Mekene 3
Tro Së a Atre Tune Kaa Ka Hape Hetre Akötresie
1, 2. Nemene la trepene meköti ka amamane koi së ka hape, hetre Akötresie?
AME la aqane troa wangatrehmekune ka hape hetre Akötresie, ke, ene la troa kapa la hna ithahnata celë, kola hape: E hetre hna xup, haawe, hetre ka xup. Celë hi matre, e nyine haine la ewekë hna xup, kola amamane la atreine ka eje thene la ate xup.
2 Hanawange la ketre ceitun, pane goëne hnyawa ju la hnalapa i nyipunie. Easë a öhne la laulau, me icea, me biro, me ibeetr, memine la sosepën, me falaipën, memine fe la itre peleitre me nöjei ewekëne troa kuci xen, eje hi laka, itre ewekë lai hna kuca hnei atr, ceitu me ngöne uma, me trepene uma, memine la itre hune uma. E tro së a mekune la nöjei ewekë cili, ke, ka pë pengöne itre ej. Haawe, pine laka hetre atr ka kuca la nöjei ewekë kaco cili, hapeu, thaa meköti kö troa mekune ka hape, hetre Atre xupe ka inamacane ka kuca la nöjei ewekë ka tru alien?
Hnengödrai Me Fene Hnengödrai Nyine Hain
3, 4. Hna amamane tune kaa jëne la hnengödrai, laka, hetre Akötresie?
3 Kola hetre waci pine laka, hetre atre kuci wac. Tune ka mina fe la aqane trongene la jö me itre wëtresiji sine trongene eje ngöne lo hna hape Système solaire. Jole troa qeje pengöne la aqane kuca itre ej, nge traqa kowe la itre hadredre lao macatre ne la itre wëtresiji a emo kanothe la jö, ngo hapeu, hna triane kö hnene itre eje la hnepe traeme ka co catr, hna amekötine kowe itre eje ngöne la qaan? Tune kaa mina fe la pengöne lo fini wëtresij lo hna hëne ka hape, galaxie, lo hna hane finithe la fene hne së hna mele ngön, hna ati ëjene mina fe ka hape, Voie lactée; hna sasaithe la 100 miliare lao wëtresiji ne ej? Hane fe hë epuni cile goeëne e jidri lai Voie lactée? Maine jë drei la epuni a haine lai? Pane mekune jë pe la ejuine la hnengödrai, kola qatrenge la itre miliare lao fini wëtresiji ka ceitu memine la Voie lactée! Ketre, ngacama itre hadredre hë lao macatre ne enije la itre ewekë ne hnengödrai, ngo caasi pala hi la aqane nyinyape ne itre ej, ceitune memine la aqane emone mekötine la nöjei sine fao ne la wac, matre meköti pala hi la traeme hna troa hamën.
4 Maine eje hi laka hetre atre xupe la wac, tro fe a eje lai kowe la hnengödrai ka jole catre kö e troa xup, nge nyine hain, haawe, thaa ka traqa xane kö, ngo hetre atre xupe fe. Celë hi matre, Tusi Hmitrötre a upi së troa ‘gala draië, me goën,’ eje mina fe a hnyingëne ka hape: “Hnei dei hna xup’it’eje lai?” Nge eje a sa tune ka hape: “Nyidëti a ea la hnënge xöte i angate hna numeran, me isa hëne la ite ëje i angat’asëjëihë; nge tru la cate i Nyidë; tha pate kö la kete.” (Isaia 40:26) Haawe, hna xupe la hnengödrai hnene la Atre Xupe ka inamacan, nge ka sihngödr, me ka atreine troa musi kowe ej.
Pëkö Ketre Ewekë Hna Xup, Tune La Ihnadro
5-7. Nemene la itre ewekë e celë fen, ka amamane laka, hetre atre xupe la ihnadro?
5 Kola atrepengöne hnyawa trootro hnene la itre ka inamacane la pengöne la ihnadro, nge kola mama hnyawa ngöne la mekune i angatre laka, ame la ihnadro, ijilapane la atr. Hna ië göhnene hnyawa la ihnadro matre acile eje ngöne la göhne ka ijij, matre troa kapa qathene la jö la tulu ne keukawa me lai ka ijij. Eje a nyinyape kanothe la jö ngöne la macatre, nge hna acile aezine ej, matre ame ngöne la itre götrane ka nyimutre ne la fen, ijije troa hetrenyi la itre hneijine ka isa pengöne ngöne la macatre. Eje mina fe a xötrengenu ngone la 24 lao hawa, celë hi matre kola hetre lai me jidr. Hetre iatune ej, hna hëne ka hape, atmosphère, hetrenyi hnine la iatune cili la itre gaz ka nyimu pengön, nyine tro sa manon, nge nyine tro fe a nyine ititaxapo së, wanga dreuthe la itre ngönetrei së hnene la hudrume ne la jö qaa hnengödrai. Hetrenyi mina fe hune la ihnadro la tim, me dro ka loi nyine emelene la itre feja.
6 Maine paatre kö la nojei ewekë asë celë, thatreine kö troa hetrenyi la mele e celë fen. Hapeu, ka xulu xane la itre ewekë celë? Önine la sine tusi Science News ka hape: “Ame la nöjei pengöne ewekë nyine haine me ka meköti celë, thatreine kö itre eje troa xulu xan.” Nyipi thatreine kö. Itre eje pe a qajaqaja ka hape, itre hna xupe a kola drenge thenge la mekune ne lai Atre ixup, ka thatre hmekune la inamacanen.
7 Maine tro epuni a pane lö ngöne la ketre hnalapa ka mingöming, nge epuni a öhne laka, hna xeene la nöjei pengöne xen, nge hetrenyi fe ngöne la uma cili la ketre aparei nyine akeukawane me alepanyine la uma lo hna hëne ka hape système de climatisation, tune fe la timi ka xulu qa ngöne la robine, hapeu, nemene la pane mekune ka traqa koi epun? Tro kö a fetra xane la itre ewekë cili? ohea, tro epuni lai a qaja ka hape, hnene la ketre atre ka inamacane hna mekune troa xupe itre eje cememine la hni ka pexej, me kuca itre ej. Tune mina fe la fene hnengödrai, ka xulu eje qa ngöne la mekune nge hna kuca eje matre troa hetrenyi la hna ajane hnene la itre ka lapane ej, nge sisitria catre eje hune la uma.
8. Nemene la itre xaa ewekë e celë fene ka amamane ka hape, Akötresieti a kukehni së, me hnimi së?
8 Hanawange la nöjei ewekë ka kösau ka amingömingöne la mele së. Pane mekune ju la nöjei pengöne iengeni me itre han ne itre ej, memine fe la itre epunepunene itre eje ka apuilolone me amadrinëne la atr. Ketre tune mina fe, tru la nöjei pengöne xeni ka ahnyapane la që së. Hetrenyi la itre hnaxulu, me itre wetr, me itre hneopegejë, me itre xaa hna xupe ju kö ka mingöminge e troa goeën. Drei la emingömingön, memine la etrune la madrine së e troa goeëne la kola lö la jö, hapeu, thaa hane fe kö eje hane amingömingönëne la mele së? Hapeu, hetre madrine i epuni kö troa goeëne la itre nekö i kuli e elo agö, me nekö i bus, me itre xaa öni ka co ju kö? Nyimutre la itre ewekë ka sheminge e celë fen, ka thaa nyipi ewekë kö kowe la mel. Kola amamane laka, hna xupe la fene hnengödrai ngöne la ihnim, nge hetre mekune kowe la itre atr, matre thaa tro hmekuje kö së a mel, ngo tro fe së a kapa madrine ej.
9. Drei la Atre xupe la ihnadro, nge ue lae Nyidrëti a xupe ej?
9 Celë hi matre, loi e troa wangatrehmekune la atre hamëne la nöjei ewekë cili, tune la hna qaja hnene la ketre ka cinyihane la Tusi Hmitrötr göi Iehova ka hape: “Hnei enëtilai hna xupe la hnengödrai memine la fen.” Matre koi nemen? Angeice a sa ngöne la kola qeje pengöi Akötresie tune ketre “Ate longëtine la fen, me kuca ej, tha hna xupe gufan’ej; hnei Nyidëti hna xup’eje mate lapane.”—Isaia 37:16; 45:18.
Nyine Haine La Melene La “Cellule”
10, 11. Nemene la nyine haine hnine la cellule?
10 Tune kaa la pengöne la nöjei ka hetre melen? Hetre ka xupi angatre kö? Hanawange la ketre ceitun, tro së a ce wange la aqane kuca la sine mutine kaco, ka nyiqaane la itre sine ijö së lo hna hape, cellule. Hna cinyihane hnene la ketre ka inamacane ka thele la pengöne la mele ne la itre neköi öni ka co catr, ngöne la itusi nyidrë, Évolution: Une théorie en crise, ka hape: “Hna amamane hnene la ini ka thele troa atrepengöne la aqane melene la itre neköi öni ka co catr, ka hape, ame fe la pengöne la mele ne la itre neköi öni ka co catre pe lo hna hëne ka hape, cellulles bactériennes, ke, pëkö atreine troa qeje pengöne hnyawa. Ngacama ka co catre kö eje hune la ka co ne la itre wanamamik, . . . ngo e hnine lai bactérie ka co catr pe, ame la nöjei pengöne götrane ej, ceitune me ketre masin, hetrenyi e hnin, hna sasaithe la itre thauzane lao pies hna isilekeune hnyawan . . . Pëkö ka ceitune memin ngöne la itre masine hna kuca hnei atr, nge ketre pëkö ka tune ngöne la götrane hna hape, monde inorganique.”
11 Ame göne la code génétique, ka eje e hnine la isa caa cellule, öni nyidrë ka hape: “Ame la itre trenge ithuemacanyi hna atreine qatrenge hnene la ADN, ke sasaithe asë hi la nöjei pengöne système hna atre: ketre ewekë lai ka sisitria catr, pine laka, ame asë hi la nöjei ithuemacanyi göi atr, itre eje asë hi a meköle hnine lai ADN, ketre cellule ka co catr, a thaa hna öhne kö hnei lue meke i atr . . . Pëkö pengöne la etrune la itre ewekë hna kuca hnei atr, ezine la ejuine memine la aqane eköthe inamacanëne la trongene la itre molécules. Celë hi matre ame la easë a goeëne la mel, ka eje thene la itre ewekë ka coco hna thaa öhne kö hnei lue mek, haawe, ene pe ipië ju hi së.”
12. Nemene la hna qaja hnene la ketre siatifik ngöne la qaane la cellule?
12 Hna qaja mina fe hnei Denton ka hape: “Qa ngöne laka ewekë ka jole catre koi së troa atrepengöne lo itre cellule ka co, ke sisitria catre itre ej, haawe, thatreine kö troa qaja ka hape, ka xulu xane itre ej.” Hetre atre mekune me xupe itre ej.
Pengöne La Atuate Së
13, 14. Ngöne nemene la kola qaja ka hape, atraqatre catre la atuate hune la cellule?
13 Önine hmaca la atr ka inamacane ka hape: “Maine nyipici laka, jole e troa trotrohnine la aqane xupe la caa cellule, ngo ka pë pengöne eje ezine la atuat ne la itre öni ka iji thine la itre nekön. Hetrenyi ngöne la atuate ne la atr, la treene miliare lao cellules nerveuses, ene la nöjei pengöne none ka nyi atuate ne la atr. E caa cellule nerveuse, ke hetrenyi la trene thauzane maine waane hadredre thauzane lao neköi none ka co ka isilekeune lo lai itre cellules ne la atuat. Haawe, matre ame hnine la atuate ne la atr, ke, kola troa easenyi kowe la . . . waane milio lao miliare la itre neköi none ka co cili.”
14 Öni Denton mina fe ka hape: “Maine tro hi a xome la ketre hnepe götrane ka co ne la itre none hna iothekeune ngöne la atuat, tro kö a nyimutre catre la etrune itre eje hune la réseau de communication ne la fene hnengödrai asë.” Ene pe hnyingëne ju hi nyidrë ka hape: “Ame la nöjei ewekë celë, ke, ka fetra xane menu jë hi?” Ohea, thatreine kö troa qaja ka hape, ka traqa xane la itre ewekë cili. Hetre Atre xupe me kuca inamacanëne la atuat.
15. Nemene la hna qaja hnene la itre xaa siatifik ngöne la pengöne la atuat?
15 Sisitria catre kö la atuat hune la itre ordinatöre hna kuca enehila hnene la atr. Hanawange la mekune i Morton Hunt, ketre siatifik, öni nyidrë: “Nyimutre catre kö la itre ithuemacanyi hna xome hnene la he së, itre miliare la etrun, hune la hna atreine troa kapa hnene la ketre ordinatör ka tru.” Celë hi matre hna qaja hnene la ketre droketre ne xötre kaqa, Robert J. White, ka hape: “Eni a öhne enehila la caasi ne la atuat memine la mekune ne la atr, nge nyipi jole e troa trotrohnine la ejuine la ewekë cili; matre thatreine hmaca kö tro ni a cile kowe la mekune laka, hetrenyi la ketre ka inamacane catre ka kuca lai. . . . Tro hë ni a mejiune laka ame la itre ewekë celë, ke, ka xulu qathene la ka inamacan, lo atre kuca matre eje pi.” Haawe, kolo hmaca hi la a amamane ka hape, troa hetre atre ka mekune hnyawane ej.
Pëkö Ketre Ewekë Ka Ceitune Memine La Madra
16-18. (a) Ngöne nemene matre kola qaja ka hape, thatreine kö troa aceitunëne la aqane trongene la madra? (b) Nemene fe hë la mekune së ngöne la ewekë cili?
16 Goëne mina ju fe la pengöne la madra, laka, pëkö ketre ewekë nyine troa aceitunëne memin; eje a tro fë xeni me enyi ne mano, kowe la nöjei götrane ne la ngönetrei së, nge kola ekögölithe la mele së qa ngöne la itre jëne mec. Kola qeje pengöne hnene la itus, ABC’s of the Human Body, la pengöne la globule rouge, ene la ketre nyiköne ka sisitria ngöne la madra, kola hape: “E hnine la caa wene madra, hetrenyi la 250 milio nge hetre munëne lao cellules sanguines . . . Ame ngöne la ngönetrei ne la atr, ke, hetrenyi la 25 000 miliare lao cellules; maine troa haöthe itre eje asë, ijije hi tro itre eje lapane la foa lao hnë elo tennis. . . . Kola hnyeqetre la itre hnapan, nge itre ka hnyipixe a cile troa nyihnan, 3 milio pala hi la etrun e caa seconde.”
17 Kola qeje pengöne fe la itre globules blancs hnene la itus, ketre nyiköne hmaca lai ka sisitria e hnine la madra, ka hape: “Maine nyipici laka, caasi fe hi la pengöne globules rouges, ngo ame pena ha la globules blancs, nyimu pengöne ej; isa qanyine itre eje troa isa icilekeu memine la itre ithupëjia ne la ngönetrei. Ame la qa ne la ketre, ke ene la troa apaatrene la itre cellules ka mec. Itre xane fe a hnahone la itre an la mec nyine troa thungi gojenyine la itre virus, me canga lepe trije la itre xaa pengöne meci ka troa ithupëjia memine la ngönetrei, maine pena tro itre eje a öni me ulume la itre bactéries.”
18 Drei la ketre ewekë nyine hain nge hna kuca hnyawa! Ame la ewekë hna kuca hnyawa tune lai nyine troa thupë mele ne la ngönetrei, ke, ka thaa xulu xane kö, ngo ka traqa qathene la Atre ixupe ka inamacane catr, nge ka atreine hmekën: Akötresie.
Itre Xaa Nyine Haine
19. Hapeue la alamek, atreine kö troa aceitunëne eje memine la itre ewekë hna kuca hnei atr?
19 Hetrenyi la itre xaa götrane la ngönetrei hna hain. Tune la lue meke laka, lolo catre la aqane xupe lue ej; sisitria catr, nge pëkö aparei ne foto ka ceitune memine lue ej. Hnene la ketre atr ka inine la hnengödrai, Robert Jastrow la ëjene hna qaja ka hape: “Ame la lue alamek, ke, hna mekune hnyawa ej; nge thatreine kö la itre atr ka kuca la ithulu nyine goëne la hnengödrai ene la télescope, troa kuca la ketre ewekë ka sisitria kö hune ej.” Nge hna qaja hnene la ketre itus Popular photography ka hape: “Atreine hi kowe la lue alameke ne la atr troa nyimu ewekë hna goëne hune la itre pellicule ne la foto. Atreine hi kowe lue eje troa xome la köni etrune aqane goe, nge ngöne la nöjei götrane aqane cil, eje mina fe a troa hamëne la hna goe ka meköti nge tha hna thupa sinëne kö . . . Thatreine kö troa xomeceitunëne la aparei ne foto, memine la lue meke ne la atr. Sisitria catre kö la lue alamek, hune la ketre aparei foto hna kuca hnei atr, maine ketre ordinatör ka tru, ka atreine canga trotrohnine la itre ithuemacanyi hna kapa, me nöjei aqane troa huliwane itre ej.”
20. Nemene la itre xaa götrane ka tru ne la ngönetrei ne la atr?
20 Pane mekune ju la nöjei aqane ce huliwane la nöjei götrane la ngönetrei, pëkö hne së hna drenge ngo itre eje a ce enij. Hanawange la ketre ceitun, hne së hna nyi aliene la trengenane së hnene la nöjei pengöne xeni me nyine ij, ngo hna celohmëne hnyawa pala hi itre eje hnei ngönetrei me hamë së la trenge catr. Hane jë fe kuca tune lai kowe la loto, me wange ka hape, tro kö eje a hane ulil! Loi e tro mina fe a qaja la etrune la iamamanyikeu göi hnaho, laka, kola malane la neköi medrenge—hnaiji keme me thin—nge naene hi lao treu i nyëne e kuhu hni thin. Nge nemene fe la nyine troa qaja ngöne la aqane atreine ne la itre nekönatre ka coco petre kö, troa inine la ketre qene hlapa ka jole troa canga xom?
21. Nemene la hna qaja hnene la itre atr ka thele ewekë, ngöne la angatre a goeëne la itre emingömingöne la ngönetrei?
21 Nyipici laka, easë a madrine me olene la aqane xupe la nöjei götrane ne la ngönetrei së. Thatreine kö la itre ka inamacane troa xupe la itre ewekë cili. Hapeu, atreine kö troa xulu xane la itre ewekë cili? Ohea. Maine tro jë la atr ka hetre mekune a goëne hnyawa la nöjei emingömingöne la ngönetrei, tro angeice a qaja tune lo atre cinyihane la salamo, ka hape: “Ini a olene koi cilie [Akötresie] ke hna akete pengönë ni, nge nyine hain; nyine haine la ite huliwa i cilie.”—Salamo 139:14.
Atre Xupe Ka Draië Nge Ka Sisitria Catr
22, 23. (a) Pine nemene matre, loi e tro së a kapa la mekune laka, hetre atre ixup? (b) Nemene la enyipicine la hna qaja hnei Tusi Hmitrötr, göi Akötresie?
22 Öni Tusi Hmitrötr: “Ke hetete acile la nöjei uma asë; ngo Akötesie la ate xupe la nöjei ewekë asëjëihë.” (Heberu 3:4, wange ju fe la Tusi Hmitrötre hna hëne ka hape Bible de Jérusalem) Pine laka hetretre acile la itre uma, haawe, tro mina fe a hetre ka acile la fene hnengödrai asëjëihë, memine la nöjei ka mele hune ej. Eje hi easë a kapa laka, hnene la itre atr hna xupe la itre ewekë, tune la avio, memine la televizio, me ordinatör, haawe, nyipici laka, thatreine kö së troa hane wangatrehmekune ka hape, hetre ka hamëne la atuate kowe la itre atr matre atreine angatre troa xupe la itre ewekë cili?
23 Tusi Hmitrötre a qeje Nyidrë ka hape: “[“Nyipi,” MN] Akötresie, Iehova, atre xupe la hnengödrai, me seluth’ej, Atre aishaishane la fene hnengödrai me itre ewekë ka cia ngön’ ej, Atre hamëne la troa mano kowe la nöjei atre hun’ej.” (Isaia 42:5) Ketre nyipici mina fe la hna qaja hnei Tusi Hmitrötre ka hape: “Ijiji Joxu Akötresi hun, troa kapa la nyine atrun, me adraiën, me men, ke, hnei enëtilai hna xupe la nöjei ewekë asëjëhië, nge hna jëne la aja i enëtilai matre xulu pi itre ej.”—Hna Amamane 4:11.
24. Tro së a atre tune kaa ka hape, hetre Akötresie?
24 Nyipici, atreine hi tro sa atre laka hetre Akötresie, qa ngöne la nöjei ewekë hnei Nyidrëti hna xup. “Nyipici, ame la [nöjei] thina i [Akötresie] ka singödri kowe la lue mek, ke hna mama qane ekö la kola xupe la fene hnengödrai asëjëihë, nge hna mama cile kowe la mekune jëne la nöjei ewekë hna xupe [hnei Akötresie].”—Roma 1:20, MN.
25, 26. Pine nemene matre thaa tro kö a mekune ka hape, pëkö Akötresie, hnene laka, ngazo la aqane huliwane la ketre ewekë?
25 Maine thaa hna huliwane hnyawane kö la ketre ewekë, ke, thaa kolo kö lai a hape pëkö atre kuca ej. Ceitu memine la ketre avio ka tru, laka, kola huliwane kowe la itre mekuana ka loi, tune la troa ati së kowe la itre xaa nöj. Ngo, hna huliwane mina fe eje kowe la itre isi, matre nyine kuië boob. Haawe, thaa hnene kö laka, hna huliwane angazone lai iavio, ke, tro ha qaja ka hape, pëkö atre kuca.
26 Ketre tune mina fe, thaa hnene kö laka, ngazo la aqane ujë ne la itre atr ke tro ha qaja ka hape, pëkö atre xupi angatr, nge pëkö Akötresie. Hnei Tusi Hmitrötre hmaca hna qaja hnyawane ka hape: “Itete ele ewekë nyipunie! Hape u, troa mekune kowe la ate xupi inege kösë hemara? Hape u, tro la ewekë hna kuca a qaja kowe la ate kuca eje, ka hape, tha hnei nyiëne hna xupi ni? Nge tro la ewekë hna xupe a qaja kowe la ate xup’eje, ka hape, tha inamacane nyën?”—Isaia 29:16.
27. Pine nemene matre, atreine tro së a thele thei Akötresieti la itre mekune ka sa la itre hnyinge së göne la itre akötr?
27 Ase hë Akötresieti amamane la inamacane i Nyidrë, jëne la itre ewekë ka sisitria hnei Nyidrëti hna kuca. Hnei Nyidrëti hna amamane la aqane kukehni së hnei Nyidrë ngöne laka, hna hnëkëne la ihnadro matre troa mele ngön, nge nyine haine la aqane xupe hnei Nyidrë la ngönetrei me mekune së; hnei Nyidrëti fe hna kuca la itre ewekë ka nyimutre nge ka loi, nyine amadrinë së. Tro fe Nyidrëti a amamane la ihnimi me inamacane i Nyidrë, matre troa hane atre hnene la itre atr la itre mekune ka sa la itre hnyinge celë: Nemene la kepine matre Akötresieti a nue la akötr? Nemene la ewekë nyine tro Nyidrëti a kuca matre troa cile kowe ej?
[Iatr ne la götran 5]
Ketre hnalapa ka sisitria la ihnadro, nge hna ekögölithe xötreithe eje hnene la iatune ej, ene la atmosphère, nge hna xupe eje thatraqai së hnene la Akötresie ka ihnim
[Iatr ne la götran 6]
Hna kuca hnyawa la ihnadro cememine la ihnim, matre tro së a madrine ngöne la mele së
[Iatr ne la götran 7]
‘Nyimutre catre kö hnei wapicine e hnine la atuat, hune la itre fil asë ka aijijëne la itre atr troa ithahnatakeu e celë fen.’—Ketre atre inine la itre molécule.
[Iatr ne la götran 8]
“Kola mama hnyawa laka, hna kuca inamacanëne la alamek, nge pëkö atr ka kuci telescope ka atreine troa hetre hna kuca ka sisitria hun.”—Ketre atre inine la pengöne hnengödrai