Ukpọn̄ Ikpaha ke Nsinsi—Ntọn̄ọ Ukpepn̄kpọ Oro

“Idụhe ibuot nneme oro enyenede ebuana ye uwem mbufiọk owo oro akarade ekikere esie nte eke idaha esie ke ama akakpa.”—“ENCYCLOPÆDIA OF RELIGION AND ETHICS.”

1-3. Didie ke Socrates ye Plato ẹkesuan ekikere oro nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa?

ẸDORI eyen ukpepn̄kpọ ye andikpep edide isua 70 ke emana ikọ ẹte ke inyeneke ukpono ye nte ke asabade ekikere n̄kpri owo ebe ke ukpepn̄kpọ esie. Idem okposụkedi enye etịn̄de nti ikọ unyan̄a idem ke ikpe esie, otu mme ekpeikpe oro ẹkwan̄ade ikpe ẹbiom enye ikpe ẹnyụn̄ ẹbiere ikpe n̄kpa ẹnọ enye. N̄kpasịp hour ifan̄ mbemiso ẹwotde enye, akanieren andikpep oro ọnọ nditọ ufọkn̄wed oro ẹkanarede enye ẹkụk udịm udịm mfan̄a ndisọn̄ọ nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa ye nte ke owo inyeneke ndifehe ndịk n̄kpa.

² Eren oro ẹkebierede ikpe n̄kpa ẹnọ idịghe owo efen ikan Socrates, ọwọrọetop owo akwaifiọk Greece eke ọyọhọ isua ikie ition M.E.N.a Eyen ukpepn̄kpọ esie Plato ama ewet mme n̄kpọntịbe ẹmi ke n̄wed oro Apology ye Phaedo. Ẹdọhọ ke Socrates ye Plato ẹsịne ke otu akpa mbon oro ẹkesuande ekikere oro nte ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa. Edi idịghe mmọ ẹketọn̄ọ ukpepn̄kpọ emi.

³ Nte nnyịn idikụtde, mme ntọn̄ọ ekikere nte ke owo ikemeke ndikpa aka anyan ekesịm ata eset. Socrates ye Plato, nte ededi, ẹkedọdiọn̄ ekikere emi ẹnyụn̄ ẹnam enye akabade edi ukpepn̄kpọ akwaifiọk, ntem ẹnamde enye etịm edemede udọn̄ otu mbon ntatenyịn eyo mmọ onyụn̄ akade anyan akan oro.

To ke Pythagoras Sịm Mme Ibombom Ibombom Ufọk

4. Mbemiso Socrates, nso ikedi ekikere mbon Greece kaban̄a uwem ke n̄kpa ebede?

⁴ Mbon Greece oro ẹkedude mbemiso Socrates ye Plato ẹma ẹnịm n̄ko ke akpanikọ nte ke ukpọn̄ akaka iso ndidu uwem ke owo ama akakpa. Pythagoras, ọwọrọetop ata-ibat owo Greece eke ọyọhọ isua ikie itiokiet M.E.N, ekenịm ke akpanikọ ete ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa ndien ke esikpụhọde. Mbemiso enye, Thales eke Miletus, emi ẹkerede nte edide mbịghi-n̄kan owo akwaifiọk Greece, ekekere ete ke ukpọn̄ oro mîkemeke ndikpa ikodụhe ke owo, mme unam, mme eto kpọt edi n̄ko ke mme utọ n̄kpọ nte maknet, sia mmọ ẹkemede ndimenede ukwak. Mbon Greece eset ẹkedọhọ ẹte ke ẹsiwat ukpọn̄ mme akpan̄kpa ke nsụn̄ikan̄ ẹbe akpa Styx ẹka akwa ikpehe idakisọn̄ ẹkotde ererimbot mme akpan̄kpa. Do, mme ebiereikpe ẹbiere ikpe ẹnọ mme ukpọn̄ edide ndibọ ndutụhọ ke ufọk-n̄kpọkọbi enyenede edikon̄ ibibene m̀mê ke inemesịt ke Elysium.

5, 6. Didie ke mbon Persia ẹkeda ukpọn̄?

⁵ Ke Iran, m̀mê Persia, ke n̄kan̄ usiahautịn, prọfet emi ekekerede Zoroaster ama odu ke ọyọhọ isua ikie itiaba M.E.N. Enye ama ọtọn̄ọ usụn̄ utuakibuot oro ẹkedide ẹdidiọn̄ọ nte Ido Ukpono Zoroaster. Emi ekedi ido ukpono Obio Ukara Persia, emi akakarade mme edinam ererimbot mbemiso Greece akakabarede edi akpan odudu. Edisana n̄wed mbon Zoroaster ọdọhọ ete: “Ke Unana N̄kpa ke ukpọn̄ Edinen Owo edidu ke Idatesịt ke nsinsi, edi ukpọn̄ Osu Nsu edinen̄ede odu ke ndutụhọ. Ndien Ahura Mazda [ọwọrọde, “enyene-ọniọn̄ abasi”] ada odudu itie edikara Esie enịm mme Ibet ẹmi.”

⁶ Ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ekedi n̄ko ubak ukpepn̄kpọ oro okodude mbemiso ido ukpono Zoroaster mbon Iran. Ke uwụtn̄kpọ, mme ekpụk mbon Iran eset, ẹma ẹsise ẹban̄a ukpọn̄ mbon oro ẹkekpan̄ade ebe ke ndinọ mmọ udia ye edisịnen̄kpọ man enyene ufọn ọnọ mmọ ke obio ekpo.

7, 8. Nso ke mbon Egypt eset ẹkenịm ke akpanikọ ẹban̄a edibọhọ oro ukpọn̄ ọbọhọde n̄kpa ikpọkidem?

⁷ Uwem ke n̄kpa ebede ekedi akpan edinịm ke akpanikọ ido ukpono Egypt. Mbon Egypt ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke Osiris, etubom abasi obio ekpo, ekebiere ikpe ọnọ ukpọn̄ mme akpan̄kpa. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wetnnịm n̄kpọ ikpan̄wed n̄kukịp ẹdọhọde ke ebịghi ekesịm ọyọhọ isua ikie 14 M.E.N owụt Anubis, abasi mme akpan̄kpa, adade ukpọn̄ ewetn̄wed oro Hunefer usụn̄ aka iso Osiris. Ke udomon̄kpọ iba, ẹmen esịt ewetn̄wed oro, adade ọnọ ubieresịt esie, ẹdomo ye ntan̄ oro abasi-an̄wan akpanikọ ye unenikpe ayarade ke ibuot esie. Thoth, abasi en̄wen, ewet ibọrọ. Sia esịt Hunefer mîyọhọke ye ubiomikpe, enye efere akan ntan̄ oro, ndien ẹyak Hunefer ebe odụk ikpehe Osiris onyụn̄ ọbọ idaha unana n̄kpa. Ikpan̄wed n̄kukịp oro owụt n̄ko enyene-ndịk an̄wan adade ekpere udomon̄kpọ oro, eben̄ede idem ndita akpan̄kpa edieke esịt mîbehe udomo oro. Mbon Egypt ẹma ẹsitịm okpo mme akpan̄kpa ẹnyụn̄ ẹtịm okpo mme pharaoh ẹnịm ke ndiye ibombom ibombom ufọk, sia mmọ ẹkekerede ẹte ke ukpọn̄ ndibọhọ ọkọn̄ọ ke editịm okpo nnịm.

⁸ Do, nsio nsio ntatenyịn eset ẹkenyene ọsọ ukpepn̄kpọ kiet—ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi. Ndi mmọ ẹkeda ukpepn̄kpọ emi ẹto ukem ebiet?

Iwụk Ebiet Ntọn̄ọ

9. Ewe ido ukpono akakara ererimbot Egypt, Persia, ye Greece eset?

⁹ “Ke ererimbot eset,” ntem ke n̄wed oro The Religion of Babylonia and Assyria ọdọhọ, “odudu ido ukpono Babylon ama otụk Egypt, Persia, ye Greece.” N̄wed emi aka iso ndinam an̄wan̄a ete: “Ke ikerede iban̄a ebuana oro akabakde odu ke ufọt Egypt ye Babylonia, nte mme itiatn̄wed El-Amarna ẹyararede, ke akpanikọ ekese ifet ẹma ẹdu kaban̄a mme ekikere ye mme ido edinam Babylon ndibe ndụk utuakibuot Egypt. Ke Persia, utuakibuot Mithra ayarade in̄wan̄în̄wan̄ odudu mme ekikere Babylon . . . Idahaemi nditọ ukpepn̄kpọ ke ofụri ofụri ẹnyịme ọkpọsọn̄ edibuak mme ukpepn̄kpọ mbon Semite ke n̄ke Greece eset ye ke mme utuakibuot Greece tutu iyomke aba n̄kaiso edineme. Mme ukpepn̄kpọ Semite ẹmi ke akamba udomo ẹnen̄ede ẹdi eke Babylon.”b

10, 11. Nso ikedi ekikere mbon Babylon kaban̄a uwem ke owo ama akakpa?

¹⁰ Edi ndi ekikere mbon Babylon kaban̄a se itịbede ke owo ama akakpa inen̄ekede ikpụhọde ikpọn̄ eke mbon Egypt, Persia, ye mbon Greece? Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a Epic of Gilgamesh eke mbon Babylon. Akanieren uko esie, Gilgamesh, ke nte n̄kpa edide ata idem n̄kpọ afịnade, ama ọtọn̄ọ ndiyom idaha unana n̄kpa edi okpu ndikụt enye. N̄kaiferi anyam wine emi enye osobode ke isan̄ esie akam esịn udọn̄ ọnọ enye ndida uwem esie nnam n̄kpọ ke mfọnn̄kan usụn̄, sia enye mîdikwe anana-utịt uwem oro enye oyomde. Etop ofụri mbụk emi edi nte ke n̄kpa edi se owo mîkemeke ndifep ndien idotenyịn itie unana n̄kpa edi abian̄a. Ndi emi okpowụt nte ke mbon Babylon ikenịmke uwem ke n̄kpa ebede ke akpanikọ?

¹¹ Prọfesọ Morris Jastrow, Jr., eke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Pennsylvania, U.S.A., ekewet ete: “Mme owo m̀mê mme adausụn̄ ekikere ido ukpono [Babylonia] ikedehede ikere ke ẹma ẹkeme ndisobo se ẹkekotde ini kiet edidu mfep ofụri ofụri. N̄kpa [ke ekikere mmọ] ekedi edibe ndụk orụk uwem efen, ndien edifan̄a idaha unana n̄kpa n̄kukụre ọkọsọn̄ọ ke owo ikemeke ndifep ukpụhọde ke uwem oro n̄kpa adade edi.” Ih, mbon Babylon ẹma ẹnịm n̄ko ke akpanikọ ẹte ke ndusụk orụk uwem, ke ndusụk uduot, ẹma ẹka iso ke owo ama akakpa. Mmọ ẹkewụt emi ebe ke ndidọn̄ n̄kpoduoho nda mbụk mme akpan̄kpa man mmọ ẹkpeda ẹnam n̄kpọ ke uwem oro odude ke n̄kpa ebede.

12-14. (a) Ke Ukwọ ama ekebe, m̀mọ̀n̄ ekedi ebiet oro ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ọkọtọn̄ọde? (b) Didie ke ukpepn̄kpọ oro akatara esịm ofụri isọn̄?

¹² Nte an̄wan̄ade, ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi aka anyan ekesịm Babylon eset. Nte ekemde ye Bible, n̄wed oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ kaban̄a nnennen mbụkeset, Nimrod, eyen eyeyen Noah akasiak obio Babel, m̀mê Babylon.c Ke Ukwọ ofụri ererimbot ke eyo Noah ama ekebe, usem kiet ye ido ukpono kiet kpọt okodu. Ebede ke ndisiak obio nnyụn̄ mbọp tọwa do, Nimrod ama ọtọn̄ọ ido ukpono en̄wen. N̄wetnnịm n̄kpọ Bible owụt ete ke ẹma ẹketịmede mme usem ke Babel, mme andibọp tọwa oro mîkekwe unen ẹma ẹsuana ẹnyụn̄ ẹketọn̄ọ mbufa uwem, ẹsan̄ade ye ido ukpono mmọ. (Genesis 10:6-10; 11:4-9) Mme ukpepn̄kpọ ido ukpono Babylon ke ntem ama atara ọyọhọ ofụri iso isọn̄.

¹³ Mbụk eset owụt ke Nimrod akakpa afai. Ke enye ama akakpa nte owụtde ifiọk ana edi mbon Babylon ẹma ẹnyene ntụhọ ndikpono enye nte andisiak, andibọp, ye akpa edidem obio mmọ. Sia ẹkedade abasi oro Marduk (Merodach) nte andisiak Babylon, ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹmenọ ekikere nte ke Marduk ada aban̄a Nimrod oro ẹkekponode nte abasi. Edieke emi edide ntre, do ana edi ekikere oro nte ke owo enyene ukpọn̄ oro ọbọhọde n̄kpa ama odu ke nsụhọde n̄kaha ke ini n̄kpa Nimrod. Ke usụn̄ ekededi, mbụkeset ayarade nte ke etienede Ukwọ, ebiet oro ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ọkọtọn̄ọde ekedi Babel, m̀mê Babylon.

¹⁴ Didie, ndien, ke ukpepn̄kpọ oro akakabade edi iwụk ọnọ ata ediwak ido ukpono eyo nnyịn? Ikpehe oro etienede oyodụn̄ọde edidụk oro enye odụkde mme ido ukpono N̄kan̄ Edem Usiahautịn.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme ndise ke page 6]

Ekikere mbon Egypt kaban̄a mme ukpọn̄ ke obio ekpo

[Ndise ke page 7]

Socrates ama afan̄a ete ke ukpọn̄ ikemeke ndikpa