathian sin thlacam tikah a thinhunnak kaa huah sual lai ti ṭihphannak ngeih lo zong kha a chim duhmi a si. Pathian he an i pehtlaihnak cung ah mi pakhat a lungput zong aa tel caah a sullam a kau ngai.—La 28:31; Ef 3:12; 1Ti 3:13.
Zeno.
Khuaruah khawhnak le kokek sining he aa tlak in nun lawng ah i nuamh khawh a si tiah a zummi Greek khuaruahnaklei mifim. Mifim taktak nih cun fahnak a si ah, nuamhnak a si ah zei ah a rel lo tiah a ruah. Zeno zultu hna cu “Stoics” tiah auh an si.—La 17:18.
Zeus.
Greek mi nih an biakmi pathian tampi lakah a ngan bikmi pathian. Listra khua ah Barnabas cu Zeus tiah a hmaan loin an ruah. Listra khua pawng ah hmuhmi, hlanlio lungca ah “Zeus tlangbawi” le “nika-pathian Zeus” tiah aa ṭialmi a um. Malta tikulh in Paul nih aa citmi tilawng ah “Zeus Faphir” zuk a cuang, mah cu Castor le Pollux faphir unau kha an si.—La 14:12; 28:11.
Zion; Zion Tlang.
Jerusalem nichuah thlanglei ah a ummi, Jebus ralhruang khua min. David nih mah khua a lak hnuah cuka ah siangpahrang inn a sak i “David Khua” tiah auh a hung si. (2Sa 5:7, 9) David nih Zion ah Biakamnak Kuang a ṭhial tikah mah tlang cu Jehovah caah a thiangmi a hung si. A hnuah Zion timi min ah Moriah Tlang cung ah a ummi biakinn hmunhma zong aa tel, Jerusalem khua dihlak zong aa tel. Khrihfa Greek Baibal ah langhternak in a hman tawn.—Slm 2:6; 1Pe 2:6; Bt 14:1.
Zohkhenhtu.
Khrihfabu zohkhenh awk le khalh awkah a bik in rian a ngeimi pa pawl. Greek biafang e·piʹsko·pos cu tlangtlaknak le huhphenhnak timi sullam a ngei. “Zohkhenhtu” le “upa” (pre·sbyʹte·ros) timi biafang nih Khrihfabu ah aa khatmi dirhmun kha a chim duhmi a si. “Upa” timi biafang nih rian pekmi pa i patling a sinak kha a chim duhmi a si. “Zohkhenhtu” timi nih a rian kha a hleiin a langhter.—La 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.
Zuanzamnak.
Zufrates.
Asia nitlak thlanglei i a sau bikmi le a biapi bikmi tiva. Mesopotamia ah a ummi a biapi bikmi tiva pahnih lakah pakhat a si. Mah cu Genesis 2:14 ah langhter hmasa bik a si i Eden dum in a luangmi tiva pali lakah aa tel. A caan ah “Tiva” ti zong in auh a si. (Ge 31:21, Baibal Cathiang) Israel ram i chaklei ramri a si.—Ge 15:18; Bt 9:14; 16:12.
Zumhpialnak.