Mme N̄kpọntịbe Ẹtode Isọn̄ Un̄wọn̄ọ

Samaria—Ibuot Obio Ke Otu Mme Ibuot Obio Edem Edere

BABYLON, Nineveh, ye Rome. Mmọ ẹkedi ibuot obio ke mme ini Bible. Edi, nditịn̄ nte ekemde ye Bible, ke ẹsiode Jerusalem ke idemesie ẹfep, ata n̄wọrọnda ibuot obio ekeme ndidi ikedịghe ndomokiet ke otu mmọ edi, utu ke oro, ekedi Samaria. Ke n̄kpọ nte isua 200, enye ekedi ibuot obio ọnọ obio ubọn̄ Israel eke esien duop, ndien ediwak etop prọfesi ọkọwụhọ ke Samaria. Edi nso ke afo ọdiọn̄ọ aban̄a Samaria? Ndien ntak emi enye ekedide ibuot obio ke otu mme ibuot obio edem edere-e?

Ke ọwọn̄ọrede ese n̄wed ndise obio, ti ndusụk mbụk ke esien nditọ Israel duop ẹma ẹkekịbe ẹkpọn̄ edidem Jehovah ye temple ke Jerusalem. Jeroboam, oro akadade usụn̄ ke ndisiak obio ubọn̄ n̄kan̄ edem edere, ama akara ke ibio ini ke Shechem, ke usụn̄ obot oro otode edem edere aka edem usụk. Jeroboam ke ukperedem ama osio ibuot obio esie aka Tirzah, emi okodude ke enyọn̄ enyọn̄ Wadi Far’ah. Usụn̄ otode Itịghede Jordan ama ebe Tirzah onyụn̄ osobo ibuot ye usụn̄ obot oro. Nte afo ama ọfiọk ete ke Tirzah ekedi ibuot obio ọnọ obio ubọn̄ eke esien duop ke ini ukara Nadab, Baasha, Elah, Zimri, ye idem Omri?​—Genesis 12:5-9; 33:17, 18; 1 Ndidem 12:20, 25, 27; 14:17; 16:6, 15, 22.

Ke isua itiokiet ẹma ẹkebe, nte ededi, Omri ama asiak obufa ibuot obio. Ke m̀mọ̀n̄? Enye ama edep obot emi afo okụtde ke n̄kan̄ ubọk ufien, kpa Samaria. (1 Ndidem 16:23-28) Okposụkedi enye idahaemi enyenede ekese mbot-isọn̄ ọnọ utom in̄wan̄, anaedi Omri ekemek enye ke ntak mbatmbat etịn̄e obot esie oro ọwọrọde ada ke unaisọn̄ oro ekedide se imemde utom ndikpeme. Eyen esie Ahab ama akaiso ndibọp Samaria, nte an̄wan̄ade, adade ndodobi ibibene atat ibombom esie. Enye n̄ko ama ọbọp temple ọnọ Baal onyụn̄ ọbọp akwa ufọk edidem ọnọ idemesie ye Jezebel an̄wan esie, emi ekedide owo Phoenicia. Udọkisọn̄ man ẹkụt se idịbede ama ayarade n̄wụre akwa ufọk edidem Ahab, emi ẹwụtde ke page efen. Ẹma ẹdiọn̄ọ akwa ufọk edidem emi ke ntak okpụm okpụm uwem ye akpakịp idiọk ido. (1 Ndidem 16:29-33) Da se nte prọfet Elijah nte ọdọkde aka obio emi onyụn̄ asan̄ade ke ntatara usụn̄ aka akwa ufọk edidem oro, man akatan̄a etop ubiereikpe idiọkn̄kpọ Ahab oro ọkọn̄ọde ke idiọk ido Baal esie.​—1 Ndidem 17:1.

Ke 1910 mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset ẹma ẹfiọhọ mbai eso mbat ye se ẹwetde ke mmọ, ẹwụtde wine ye aran olive oro ẹkebehede m̀mê utomo oro ẹkekpede. Edi ediwak ọkpọ ọkpọ enyịn̄ oro ekewetde ke mmọ ẹma ẹnyene ikọ oro ba’al. Ekeme ndidi n̄kpọ udọn̄ ọnọ fi nte ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ eset ẹma ẹfiọhọ mbai ndụk-enịn emi ẹkedade ẹdian ke n̄kpọ efen m̀mê ke mbak usụn̄, nte ẹwụtde mi. Ti ete ke 1 Ndidem 22:39 ke anyanini ko ama ebemiso etịn̄ ete ke Ahab ama ọbọp “ufọk ndụk-enịn.” Iso-ọfọn emi ama esịne n̄kpoduoho ufọk oro ẹkapde ke ndụk-enịn, utọ nte ata ediye “bed ndụk-enịn” oro prọfet Amos eketịn̄de otụk ke isua ikie ke ukperedem. (Amos 3:12, 15; 6:1, 4) Ke otu n̄wọrọnda n̄kpọ oro ẹkedude ke mmọ ekedi mme edibot n̄kpọ oro ẹnyenede mba ye mme idiọn̄ọ eken oro ẹkedade eto ndịben̄kpọ nditọ Egypt.

Edisiak enyịn̄ Ahab ye Jezebel ekeme ndinam afo eti nte mmọ ẹkekpade. Ahab ọkọduọk uwem esie ke ndisịme ekọn̄ oro enye akan̄wanade ye Syria. Ke ini ẹkeyetde chariot esie ke ebiet oro ekperede “n̄kpọdiọhọ mmọn̄ Samaria . . . mme ebua [emma] ẹdei iyịp esie,” kpasụk nte Elijah eketịn̄de. (1 Ndidem 21:19; 22:34-38) Ẹma ẹtop Jezebel ọbọn̄ an̄wan ke window akwa ufọk edidem ẹduọk ke isọn̄, enye onyụn̄ akpa. Ndi emi okotịbe ke akwa ufọk edidem ke Samaria? Baba. Ahab n̄ko ama enyene akwa ufọk edidem ke enyọn̄ enyọn̄ itịghede Jezreel. Enye ke n̄kanubọk ama ọbọ in̄wan̄ vine Naboth emi okodude ekpere ada. Ke enyọn̄ akwa ufọk edidem, mbon ukpeme ẹmi ẹsede n̄kan̄ edem usiahautịn ẹma ẹkụt Jehu awatde idat idat ọdọk itịghede oro. Ndien do akpa ọbọn̄ an̄wan Samaria oro ama osịm enyene-ndịk ye utịt oro odotde.’​—1 Ndidem 21:1-16; 2 Ndidem 9:14-37.

Ke adan̄aemi Samaria okosụk akade iso ndidu nte ibuot obio, enye ikenyeneke unyịme m̀mê edidiọn̄ Abasi. Utu ke oro, enye ama owụt edu ndomoidem ye usua ọnọ ibuot obio esie ke n̄kan̄ edem usụk, kpa Jerusalem. Ye unana ufọn, Jehovah ama ọdọn̄ ediwak prọfet ẹkedụri mme andikara Samaria ye ikọt esie utọn̄ ẹban̄a ukpono ndem, oburobụt ido idan̄, ye unana mmọ ndiwụt ukpono nnọ mme ibet esie. (Isaiah 9:9; 10:11; Ezekiel 23:4-10; Hosea 7:1; 10:5; Amos 3:9; 8:14; Micah 1:1, 6) Ntre ke 740 B.C.E., ẹma ẹkot Samaria edinam ibat, edide se mbon Assyria ẹsobode ẹfep. Ẹma ẹda ediwak ikọt esie eka ntan̄mfep, ndien isenowo ẹma ẹda itie mmọ ẹnyene.​—2 Ndidem 17:1-6, 22-24.

Ke ukperedem, akpan akpan ke eyo Akamba Herod, mbon Greek ye mbon Rome ẹma ẹfiak ẹda ndusụk uwọrọiso ẹsọk Samaria. Ntre idem Jesus ye mme Apostle ẹma ẹmehe ye ibuot obio emi ke otu mme ibuot obio eke n̄kan̄ edem edere.​—Luke 17:11; John 4:4.

[Ndise obio ke page 16]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Jezreel

Tirzah

Samaria

Shechem

Jerusalem

Jordan River

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ọkọn̄ọ ke ndise obio oro ẹdade ẹto Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 16]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Mme Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 17]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Garo Nalbandian

Esịne-esịt: Israel Department of Antiquities and Museums; foto otode itie ubon n̄kpọeset Israel, Jerusalem