Ndi Ama Ọfiọk?
Anie ekedi Ahasuerus, edidem Persia emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke n̄wed Esther?
▪ N̄wed Esther ọdọhọ ke Ahasuerus ekemek Esther eyen Jew ete edi ọbọn̄ an̄wan imọ, ndien ke Esther ama anyan̄a ikọt mmọ ke ini ẹkeyomde ndisobo kpukpru mmọ. Ke ediwak isua idahaemi, nta mme ewet mbụkeset ẹsifan̄a m̀mê ewe edidem Persia ekedi Ahasuerus. Edi etie nte ẹma ẹkọk mfịna emi ke ini ẹkekemede ndikot usem ita emi ẹkewetde ke mme n̄kpọ oro ẹbotde ẹbon ke Persia. Emi ama anam ẹdiọn̄ọ ke Xerxes I, eyen Akwa Darius (Hystaspis), ekedi Ahasuerus. Ke ini ẹsiode enyịn̄ Xerxes oro ẹkụtde ke uwetn̄kpọ mbon Persia ẹwet ke usem Hebrew, onyụn̄ aka nditie nte Ahasuerus oro ẹwetde ke usem Hebrew ke n̄wed Esther.
Kpukpru se ẹtịn̄de ẹban̄a Ahasuerus ke n̄wed Esther ekem ye se ẹkụtde ke mme n̄kpọ oro ẹbotde mi. Susa (Shushan) ke Elam ekedi ibuot obio ukara Ahasuerus, edi ukara esie ama atara esịm Media, ye India, ye mme isuo Mediteranean. (Esther 1:2, 3; 8:9; 10:1) Ataifiọk kiet, Lewis Bayles Paton, ọdọhọ ete: “Kpukpru se ẹtịn̄de emi ekem ye Xerxes, edi ikemke ye edidem Persia en̄wen ndomokiet. Se ẹwetde ẹban̄a Ahasuerus ke n̄wed Est[her] edi ukem ye se Herodotus ye mme ewet mbụkeset Greece eken ẹwetde aban̄a Xerxes.”
Nso iwụt ke ẹma ẹsinam kọrikọri ke Egypt eset?
▪ N̄wed Exodus ọdọhọ ke mbon Egypt ẹma ẹsinyịk nditọ Israel emi ẹkedide ifịn mmọ ẹnam kọrikọri. Ama esinyene ibat kọrikọri emi anade mmọ ẹda mbat ukọkufọk ye ọkpọ wheat ẹnam ke usen ke usen.—Exodus 1:14; 5:10-14.
Ndinam kọrikọri n̄n̄wan ke eyo ekedi akpan ubọkutom ke Itịghede Nile (ke Egypt) ke eyo Bible. Mme n̄kpọ emi ẹkedade kọrikọri emi ẹbọp ke Egypt ẹsụk ẹdodu tutu esịm mfịn emi. Ẹwụt nte ẹsinamde kọrikọri ke se ẹkewetde ke itiat udi Rekhmire ke Thebes ke n̄kpọ nte isua 3,500 emi ẹkebede, emi ekperede ndidi ukem ini emi ẹkewetde se idude ke Exodus.
N̄wed kiet (The International Standard Bible Encyclopedia) ọdọhọ ke ndise emi ẹwetde ke itiat udi emi ọwọrọ ke “ẹkoi mmọn̄ ke n̄kpọdiọhọ mmọn̄, ẹda udọk ẹbuak mbat ẹnyụn̄ ẹmen ẹka ebiet emi ẹdidade ẹnam kọrikọri. Ẹkoi mbat emi ẹsịn ke n̄kpọ utịm kọrikọri emi ẹdade eto ẹnam ẹnyụn̄ ẹtịm enye man ọsọn̄. Ekem ẹmenede n̄kpọ utịm-kọrikọri sụn̄sụn̄, kọrikọri ọwọrọ ediye ediye, ndien ẹyak enye ẹnịm ke eyo asat. Ẹsinam kọrikọri emi ẹbon ke udịm ke udịm, ndien ke mmọ ẹma ẹkesat, ẹtan̄ mmọ ẹbon man ẹkpeda ẹbọp ufọk ye mme n̄kpọ eken. Ntem ke ẹsụk ẹnam kọrikọri ke N̄kan̄ Edem Usiahautịn Inyan̄ Mediterranean.”
Mme ikpan̄wed n̄kukịp emi edide ebe isua 3,000 tọn̄ọ ẹkewet ẹwụt nte ifịn ẹnamde kọrikọri, nte ẹdade ọkpọ wheat ye mbat ukọkufọk ẹnam kọrikọri, ye nte ke ofụn kiet kiet ama esinyene ibat kọrikọri emi anade enye anam ke usen.
[Ndise ke page 22]
Ndise Xerxes (adada) ye akwa Darius (etetie)
[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]
Werner Forman/Art Resource, NY
[Ndise ke page 22]
Se ẹwetde ke itiat udi Rekhmire
[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]
Erich Lessing/Art Resource, NY