Ndidara ke Idọk ke India
Nte F. E. Skinner obụkde
YE AMI, akayak esisịt n̄kpenịmke oro ke akpanikọ—owo ndinịm ikpọ mbono 21 ke usem duop, emi se iwakde ibe owo 15,000 ẹkedụkde ndikpep se unenikpe Abasi ọwọrọde, ẹnyụn̄ ẹnịmde owo 545 baptism ke idiọn̄ọ ima oro mmọ ẹmade akwa Abasi unenikpe, Jehovah! Ye Mme Ntiense Jehovah 9,000 ke India, emi ekedi akpan n̄kpọ ke 1989. Edi ye ami enye ekenen̄ede edi n̄kpọ idara. Ntak-a? Koro ọkpọkọsọn̄ mi idem ndikere ke utọ ikpọ n̄kpọntịbe ntre ẹkeme ndida itie ke ini ami ke akpa n̄kọtọde ikpat ke isọn̄ India ke July 1926. Ke ini oro, mme asuanetop Obio Ubọn̄ ke ofụri idụt emi ikosịmke owo 70. Nso utom ke ami ye nsan̄a mi ikọbọ ntem ke se iwakde ikan isua 63 ẹmi ẹkebede!
Nte N̄kasan̄ade Ndisịm India
Ke May 1926 ami mma ndụk akamba mbono ke London, England, ndien ke oro ebede mma mfiak nnyọn̄ obio emana mi ke Sheffield. Usen ifan̄ ke ukperedem, ke nnyọn̄de utom ukwọrọikọ ndi, mma n̄kụt telegram anade ebet. Enye okokot ete: “Judge Rutherford oyom ndikụt fi.”
Brọda Rutherford, udiana etieibuot Watch Tower Society, ama oto New York edi ke ntak mbono ẹkenịmde ndondo oro, ndien enye okosụk odu ke London. Ke ndan̄nsiere, ke esịt tren ndifiak n̄ka London, ami mma nnyịk nte, ‘Nso ke emi ọwọrọ?’ Ke n̄kọk itieutom oro, ẹma ẹda mi ẹbịne Brọda Rutherford, ndien enye ama obụp mi ete: “Ndi akpafịna edieke afo anamde utom ke ikpehe ererimbot ekededi?”
“Baba,” ntre ke n̄kọbọrọ.
“Nte afo akpama ndika India?”
Ami mma mbọrọ ye unana mmen̄e nte, “Ini ewe ke afo oyom mi n̄ka?” Ntre, urua ita ke oro ebede, ami ye George Wright ima idụk ubom ika India. Ami n̄kedi isua 31 ke emana, ndien eyịghe ndomokiet ikodụhe mi ke ekikere ye esịt iban̄a se ami nyomde ndida uwem mi nnam.
Ndibiere Usụn̄uwem Nditienede
Ke 1918 akpa ekọn̄ ererimbot ama okụre, ndien ikebịghike ami n̄kabiat isua inan̄ ke udịmekọn̄ mbon Britain. Ami n̄kama utom usio ndise ye usuanetop ke radio, ndien nti ifet unam mbubehe ẹma ẹberede ẹnọ mi. N̄ko, ami ke n̄kaduak ndidọ ndọ. Edi, ke ukem ini oro, ami n̄kediọn̄ọ mme n̄kpọ oro ẹkekpụhọde ofụri uduak mi ke uwem. Ete mi ama ọbọ otu n̄wed Studies in the Scriptures, ndien colporteur kiet, nte ẹkesikotde mme asiakusụn̄ ini oro, ama ọtọn̄ọ ndikpep ubon nnyịn Bible. N̄wan oro ekedi andikpep ke ufọkn̄wed. Nte ini akade, otu n̄kparawa iren ẹdide ubọkn̄ka mi ẹma ẹsika ufọk esie kpukpru Saturday ndikọn̄wọn̄ tea nnyụn̄ n̄kpep Bible. Enye ndien ndien ekesidọhọ yak iyak idem nnyịn inọ Jehovah, ọdọhọde ete: “Ẹkûdedei ẹsịn utom oro ẹdọn̄de mbufo.” Enye n̄ko ama esịn udọn̄ ọnọ mi ete n̄kûdọ ndọ.
Ke ndusụk ini ami mma n̄n̄wana idem ọkpọsọn̄ ke se n̄kpanamde. Ikọ oro Jesus eketịn̄de ọnọ ọbọn̄ owo inyene ke Matthew 19:21 ama an̄wam mi: “Edieke oyomde ndifọn mma, ka kanyam se enyenede, da nọ mme ubuene, ndien eyenyene inyene ke heaven: nyụn̄ di disan̄a ye Ami.” Ami mma nyak n̄wed ukpọn̄ utom nnọ usiakifia oro n̄kanamde utom, ndien ke ufan̄ ọfiọn̄ ita mma n̄kabade ndi asiakusụn̄. Emi, ọkọrọ ye ubiere nditre ndidọ ndọ, ama anam ndot ndibọ ọsọn̄urua ifetutom oro ndika India ke n̄kpọ nte isua inan̄ ẹma ẹkebe.
Ata Akamba Obufa An̄wautom
Idịghe India kpọt ke ẹkenọ mi ye George Wright ndikese enyịn ke utom Obio Ubọn̄ edi n̄ko ke Burma (edide Myanmar idahaemi) ye Ceylon (edide Sri Lanka idahaemi). Ke ukperedem, ẹma ẹdian Persia (edide Iran idahaemi) ye Afghanistan. Isọn̄ India ama ekpri esisịt akan eke United States, edi ibat mbio obio ama awak utịm ikafan̄ akan. Enye ekedi idụt oro ọyọhọde ye nsio nsio udia, ido eset, ye usem, ye mme owo ẹnyenede nsio nsio ido ukpono—mbon Hindu, Muslim, Parsi, Jain, Sikh, ye Buddha, ọkọrọ ye mbon Catholic ye Protestant.
Utom ukwọrọikọ ọkọtọn̄ọ ke India ke 1905, ndien ẹma ẹfiak ẹdemede utom emi ke ini Charles T. Russell, akpa etieibuot Watch Tower Society, ekedide ke 1912. Ndụn̄ọde oro Russell akanamde ye A. J. Joseph, akparawa eyen ukpepn̄kpọ Bible oro ekenyenede ifiopesịt, ama ada osịm tak-tak ndutịm kaban̄a n̄kaiso utom ukwọrọikọ. Joseph ama akabade n̄wed un̄wam Bible esịn ke usem obio emana esie edide Malayalam onyụn̄ anam isan̄ aka ediwak ebiet ndikọnọ utịn̄ikọ, akpan akpan ke edem usụk India. Mfịn, n̄kpọ nte mbahade iba ke otu asuanetop ke India ẹdụn̄ ke ikpehe emi ẹsemde usem Malayalam, okposụkedi mbon India oro ẹdụn̄de do edide n̄kpọ nte mbahade 3 eke ikie kpọt. Ikpehe emi, ke akpa ekedide Travancore ye Cochin, ama akabade edi Kerala State ke 1956.
Ami ye George Wright ima isinam ukpụhọ ke ndise utom ke ọfis Bombay ye ke ndika isan̄ utom ukwọrọikọ eke atarade. Nnyịn ima isisan̄a ke tren mbon India, enan̄-mbakara, ye ukpatn̄kpọ oro enan̄ odụride. Edikem nnyịn ima isikama moto. Ekikere ini oro ekedi n̄kukụre ndikpọn̄ n̄wed nnọ nnyụn̄ nnọ owo ikot ndidi itie isopde idem man ẹdụk ukpepn̄kpọ otu. Nnyịn ikowụk ntịn̄enyịn ke idem mme Christian inua-inua oro ẹsemde Ikọmbakara.
Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ, ẹma ẹnọ mi enyịn̄ ye nọmba ufọk kpukpru mbon oro ẹtobode Enyọn̄-Ukpeme. Ata ediwak owo ẹmi ẹkedi mbon oro ẹkemede ndisobo mmọ ke tren m̀mê telegraph. Ami mma n̄ka mbịne owo mmọ kiet kiet man nyom mbon oro ẹnyenede ata udọn̄. Ke ediwak isua ami mma nsika Punjab ke edem edere India ke January nnyụn̄ nnam isan̄ nto Lahore n̄kosịm Karachi. Sia mbio obio oro mîkamaha Bible, obio-in̄wan̄ emi mme Christian inua-inua ẹkedude ekedi ibat ibat ẹnyụn̄ ẹyom usụn̄.
Eyenete eren kiet eyesan̄a ye ami nte akabade ikọ, ndien nnyịn ima isidụn̄ inyụn̄ idia udia ye mme owo emi. Mbon obio-in̄wan̄ ẹmi ẹkedụn̄ ke ufọk oro ẹdade ntan oro ẹn̄wande ke eyo ẹbọp, ẹkọn̄de n̄kanya ke enyọn̄ m̀mê ẹkọn̄de obukpọk. Mmọ ẹsina ke charpoy ẹde idap, kpa bed ukot-inan̄ oro ẹdade eto ye n̄kpanaurụk ẹnam. Ediwak ini mme ọtọin̄wan̄ ẹyetie ke n̄kpana mmọ ye Bible ke ubọk, ke ẹn̄wọn̄ esikọn̄ oro ọniọn̄de ikpat iba osịm ita oro ẹdade mbịtmbịt mmọn̄ ẹbịt, ẹkûbọrede itien̄wed Abasi kiet ẹsịm itien̄wed Abasi en̄wen nte nnyịn inamde akpanikọ Abasi an̄wan̄a mmọ. Ndinịm mme mbonoesop ke an̄wa ama esifọn, sia edịm mîkesidepke ke ediwak ọfiọn̄ ke isua. Ke adan̄aemi ediwak mbon Europe ẹkesede edidụk mme utọ mbonoesop ntre ke ata usụhọde, mbon India ẹma ẹsisop idem ke ebiet ekededi.
Nnyịn ima idomo ndimịn̄ n̄wed ke ediwak usem nte ikekeme. Ekpri n̄wed oro World Distress ke usem Kannada ama okụt unen akpan akpan. Emi ama anam akwa ewetmbụk n̄kpọntịbe ido ukpono ke usem Kannada ndiyom nnyịn iwet n̄kpọ inọ man emịn̄ ke n̄wedmbụk esie, ndien ke ndusụk ini, ke kpukpru urua iba nnyịn ima iwet se idude ke n̄wed Deliverance ke adiana ke adiana.
Mme asiakusụn̄ oro ẹkenyenede ifịk ẹma ẹkwọrọ ikọ ke akamba udomo ke mme isua ẹtọn̄ọde 1926 ẹsịm 1938. Nnyịn ima isinam isan̄ ke ediwak tọsịn itiat, ndien ima isisuan n̄wed ke akamba udomo, edi n̄kọri ekedi uke uke. Ke 1938 n̄kpasịp asiakusụn̄ 18 ye mme asuanetop 273 ẹkedu ke esop 24 oro ẹkesuanade ẹyọhọ ke ofụri India.
Ke Ini Ekọn̄ Ererimbot II
Ekọn̄ Ererimbot II ama asiaha ke 1939, edi nnyịn ima ikaiso ye ukwọrọikọ nnyịn. Ke akpanikọ, ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1940 ẹma ẹtọn̄ọ utom unọ ikọ ntiense eke efak. Idem nditọeka nnyịn iban oro ẹdide nditọ India ẹma ẹtiene ẹbuana, emi edide n̄wọrọnda n̄kpọ ke ikerede iban̄a ido n̄kann̄kụk. Ke ediwak isua ke ukperedem eyen ukpepn̄kpọ Bible kiet ama asian Ntiense oro okobụpde m̀mê enye akpama ndibuana ke utọ utom oro ete: “Ami ndi eyenan̄wan India, ndien nyomke ẹkụt nte ami ntịn̄de ikọ ye erenowo ke efak koro ẹyesuene mi ke ofụri n̄kann̄kụk emi. Ami n̄kemeke nditịn̄ ikọ ye erenowo ke efak ọkpọkọm enye edi iman.” Kpa ye oro, nditọete Christian iban nnyịn ke India ẹkabade ẹdi mme asuanetop oro ẹnyenede ifịk.
Ke mme ntọn̄ọ ntọn̄ọ isua oro, ẹma ẹtịm mme mbono n̄ko. Ẹma ẹsiyak usenubọk ẹsịn ke utom an̄wautom, emi ekesịnede edisan̄a ediwak itiat nnam mme andidụn̄ ye mme andibe ke efak ẹfiọk ẹban̄a utịn̄ikọ an̄wa. Mme owo ẹwakde ẹbe 300 ẹma ẹdụk kiet ke otu ẹmi, emi ẹkenịmde ke ebiet oro ẹkedade ọkpọ nnyanyan̄a ye ndakeyop ẹbọp. Edi ufọn ikodụhe ndinịm ini editọn̄ọde, sia edide ibat ibat owo ẹkenyene n̄kanika. Mmọ ẹsikam ẹdi ke ini enemde mmọ ke idem, ndien mbonoesop ẹyetọn̄ọ ke ini otuowo ẹwakde ekem ẹsopde idem. Nte ndutịm ẹkesikade iso, mbon oro ẹkesopde usụn̄ ẹma ẹsibehe.
Nte ido ẹsidide ndutịm ama esikaiso tutu ke n̄kanika duop okoneyo, ndien ekem ediwak owo ẹkesinyene ndisan̄a ediwak itiat man ẹkesịm ufọk. Ama esibịt onyụn̄ enem isan̄ akan edieke ọfiọn̄ ayamade. Edieke ọfiọn̄ osopde, mme owo ẹsisiak ọkọkọk ẹda ẹnam nsaran̄ikan̄. Ke ini ẹdomode, nsaran̄ikan̄ oro esinyene mbubek ikan̄. Ke ini ẹyomde un̄wana efen efen, ẹsifụn̄ nsaran̄ikan̄ oro tutu ikan̄ obubede asak. Emi eyenọ un̄wana oro ekemde man ẹkụt usụn̄ ẹsan̄a ke n̄kpotụk n̄kpotụk isọn̄.
Ke ukem ini emi ukara ama odori ukpan ete owo okûtobo n̄wed N̄ka ẹda ẹdụk India ye Ceylon. Ẹma ẹbọ ekpri ukwak umịn̄-n̄wed nnyịn emi okodude ke Travancore ẹda ke odudu, ndien akwa ukara ama ọnọ ewụhọ oro akpande edimịn̄ n̄wed nnyịn. Ke ukperedem, ke 1944, eyenete nnyịn kiet oro esidade edinuak idem ọsọbọ owo idem ke ọkọsọbọ Sir Srivastava idem, emi ekedide isụn̄utom ke Ifụm Ukara Viceroy, ndien ẹma ẹneme n̄kpọ ye enye ẹban̄a ukpan emi.
“Ọfọn, kûfịna idem,” ntre ke ẹkesian eyenete nnyịn oro. Sir Srivastava ama anam an̄wan̄a enye ete ke Ete Jenkins (kpa isụn̄utom oro mîmaha utom nnyịn) eyesọp ọkpọn̄ utom ndien ke eti ufan Sir Srivastava eyeda itie esie. Sir Srivastava ama eteme ete, “Dọhọ Ete Skinner edi man nnam Sir Francis Mudie ọdiọn̄ọ enye,” kpa andida itie Jenkins. Ke akpatre, ẹma ẹnọ mi ikot; ami mma nnyene nneme ye Ete Mudie, ndien pa ẹmen ukpan oro ẹfep ke December 9, 1944.
Mme Ntak Ndidara
Akwa n̄kpọ idatesịt ama ada itie ke 1947 ke ini mme akpa isụn̄utom oro ẹkenọde ukpep ke Gilead ẹkebehede ke India. Edibehe mmọ ekedi ke ukem ini ye idiọk ini ke mbụk mbon India, nte ke ukem isua oro, ke August 15, ẹma ẹbọ unen uda ke idem ẹto ukara Britain. Ke ini ẹkebabarede idụt oro esịn ke India mbon Hindu ye Pakistan mbon Muslim, ọkpọsọn̄ uduọkiyịp ama ada itie. Kpa ye emi, ẹma ẹnọ owo iba ẹmi ẹkekụrede ufọkn̄wed Gilead ẹka Pakistan, emi akakabarede edi idụt oro akarade idem ke August 14. Ibịghike isụn̄utom duop efen efen ke ẹkenam utom ke India, ndien ediwak owo efen efen ẹma ẹdibehe ke mme isua oro ẹketienede man ẹn̄wam.
Ami mma n̄kaiso ndikop idatesịt nte ẹketọn̄ọde mme ndutịm esop. Utom circuit ama ọtọn̄ọ ke 1955 ke ini ẹkemekde brọda Dick Cotterill, andibe n̄wọrọ ke Gilead, nte akpa esenyịn circuit. Enye ama anam utom ke edinam akpanikọ tutu osịm n̄kpa esie ke 1988. Ekem, ke 1960, nnyịn ima inyene akpa ndutịm unyene esenyịn district ofụri ini, emi akanamde ekese n̄kpọ ndin̄wam mme circuit. Ke 1966 ama ekebe owo ikayakke mme isụn̄utom ẹtode isenidụt ẹbe ẹdụk idụt emi, Edi ibịghike ẹma ẹtọn̄ọ utom akpan asiakusụn̄, ndien ẹma ẹsio mme asiakusụn̄ ẹdide mbon India oro ẹdotde ẹdọn̄ ẹka ediwak ikpehe India. Mfịn n̄kpọ nte owo 300 ẹdu ke utom emi.
Ibọhọke ke 1958 ke nnyịn ke akpatre ikosịm mme asuanetop Obio Ubọn̄ 1,000. Edi ke ini oro ke n̄kọri ọkọtọn̄ọ, ndien idahaemi nnyịn imenyene se ibede 9,000. Akande oro, owo 24,144 ẹmi ẹkedụkde Editi nnyịn ke 1989 omowụt nte ke ediwak owo efen efen ẹmi ẹnyenede udọn̄ ke ẹyom un̄wam. Sri Lanka idahaemi enyene n̄kọk itieutom esiemọ. Nso n̄kpọ idatesịt ke edi ntem ndikụt nte ke mmọ ẹma ẹkọri ẹto ke n̄kpasịp mme asuanetop iba ke 1944 ẹkesịm se iwakde ibe 1,000 mfịn, kpa ye n̄kaiso en̄wan ke idụt mmọ.
N̄kọri ke mme asuanetop ọwọrọ n̄kọri ke n̄kọk itieutom nnyịn n̄ko. Ke isua 52 ẹma ẹkebe ke uyom uyom Bombay, ẹma ẹsio ibuot itieutom nnyịn ẹka n̄kpet n̄kpet obio Lonavla ke 1978. Akananam ami n̄kekereke nte ke nnyịn iyenyene awak-n̄kukọhọ n̄kpọutom utọ nte mme computer MEPS ye akamba ukwak umịn̄-n̄wed enyenede uduot iba ndida mmịn̄ n̄wed ke ediwak usem mbon India. Mfịn, nnyịn ke imịn̄ Enyọn̄-Ukpeme ke usem 9 ye mme n̄wed eken ke nsio nsio usem 20.
Ufọn idụhe ndikpetetịn̄, eyo oro nnyịn ikenyenede n̄kọk itieutom owo iba ama ebe efep ke anyanini. Idahaemi nnyịn imenyene mbonufọk Bethel oro ẹbede owo 60! Ke isua 95 ke emana, ami nsụk n̄kokop inemesịt ndidu ke utom uyọhọini ke n̄kọk itieutom nnyụn̄ nnam utom nte andibuana ke Kọmiti N̄kọk Itieutom India. Ndien ami mmokop inemesịt etieti ndida enyịn n̄kụt utom idọk oro ẹnamde ke akpatre usen ẹmi. Ke akpanikọ, enye edi n̄kpọ idara.