Aqane Eköth Me Kökötr Enehila
ASE hë cinyihane la itre pane ithuemacanyi göne la Itretre Anyipici Iehova ekö ngöne lo itre macatre 1800. Hna nyiqaane eköth ekö ngöne lo macatre 1870 e Allegheny, laka enehila, tre, Pittsburg hmaca pena ha la ëjen, Etazini, la ketre lapa ka ala xalaithe catr angetre inine la Tusi Hmitrötr. Ame la ka elemekene la gurupe cili, tre, Charles Taze Russell. Ame lo treu Julai macatre 1879, kolo hi a mama qene papale la zonal naba waan, hna ati ëjen ka hape, Le Phare de la Tour de Sion et Messager de la Présence de Christ. Ame lo macatre 1880, tre, kola kökötre trootro lo lai lapa ka ala xalaith, a itre ekalesia ha ngöne la itre xaa hnepe götran ne Amerika. Ame la macatre 1881, ijine kolo hi lai a acile lo sasaiatri hna ati ëjen, Zion’s Watch Tower Tract Society; macatre 1884, kolo fe a acile la pane perezida ne la asosiasio cili, Russell la ëje i nyidrë. Nyimutre la angetre cainöj trootro ngöne itre hnalapa me tro fë la itre itus ka qeje pengöne la Tusi Hmitrötr. Ame lo macatre 1888, fifitre lao atr ka cainöje ngöne la drai ka pexej; ame hë enehila, tre, elë hë la etru i angatr koi 900 000.
Ame lo macatre 1909, tre, kola jilapane la fene hnengödrai hnene la huliwa ne cainöj. Haawe, feke hnene jë hi la iwahutine la sasaiatri troa amë hmaca pena ha e Brooklyn, New York; nge e cili pala hi enehila la hnen la sasaiatri. Ame lo 1913, tre, hetrenyi la itre cainöje hna ujëne ngöne la foa lao qene hlapa, nge hna fejane itre ej ngöne la itre thauzane lao zonal e Etazini, me Kanada me Erop. Nyimutre catre mina fe la itre itus, me itre boroshür, me itre tarak hna hamën, itre hadredre milio la etrun.
Ame ngöne lo macatre 1912 hna nyiqaane kuca lo peleihaus, hna hape, “Photo-Drame de la Création.” Eje a amamane la hneijin, qaane lo kola xupe la fen uti hë elanyi la pune la musi Keriso ka caa thauzan. Hna nyiqaane amamane la peleihausi cili lo macatre 1914, nge traqa koi 35 000 lao atr ka goeën o drai. Ketre ewekë ka hnyipixe lai, pëkö sinema ka ithanata ngöne la itre ijine cili.
MACATRE 1914
Kola troa qëmeke trootro la atr kowe la itre ijine ka nyipi ewekë catr kowe la mele i angeic? Ame lo 1876 hnei Charles Russell hna cinyanyi kowe la ketre zonal ne Brooklyn, New York, ame la ëjene la zonale cili, tre, Bible Examiner (Ka thele la hna qaja hnei Tusi Hmitrötr). Hnei nyidrëti hna hamën la ketre hna cinyihan, hna hape, “Hneijine i Ange Ethen: Eu la kola Nyipun?” Hna cinyihane ngöne la götrane 27 ne la zonal ne treu Okotropa, ka hape, “Kola troa nyipun e macatre 1914 M.K.” Ame la hneijine angetre ethen, tre, celë hi ketre hneijine hna hane hëne hnene la Tusi Hmitrötr, ka hape, “Ite ijine i angete ethen.” (Luka 21:24) Ngacama ame lo itre ewekë hna qaja ka troa traqa ngöne la macatre cili, tre, thaa eatr asë kö, ngo ame pe, 1914 la macatre ka sija umuthe la pun la itre hneijine i Ange Ethen, nge ketre macatre ka ketrepengöne kö la macatre cili. Ala nyimu la itre atr, angetre edromëne la itre drai hnapan me ange qeje mekun, angatr a ce thawa la mekune ka caas: 1914, ketre macatre ka ketre pengöne kö ngöne la mele ne la atr? Celë hi mekune la hna amamane hnyawa hnene cahu itre hna qeje pengöne la macatre cili:
“Ame la macatre tixenuë ka ‘lolo’ petre kö ngöne la mele ne la atr, tre, 1913, nge thupene la macatre cili kolo hi a nyiqaane lo pane Isi Ka Tru ekö e cailo fen.”—Ketre hna cinyihane i Times-Herald, Washington, D.C., 13 Maac 1949.
“Ame lo 75 lao macatre qaane lo 1914 koi 1989, tre, hetrenyi lo lue isi ka tru, nge thupene lai ngacama thaa ihnakeune hmaca kö hnene la itre nöje ka tru tui Rusi me Amerika la itre jiane isi, ngo kolo pala hi a ihmönyinyi. Ame la itre macatre cili, tre, kola qaja hnene la itre ka edromëne la itre drai hnapan, ka hape, ketre hneijine ka ketre pengöne kö, nge thaa hna tune kö ekö, ke, itre xan a nyinyine la itre eatre i angatr, nge itre xan a hnëkë koi isi.”—The New York Times, 7 Mei 1995.
“Eje hi lai laka hna enijëne hnyawa la fen hnene lo Pane Isi Ka Tru e cailo fen, nge pëkö ka atre la kepine lai. Qëmekene la isi cili, kola mekune ekö hnene la itre atr ka hape traqa ha së kowe la mele ka lolo. Tingetinge nge nyipi lolo la mele ngöne la ijine cili. Thatre una ju hi la atr nge keciqa ju hi. Qaane ju hi lai, kösë lo itre hna lepe hene së . . . Tru catre kö hnei hna humuthe ngöne la itre macatre cili hune la itre xaa macatre ne la mele ne la atr.”—Dr. Walker Percy, American Medical News, 21 Nofeba 1977.
Ame hë lo 50 lao macatre thupene 1914, hnene la ketre atrene la musi e Alema, Konrad Adenauer la ëje i nyidrë, hna cinyihane ka hape: “Paatre ju hi la lapa xetietë me mele ka tingeting qaane lo 1914.”—The West Parker, Cleveland, Ohio, 20 Januare 1966.
Kola meci hnei C.T. Russell, pane perezida ne la Sasaiatri ngöne la macatre 1916 nge hna nyihnai nyidrë ngöne la macatre thupen, hnei Joseph F. Rutherford. Nyimutre la itre ewekë hna ahnyipixen. Hnene lo itretre cinyihane lo zonal hna hape La Tour de Garde, hna kuca la ketre zonal ka hnyipixe; ame la ëjen, tre, L’Âge d’Or. (Hna hëne pë hë enehila la zonale celë ka hape, Réveillez-vous !, nge hna fejane la 20 000 000 ngöne la 80 lao qene hlapa.) Hna amamane la enyipiewekëne la troa cainöje trootro ngöne la itre hnalapa. Hnene la itre ka inine la Tusi Hmitrötr hna xome ngöne lo macatre 1931 la ëje hna hape, Itretre Anyipici Iehova; matre mama pi la isa pengöi angatr memine la itre hmi ne la itre nöje ka sipu selëne ka hape itre Keresiano fe angatr. Hna xome la ëje cili qa ngöne la hna cinyihane ngöne Isaia 43:10-12.
Ame ngöne la itre macatre 20 me 30, tre, ipoosi fe hë a hane ixatua. Ame ngöne la macatre 1933, tre, 403 lao pengöne radio hna ce huliwa memin hnene la Itretre Anyipici Iehova matre troa hamëne la itre cainöj hna nyitrepene hnei Tusi Hmitrötr. Thupene lai, hna nyihnane la ipoos hnene la huliwa ne tro fë maca ka loi kowe la itre hnalapa trootro jëne ikaho; ijije troa drenge la cainöj hna nyitrepene hnei Tusi Hmitrötr. Nge hnei angatr hna nyiqaane ce ini Tusi Hmitrötr me angetre kapa la nyipici e hnine la Tusi Hmitrötr.
KOLA HUN NGÖNE LA ITRE HNAAKOOTR
Ame ngöne la itre macatre 1930 me 40, hna othe la Itretre Anyipici Iehova pine angatre cainöj. Hnei angatr hna iuti sai koi gaa tru matre troa cilëgöline la itre meköt i angatr, tune la troa hetre meköt i angatr troa ithanata, me cinyany, me icasikeu, me hmi. Ame e Etazini, tre, hna kootrë angatr ngöne la itre xaa götran; angatre pë hë a tro fë jë koi gaa tru la 43 lao hna iuti sai, nge hnei angatr hna hun ngöne la itre iuti sai cili. Hna cinyihane hnei Charles Braden la ketre itus hna hape, These Also Believe, nyidrëti a qaja lo lai itre iuti sai cili hna hune hnene la Itretre Anyipici Iehova; öni angeic: “Hetre ixatua i angatre fe kowe la musi ne la nöj, qa ngöne la hnei angatre hna isine la meköt, pine laka, ame la hnei angatre hna catre fë, ke, thaa ka co kö, jëne tro hi la itre xaa lapa ka ala xalaith ne Amerika lai a hane öhnyi loi fe qa ngön.”
POROGARAM NE HAMË ITRE XAA INI KA NYIPI EWEKË CATR
Meci Joseph Rutherford ngöne la macatre 1942. Hna nyihnai nyidrë hnei N. H. Knorr. Hnei nyidrëti hna nyiqaane la ketre porogaram ne ini. Ame ngöne la macatre 1943, hna fe la ketre uma ne ini ka nyipi ewekë catre thatraqane la itre mesinare; hna hëne la uma ne ini cili ka hape, Gilead, ketre uma ne ini i Sasaiatri. Qaane ju hi lai, hna upe kowe la fene hnengödrai asë la nöjei ka sine la ini cili. Kola acile la itre ekalesia ka hnyipixe ngöne la itre nöje gaa pë petre kö ekalesia ngön. Hna acile la itre wapicine la sasaiatri e cailo fen; kola e la 100 nge hetre munën la etrune itre ej enehila. Ame ngöne la itre xaa ijin, tre, kola kuca la itre ini thatraqane la itre qatre thup ne la itre ekalesia, me kowe la itre ka huliwa hnine la itre Bethela me kowe la itretre cainöje ngöne la drai ka pexej (tune la itre pionie). Hetrenyi la itre xaa ini ka tru hna hamëne kowe la itre hlue Keresiano ngöne la ketre hnë hamë ini e Patterson, New York.
Kola meci hnei Nathan Knorr lo macatre 1977. Ame la ketre ewekë tixenuë hnei nyidrëti hna kuca, tre, hna akökötrene lo Lapa Ne Xomi Meköt, laka iwahutine ej e Brooklyn. Ame ngöne la macatre 1976, tre, hna thawa la itre hnëqa matre troa huliwane hnene la itre komite; ame la itre atrene la itre komite cili, tre, kolo kö lo iatrene la Lapa Ne Xomi Meköt. Angatre lo itre hlue Keresiano ka hekö catre hë ngöne la nyipici, nyimu macatre ne nyihlue i Iehova ha angatr.
ITRE NYINE FEJA ITUS KA HNYIPIXE
Nyimutre la itre ewekë ka tru ka traqa kowe la Itretre Anyipici Iehova ngöne la itre hnedrai enehila. Hna nyiqaane ekö e 1870 e Pennsylvanie la ketre lapa ka ala xalaithe catr, angetre thele ini qa ngöne la Tusi Hmitrötr; ame hë lo itre macatre 2000, ala nyimu catre hë angatr, ke, traqa koi 90 000 la etrune la itre ekalesia ne la Itretre Anyipici Iehova e celë fen. Ame petre kö ekö, hna fejane la itre sine tus i angatre hnene la itre trene setroa ne feja tusi ne la fen. Ame hë lo 1920, angatre a thele hnë feja tusi angatre jë, nge e cili ame hë la sin la itre hnei angatre hna cinyihan, angatre hë a sipu fejane la itre tus i angatr. Ame lo macatre 1927, hetre sipu uma ka sevene lao xötre draië, hnë feja tus ne la Itretre Anyipici Iehova, itre wenge tusi hë hna kuca e cili. Ame enehila, hetrenyi hë la itre xaa batima göi feja itus, me hnë troa elemekene la huliwa ne cainöj. Thaa nanyi kö qa cili la itre xaa iuma, hna xome matre nyi göhnene la itre ka troa huliwa. Ketre, hetrenyi la itre xaa uma, kola ce hnen e cili la lue huliwa, ene la feja itus me eëny me axö öni; hna hnen la itre iuma cili e New York, easenyine e Wallkill. Kola fejane e cili la itre zonal La Tour de Garde me Réveillez-vous ! nge kola xeni mina fe qaa cili hnene la itre hlue ka huliwa ngöne la itre götran ka isapengön. Kola isa kapa ngöne la treu hnene la itre ka huliwa, la hnepe manie göi matre tro hi a nyithupene la itre ka nyipi ewekë kowe la mele i angatr.
ITRE ASABELE E CAILO FEN
Ame ngöne lo 1893, hna hnen e Chicago (Amerika) la ketre asabele ka tru: 360 lao atr, nge 70 lao ka xome la bapataiso. Ame la kovasio ka tru ka kapa la itre atr ka traqa qa ngöne la itre nöj e cailo fen, tre, hna hnen e Neweiok hmekuje hi, lo macatre 1958. Lue hnë feni balo me elo hna xome matre troa hnen lai kovasio ka tru (Yankee Stadium me Polo Grounds la ëjene lue ej). Tru catre la itre atr ka sine la asabele cili, 253 922 la etrun, nge 7 136 la itre ka xome la bapataiso. Qaane ju hi la ijine cili, hna kuca pë hë la itre asabele ngöne la itre nöje ka nyimutre, ka icasikeune la itretre Anyipici Iehova qa ngöne la itre götrane ne la fen. E kolo mina a kuca la itre kovasio ka tune lai ngöne la macatre, ke, traqa pala hi koi caa thauzane la etrune itre ej ngöne la fen asë.
[Hna cinyhan ne la götran 8]
Ketre huliwa nyine göline la atr
[Iatr ne la götran 6]
“La Tour de Garde,” 6 000 ngöne hi la caa qene hlapa, ngo ame hë enehila, tre, 22 000 000 ngöne 132 lao qene hlapa
[Iatr ne la götran 7]
Ketre macatre ka ketre pengöne kö ngöne la mele ne la atr
[Iatr ne la götran 10]