Nte Emem Ererimbot Ekpere?

KE OFỤRI mbụk, mme ndutịm ye ubiere emem ke usụn̄ kiet m̀mê eken isinanake. Ke ndiọkiso, akam etie nte ediwak ekọn̄ ẹsibiat mmọ efep. Adan̄a nte mme ediomi ye mfiori emem abuanade, ediwak owo ẹma ẹkpep nditre ndikọn̄ ọkpọsọn̄ mbuọtidem ke mmọ.

Ke ufan̄ isua ifan̄ ẹmi ẹkebede, nte ededi, ediwak mbon oro ẹtịn̄de enyịn ẹse n̄kpọ ye mbon oro ẹdụn̄ọrede mbụk n̄kpọntịbe ẹma ẹtọn̄ọ ndikere nte ke n̄kpọ oro edide isio ke ada itie. Mmọ ẹma ẹtịn̄ se ikemede nditịbe ẹte ke, kpa ye mme mfịna n̄kann̄kụk, isan̄ enyeemi ẹkeme nditịm n̄kpoto edinam ẹnọ emem ererimbot. Stockholm International Peace Institute ọkọdọhọ ete, “Idotenyịn ndinyene emem emem ubiere ke en̄wan otịm enyene iwụk akan eke isua en̄wen ekededi tọn̄ọde ke utịt Ekọn̄ Ererimbot II.” Mme n̄kpọntịbe ẹmi ẹtịbede usọp usọp ke Edem Usiahautịn Europe ama enyịk ọwọrọetop ọkọmbụk n̄kpọntịbe kiet ndidọhọ ete: “Emem ke Isọn̄ etie nte otịm emem utom idahaemi akan ini en̄wen ekededi tọn̄ọde ke Ekọn̄ Ererimbot II.” Idem n̄wedmbụk oro, The Bulletin of the Atomic Scientists owụt ekikere emi. Ke 1988 enye ama ọwọn̄ọde ubọk ọwọrọetop n̄kanika nsobo esie osio ke ayakde minit ita mbemiso ufọt okoneyo okonịm ke ayakde minit itiokiet mbemiso ufọt okoneyo, ndien ekem ke April 1990 ọwọn̄ọde afiak edem okonịm ke ayakde minit duop mbemiso ufọt okoneyo.

Kpukpru ẹmi ama edemede ọkpọsọn̄ idotenyịn ye inemesịt mbemiso ekọn̄ akasiahade ke Middle East. Edi idem ọtọn̄ọde ke ini oro, ndusụk owo ke etịn̄ nte En̄wan Ukaraidem ye mbuba ubot n̄kpọekọn̄ ke ufọt ikpọ odudu ererimbot ẹtrede. Ndusụk owo ke ekekere ẹban̄a se ẹkpenamde ye kpukpru okụk oro ukara odoride enyịn ndinyene nto usụhọde ubọk ke ubiatokụk nnọ ekọn̄. Nte ekeme ndidi nte ke ini ndinyene emem oro ebịghide enen̄ede edi? Nte mme idụt ke akpanikọ ke ẹkpep ‘ndida ofụt mmọ ndom n̄kpọ ufụn̄isọn̄, nnyụn̄ nda eduat mmọ ndom ikwa udiọn̄ eto’? (Isaiah 2:4) Nso ke akpanikọ ẹwụt?

Mme Ekọn̄ oro Ẹfrede

The Economist eke London ọdọhọ ete, “Utịt en̄wan ukaraidem ye obufa ifụre ke ufọt Edem Usiahautịn ye Edem Usoputịn amanam ndusụk owo ẹnịm ke akpanikọ nte ke emem edi akpan n̄kpọ udọn̄ mfịn. Enye idịghe. Sio akamba ntak mfịna kiet fep, ererimbot osụk enyenyene ekese n̄kpri mfịna.” Nso idi “n̄kpri” mfịna, m̀mê en̄wan ẹmi?

Lentz Peace Research Laboratory, kpa san̄asan̄a itie unam ndụn̄ọde ke United State, ọtọt ete ke September 1990, ẹma ẹn̄wana ekọn̄ 15 ke nsụhọde n̄kaha ke ofụri ererimbot. Emi ikesịneke en̄wan oro mbon Irag ẹkedade ẹdụk Kuwait, sia mbụk oro akabatde sụk mme ekọn̄ ẹmi ke nsụhọde n̄kaha ẹkewotde owo tọsịn kiet ke isua kiet kiet tutu osịm ini oro. Ndusụk ekọn̄ ẹmi ke ẹkaiso ke isua 20 m̀mê akande oro. Ke ẹtọde ẹdian kiet mmọ ẹma ẹda uwem owo 2,900,000, ndien n̄wakn̄kan ke otu mmọemi ẹkedi mbio obio. Ibat emi isịneke mbon oro ẹkewotde ke mme ekọn̄ ẹmi ẹkeduọkde iyịp owo ẹkan ẹmi ẹkesụk ẹtrede ke isua emi ekebede, utọ nte mmọ oro ẹken̄wanade ke Uganda, Afghanistan, ye Iran ye Irag.

Ẹmewot se ikperede ndisịm owo million ita ke ini ẹkedọhọde nte ererimbot odude ke emem! Oro ke idemesie edi n̄kpọ mmọn̄eyet. N̄kpon n̄kan n̄kpọ mmọn̄eyet, nte ededi, edi nte ke n̄wakn̄kan ke otu ekọn̄ ẹmi ẹmekaiso ye unana edifiọk mban̄a—nnyụn̄ nseme mban̄a—ke ererimbot n̄kan̄ eken. Mmọ ẹdi se ẹkpekotde mme ekọn̄ oro ẹfrede, sia ẹn̄wanade n̄wakn̄kan ke otu mmọ—ndibọ ukara nda ke odudu, mme ekọn̄ mbio obio, mme en̄wan ukpụhọ ukara—ke idụt kiet m̀mê eken ẹmi ẹnyenede esisịt uforo. Ye n̄wakn̄kan owo ke mme idụt uforo, ye usiakifia, mbahade million owo kiet oro ẹkewotde ke Sudan, mîdịghe mbahade million owo kiet ke itie ita oro ẹkewotde ke Angola, itiehe nte ama otịm ebehe mmọ. Ke akpanikọ, odu ndusụk owo oro ẹdọhọde ke ererimbot odu ke anana-mbiet ini emem toto ke utịt Ekọn̄ Ererimbot II koro ekọn̄ ndomokiet mîkodụhe ke otu mme idụt akwa uforo ndien, kpa ye ọkpọsọn̄ mfịna ye edikọ mme n̄kpọekọn̄ mbon, ikpọ odudu ukara ererimbot in̄wanake ekọn̄ ye kiet eken.

Nte Idotenyịn Emem Odu?

Edieke emem n̄kukụre ọwọrọde unana ekọn̄ nuclear eke ofụri ererimbot, do iso-ọfọn owo ekeme ndidọhọ ke mme idụt ererimbot ẹkokụt ndusụk unen ke mme ukeme emem mmọ. Idotenyịn Nsobo Edem Mbiba amakpan mme odudu ukara ererimbot kan̄a kemi. Edi nte oro enen̄ede edi emem? Didie ke emi ekeme ndidi ntre, ke ini mme owo ẹdude uwem kpukpru ini ke ndịk edidi se ẹsobode efep ofụri ofụri ye ke ebe oro? Didie ke nnyịn ikeme nditịn̄ mban̄a emem ke ini edide, ke ofụri ererimbot, ẹmetịmede uwem ata ediwak owo, ẹmesobo n̄kpọ udu-uwem mmọ, ikpọ ye n̄kpri ekọn̄ ẹmenyụn̄ ẹsọhi idotenyịn mmọ ndidu uwem oro enyenede se ọwọrọde onyụn̄ enyenede uyụhọ efep?

Andibọ enọ Nobel oro, Elie Wiesel ekewet inikiet ete: “Toto ke anyanini emi ekebede, mme owo ẹmetịn̄ ẹban̄a emem ye unana edinyene enye. Ndi nnyịn imakam inana ifiọk n̄kpọntịbe oro ekemde? Okposụkedi nnyịn itịn̄de iban̄a emem, nnyịn ke in̄wana ekọn̄. Ndusụk ini nnyịn imakam isin̄wana ekọn̄ ke enyịn̄ emem. . . . Ekọn̄ ekeme ndidi ubak mbụk oro okponde akaha ndidi se ẹsiode efep—ke nsinsi.”

Ndien ndondo emi ekọn̄ ke Middle East amafiak otịmede idotenyịn emem. Nte ekeme ndidi nte ke ubonowo n̄kukụre ese ukwan̄ itie kaban̄a emem?

[Ndise ke page 3]

“Emana eke mme owo emi ke isọn̄ ekeme ndikụt edidi eke ikpehe ini emem oro mîkemeke ndikpụhọde ke mbụk ntatenyịn.”—Adaibuot ukara Soviet, Mikhail Gorbachev, ke mbono mme adaibuot ukara ke Washington, D.C., U.S.A., May 1990

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Mme ndise ke page 4]

“Obufa ererimbot ifụre odu nnyịn ke iso . . . , ererimbot emi emem ebịghide, emi unyamurua enyenede ubieresịt ye emi kpukpru n̄kpọ oro ẹtiede nte ẹmem utom ẹmemde utom.”—Adaibuot ukara U.S., George Bush, ke mbono ndutịm uforo ererimbot ke Houston, Texas, U.S.A., July 1990

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

UPI/Bettmann Newsphotos

“Mme ibibene ẹmi inikiet ko ẹkekụkde mme owo ye mme ekikere ẹmeduọn̄ọ. Mbon Europe ke ẹbiere idaha mmọ. Mmọ ke ẹmek ubọhọ-ufụn. Mmọ ke ẹmek ifụre ndutịm uforo. Mmọ ke ẹmek emem.”—Ubiere NATO ke mbono mme adaibuot ukara ke London, England, July 1990

[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page]

Mme foto ikpaedem: Foto U.S. Naval Observatory (mme ntataọfiọn̄); Foto NASA (isọn̄)