N̄wed Prọfesi

Mme owo ẹnyene udọn̄ ẹban̄a ini iso. Mmọ ẹsiyom mme ntịn̄nnịm ikọ ẹkemede ndiberi edem ẹban̄ade ediwak ibuot nneme, ọtọn̄ọde ke edibem iso ntịn̄ nte idaha eyo editiede tutu esịm se iwụtde idaha ndutịm uforo. Nte ededi, ke ini mmọ ẹnamde n̄kpọ nte ekemde ye mme edibem iso ntịn̄ oro, mmọ ẹsiwak ndikụt edikpu. Bible ọdọn̄ọ ediwak ntịn̄nnịm ikọ, m̀mê mme prọfesi. Mme utọ prọfesi oro ẹnen adan̄a didie? Nte mmọ ẹdi mbụkeset oro ẹkewetde ke mbemiso? Mîdịghe nte mmọ ẹdi mbụkeset oro ẹnamde nte idi prọfesi.

ẸDỌHỌ ke owo ukara Rome oro Cato (234-149 M.E.N.) ọkọdọhọ ete: “Akpa mi idem nte etịn̄ ini iso mîsisakke ke ini okụtde etịn̄ ini iso efen.”¹ Ke akpanikọ, tutu esịm mfịn emi ediwak owo ẹnyene eyịghe ẹban̄a mme abia n̄kukụt, mme asiak ntantaọfiọn̄, ye mme etịn̄ ini iso eken. Ediwak ini ẹsida mme ikọ oro mîn̄wan̄ake ẹtịn̄ mme ntịn̄nnịm ikọ mmọ ẹnyụn̄ ẹsidi se ẹnọde ntatara nsio nsio edikabade.

Nte ededi, nso kaban̄a mme prọfesi Bible? Ndi ntak odu ndinyene eyịghe? Mîdịghe nte isọn̄ odu ndinyene mbuọtidem?

Idịghe Sụk Mme Ekikere Oro Ẹsịnede Ifiọk

Mbon oro ẹnyenede ifiọk ẹkeme ndida mme idaha oro ẹkemede ndida n̄kụt nnọ mme nnennen ekikere kaban̄a ini iso, edi mmọ ikemeke-keme ndinen kpukpru ini. N̄wed oro Future Shock ọdọhọ ete: “Ofụri n̄kaowo isakke iso ise sụk udịm udịm n̄kpọntịbe ini iso oro owo mîfiọkke m̀mê ẹyetịbe, edi ediwak n̄kpọntịbe ini iso oro ẹkemede nditịbe, ye en̄wan kaban̄a mme n̄kpọntịbe ẹkpemade.” Enye ama adian do ete: “Ke akpanikọ, owo ndomokiet ikemeke ‘ndifiọk’ ini iso ke ọyọhọ usụn̄ifiọk ekededi. Nnyịn n̄kukụre ikeme ndibon mme ekikere nnyịn ke nde ke nde inyụn̄ inam mmọ ẹtụn̄ọ inyụn̄ idomo ndibiere se ikemede nditịbe nnọ mmọ.”²

Edi mme andiwet Bible n̄kukụre ikodomoke “ndibiere se ikemede nditịbe” nnọ “mme ekikere” ẹban̄ade ini iso. Owo inyụn̄ ikemeke ndidọhọ ke mme ntịn̄nnịm ikọ mmọ ẹdi mme ikọ oro mîn̄wan̄ake ẹmi ẹkemede ndinọ ntatara nsio nsio edikabade. Ke edide isio, ẹketịn̄ ediwak ke otu prọfesi mmọ nte an̄wan̄ade ke n̄wọrọnda usụn̄ ẹnyụn̄ ẹsiak akpan n̄kpọ ke san̄asan̄a usụn̄, ediwak ini ẹbemde iso ẹtịn̄ se idide ata isio ye se ẹkpedoride enyịn. Da se Bible ekebemde iso etịn̄ aban̄a obio Babylon eset nte uwụtn̄kpọ.

Ẹnyene Ndida “Ifiet Nsobo N̄kpọri”

Babylon eset ama akabade edi “n̄kpọuto mme obio ubọn̄.” (Isaiah 13:19, The New American Bible) Obio emi akatarade-tara mi ama ada ọfọn ke afan̄ unyamurua ọtọn̄ọde ke Itụn̄ Inyan̄ibom Persia tutu esịm Inyan̄ Mediterranean, anamde n̄kpọ nte itie ubon n̄kpọurua ọnọ unyamurua obot ye eke inyan̄ ke ufọt Edem Usiahautịn ye Edem Usoputịn.

Ke ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N., Babylon eketie nte ibuot Obio Ukara Babylon oro owo mîkemeke ndikan. Obio oro akatian̄ade ada ke Akpa Euphrates, ndien ẹma ẹda mmọn̄ akpa oro ndinam ntatara, editụn̄ọ afua ye ndutịm usụn̄ mmọn̄. Ke adianade do, ẹma ẹbọp ikpọ adiana-iba ibibene ẹkan obio oro ẹkụk, ẹdọn̄de ediwak tọwa ukpeme. Eyịghe idụhe mme andidụn̄ ke enye ẹkenyenede ifụre.

Nte ededi, ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., mbemiso Babylon ọkọdọkde ekesịm etịn̄e ubọn̄ esie, prọfet Isaiah ama ebem iso etịn̄ ete ke ẹyeda ‘ifiet nsobo ẹkpọri’ Babylon. (Isaiah 13:19; 14:22, 23) Isaiah n̄ko ama etịn̄ ata usụn̄ emi Babylon ediduọde. Mme andida ekọn̄ ndụk ẹyenam mme akpa esie ‘ẹsat’—kpa ebiet emi mbiet afua n̄kpọ ukpeme esie otode—anamde ẹkeme ndidụk obio oro. Isaiah ama akam ọnọ enyịn̄ andikan oro—“Cyrus,” akwa edidem Persia, “emi ẹdibererede mme inuaotop ẹnọ ndien usụn̄ ndomokiet mîdibereke.”—Isaiah 44:27–45:2, The New English Bible.

Mmọemi ẹkedi mme uko uko ntịn̄nnịm ikọ. Edi ndi mmọ ẹma ẹtịbe? Mbụk ọbọrọ.

“Ye Unana Ekọn̄”

Isua ikie iba ke Isaiah ama ekewet prọfesi esie, ke okoneyo October 5, 539 M.E.N., udịmekọn̄ Media ye Persia ke idak Akwa Cyrus ẹma ẹnam nna ẹkanade Babylon. Edi mbon Babylon ẹma ẹnyene mbuọtidem. Nte ekemde ye ewetmbụk owo Greece oro Herodotus (ọyọhọ isua ikie ition M.E.N.), mmọ ẹma ẹbon mme n̄kpọ ẹkewakde ẹkem ndibịghi ke ediwak isua.³ Mmọ ẹma ẹnyene Akpa Euphrates n̄ko ye ikpọ ibibene Babylon ndikpeme mmọ. Kpa ye oro, ke okoneyo oro, nte Nabonidus Chronicle ọdọhọde, “udịmekọn̄ Cyrus ẹma ẹdụk Babylon ye unana ekọn̄.”⁴ Oro akasan̄a didie ekeme nditịbe?

Herodotus anam an̄wan̄a ete ke esịt obio, mme owo oro “ẹkenek unek ẹnyụn̄ ẹdia usọrọ.”⁵ Nte ededi, ke an̄wa, Cyrus ama ọwọn̄ọde mmọn̄ Euphrates. Nte idaha mmọn̄ okosụhọrede, udịmekọn̄ esie ẹma ẹsan̄a ke isọn̄ inyan̄ oro, mmọn̄ esịmde mmọ ifụhi. Mmọ ẹma ẹsan̄a ẹbe ikpọ ibibene oro ẹnyụn̄ ẹbe ẹdụk ke se Herodotus okokotde “mme inuaotop oro ẹkebererede ke akpa mmọn̄,” mme inuaotop oro ke unana ntịn̄enyịn ẹkebonde in̄wan̄.⁶ (Men Daniel 5:1-4; Jeremiah 50:24; 51:31, 32 domo.) Mme ewetmbụk en̄wen, esịnede Xenophon (n̄kpọ nte 431 esịm n̄kpọ nte 352 M.E.N.), ọkọrọ ye mme itiatn̄wed ẹmi mme abisi ẹbietde ikpafak ẹmi mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụtde, ẹsọn̄ọ ediduọ oro Babylon ọkọduọde inikiet inikiet esịne ke ubọk Cyrus.⁷

Prọfesi Isaiah aban̄ade Babylon ke ntem ama osu. Mîdịghe nte ikosụho? Ndi ekeme ndidi nte ke emi ikedịghe ntịn̄nnịm ikọ edi ke ẹkenen̄ede ẹwet ke ama eketịbe? Ke akpanikọ, ẹkeme ndibụp ntem mban̄a mme prọfesi Bible eken.

Mbụkeset Ẹnamde nte Idi Prọfesi?

Edieke mme prọfet Bible—esịnede Isaiah—ẹkefiakde-fiak ẹwet mbụkeset man etie nte prọfesi, do iren ẹmi ẹkedi mbon abian̄a ẹmi ẹnyenede n̄kari. Edi nso ikpedi uduakesịt mmọ kaban̄a utọ n̄kari oro? Mme ata prọfet ẹma ẹsisọp ẹnam ẹfiọk ẹte ke owo ikemeke ndinọ mmọ ubọkedem. (1 Samuel 12:3; Daniel 5:17) Ndien nnyịn ima ineneme okopodudu uyarade nte ke mme andiwet Bible (emi ediwak ẹkedide mme prọfet) ẹkedi mme owo ẹmi ẹkemede ndiberi edem ẹmi ẹkenyịmede ndiyarade idem mme esuene esuene ndudue mmọ. Etie nte ke mme orụk owo ẹmi ikpenyeneke ntụhọ edibian̄a abian̄a ntatara ntatara, ẹwụtde mbụkeset nte prọfesi.

N̄kpọ efen odu ndikere mban̄a. Ediwak prọfesi Bible ẹdọn̄ọ ndot ndot ubiomikpe ẹtan̄ade ẹdori ikọt mme prọfet oro, ẹmi ekesịnede mme oku ye mme andikara. Ke uwụtn̄kpọ, Isaiah ama eseme aban̄a idiọk idaha ido uwem nditọ Israel—eke mme adausụn̄ ye eke mme owo—ke eyo esie. (Isaiah 1:2-10) Mme prọfet en̄wen ẹma ẹyarade idiọkn̄kpọ mme oku ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄. (Zephaniah 3:4; Malachi 2:1-9) Edi ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndikere ntak emi mmọ ẹkpetịbide mme prọfesi oro ẹkedọn̄ọde ata n̄kpọsọn̄ ubiomikpe kaban̄a ikọt mmọ ye ntak emi mme oku ẹkpekedianade kiet ye mmọ ke utọ n̄kari oro.

Ke adianade do, didie ke mme prọfet—edieke mmọ ẹkedide sụk mbon abian̄a—ẹkpekekeme ndikụt unen ke utọ abian̄a oro? Ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ edikot n̄wed ye ediwet n̄kpọ ke Israel. Ọtọn̄ọde ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua emana, ẹma ẹkpep nditọwọn̄ nte ẹkotde n̄wed ẹnyụn̄ ẹwetde n̄kpọ. (Deuteronomy 6:6-9) Ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ ọkpọkpọ edikot N̄wed Abasi. (Psalm 1:2) Ẹma ẹsikot N̄wed Abasi an̄wan̄wa ke mme synagogue ke Sabbath eke urua ke urua. (Utom 15:21) Etie nte se mîkemeke nditịbe nte ke ẹkpekekeme ndida utọ abian̄a oro mbian̄a ofụri idụt emi ọkọdiọn̄ọde ndikot n̄wed nnyụn̄ n̄wet n̄kpọ emi etịmde emehe ye N̄wed Abasi.

Akan oro, n̄kpọ efen efen odu ke prọfesi Isaiah aban̄ade iduọ Babylon. Ọyọhọ ntọt oro owo mîkpekemeke ndiwet ke enye ama okosu esịne ke enye.

“Owo Iditiehe ke Esịt Tutu Amama”

Nso iditịbe inọ Babylon ke enye ama ọkọduọ? Isaiah ama ebem iso etịn̄ ete: “Owo iditiehe ke esịt tutu amama, nditọ Arab idinyụn̄ iwụkke tent ke esịt: mme ọbọk ufene idinyụn̄ iyakke ufene mmọ ẹna do.” (Isaiah 13:20) Ye unana ediwọk inua, ekeme ndidi eketie esen esen ndibem iso ntịn̄ nte ke obio oro odude ke utọ eti idaha oro eyedi se owo mîdụn̄ke ke nsinsi. Ndi ekeme ndidi Isaiah ekewet mme ikọ esie ke enye ama okokụt nte ẹsobode Babylon?

Ke Cyrus ama ọkọbọ ukara, Babylon oro ẹkedụn̄de—idem okposụkedi ekedide enyeoro mîyehe—ama aka iso odu ke ediwak isua ikie. Ti ete ke Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ esịne uwetn̄kpọ ofụri n̄wed Isaiah oro ebịghide afiak edem ekesịm ọyọhọ isua ikie iba M.E.N. Ke n̄kpọ nte ini oro ẹkesion̄ode ikpan̄wed oro ẹwet, mbon Parthia ẹma ẹda Babylon ẹnyene. Ke akpa isua ikie E.N., mme Jew ẹma ẹdụn̄ ke Babylon, ewet a-Bible oro apostle Peter ama onyụn̄ aka do. (1 Peter 5:13) Etisịm ini oro, Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ Isaiah ama ododu ke ekperede ndisịm isua ikie iba. Ntre, ke akpa isua ikie E.N., owo ikosoboke Babylon ofụri ofụri, edi ẹma ẹwet n̄wed Isaiah ẹma anyanini mbemiso ini oro.a

Nte ẹkebemde iso ẹtịn̄, Babylon ke akpatre ama akabade edi “ibombom ibombom.” (Jeremiah 51:37) Nte ekemde ye eyen ukpepn̄kpọ Hebrew oro Jerome (ọyọhọ isua ikie inan̄ E.N.), ke eyo esie Babylon ekedi ikọt utop emi “kpukpru orụk unam” ẹkekpọrọde ẹsan̄a.⁹ Babylon edi ndon tutu esịm mfịn emi.

Isaiah ikodụhe uwem ikụt nte Babylon edide se owo mîdụn̄ke. Edi n̄wụre obio oro inikiet ko ekedide ọkpọsọn̄ obio, odude ke n̄kpọ nte kilomita 80 ke edem usụk Baghdad, ke Irag eyomfịn, ọnọ ododop ikọ ntiense aban̄a edisu oro mme ikọ ẹmi ẹsude: “Owo iditiehe ke esịt tutu amama.” Edifiak mbọp Babylon nte itie unam isan̄ n̄kese ekeme nditap mme andika n̄kese, edi “eyen, ye ubon” Babylon ẹmesop ke nsinsi.—Isaiah 13:20; 14:22, 23.

Prọfet Isaiah ke ntem iketịn̄ke mme ntịn̄nnịm ikọ oro mîn̄wan̄ake ẹmi ẹkemede ndibuan ye n̄kpọntịbe ini iso ekededi. Enye ikonyụn̄ ifiakke iwet mbụkeset man anam enye etie nte prọfesi. Kere ban̄a emi: Ntak emi owo abian̄a ekpenyịmede n̄kpọndịk “editịn̄ prọfesi” mban̄a n̄kpọ emi enye mîdikemeke ndikara ke usụn̄ ekededi—nte ke tutu amama owo idifiakke idụn̄ ke ọkpọsọn̄ Babylon?

Prọfesi emi aban̄ade iduọ Babylon edi sụk uwụtn̄kpọ kiet otode Bible.b Ediwak owo ẹkụt idiọn̄ọ nte ke Bible oto itie oro okon̄de akan owo oto edisu oro mme prọfesi esie ẹsude. Eyedi afo eyenyịme ete, ke nsụhọde n̄kaha, n̄wed prọfesi emi odot ẹdụn̄ọde. N̄kpọ kiet edi akpanikọ: Akamba ukpụhọde odu ke ufọt mme ntịn̄nnịm ikọ oro mîn̄wan̄ake m̀mê oro ẹtode ekikere eke mme etịn̄ ini iso eyomfịn ye in̄wan̄în̄wan̄ prọfesi Bible oro ẹtịmde ẹkere ẹnyụn̄ ẹtịn̄de akpan n̄kpọ.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 28]

Ndi mme andiwet Bible ẹkedi mme prọfet oro ẹkenende m̀mê mbon abian̄a oro ẹnyenede n̄kari?

[Ndise ke page 29]

N̄wụre Babylon eset