En̄wan Ndibiọn̄ọ Udọn̄ọ ye N̄kpa—Nte Ẹkan Enye?

UDỌN̄Ọ idụhe aba, n̄kpa idụhe aba! Ye n̄wakn̄kan ibat owo emi ekeme nditie mmọ nte edi akpanikọ. Idem n̄kpọ, nte abia ibọkusọbọ ye akwa ekpepn̄kpọ mban̄a n̄kpri unam udọn̄ọ oro, Wade W. Oliver ekewetde ete: “Toto ke n̄wetnịm n̄kpọ eset, udọn̄ọ omokpụhọde idaha ubonowo ke usụn̄ oro owo mîkemeke nditịn̄ . . . Ikpọ udọn̄ọ ẹmesụhọde ẹsịm owo ke usọp oro enyenede ndịk . . . Udọn̄ọ emetiene ndeikpat esie ke nsinsi.”

Ndi ntak ekededi odu ndinịm ke akpanikọ nte ke usọp usọp ukpụhọde ekpere? Ndi ifiọk ukọkudọn̄ọ ekpere ndisio kpukpru udọn̄ọ ndien iso-ọfọn n̄kpa ke idemesie mfep?

Nte mfan̄a mîdụhe, mme dọkta ye mme anam ndụn̄ọde ẹmenam n̄wọrọnda utom ke en̄wan ndibiọn̄ọ udọn̄ọ. Ewe owo eti ibuot ekpetre ndiwụt esịtekọm nnọ uforo uforo usọbọ udọn̄ọ utọrọ, emi ke akpatre ẹkenyenede ke utịt ọyọhọ isua ikie-19, m̀mê usio n̄kpinsịn ndi ndibiọn̄ọ ndịk mfatito? Edward Jenner okosio n̄kpinsịn oro edi ke 1796 oto usụhọde akama-n̄kpa udọn̄ọ enan̄. Ke 1806, adaibuot ukara United States, Thomas Jefferson ama etịn̄ ekikere ediwak owo eken ke ini enye ekewetde n̄wed ọnọ ẹsọk Jenner ete: “Okwo edi ekikere ndọn̄esịt oro ubonowo mîdifreke tutu amama nte ke afo ama odu uwem; mme idụt ini iso ẹdidiọn̄ọ n̄kukụre ẹto mbụk nte ke akama itekesịt udọn̄ọ mfatito ama odu.”

Akande oro, ana ẹtoro n̄ko ye esịtekọm uforo oro ndụn̄ọde ibọkusọbọ enyenede ke ebuana ye mme utọ udọn̄ọ nte udọn̄ọ usụn̄itọn̄ ye akpauben̄. Ndien ibat ibat owo mfịn mîtoroke n̄kọri eke ata ndondo emi ke usọbọ udọn̄ọ esịt ye cancer. Edi, mme owo ẹsụk ẹkpakpan̄a ke ntak udọn̄ọ esịt ye cancer. Utịtmbuba ndisio kpukpru udọn̄ọ ye ndiọkidem mfep etie nte edi n̄kpọ ndap.

“Mbufa” Udọn̄ọ

Ke edide isio, emana mfịn oro okụtde edidi CAT scans and reconstructive surgery (ndụn̄ọde ye usiakidem oro ẹfiakde ẹdiọn̄ mme mbak idem) omokụt n̄ko emana akpakịp “mbufa” udọn̄ọ, utọ nte udọn̄ọ Obufre, toxic shock syndrome, ye ata ọwọrọetop owotowo ẹkotde AIDS.

Ih, ediwak owo ẹbụp nte udọn̄ọ ẹmi ẹdide mbufa. Ibuotikọ kiet ke U.S.News & World Report ọdọhọ ete, ke ndusụk idaha, ẹma ẹkam ẹdụn̄ọde mme udọn̄ọ oro ẹkedude ke anyanini nnennen nnennen ẹnyụn̄ ẹnọ mbufa enyịn̄. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkediọn̄ọ udọn̄ọ Obufre akpa ke 1976, edi ekeme ndidi ẹma ẹbebem iso ẹdụn̄ọde ke ukwan̄ usụn̄ nte viral pneumonia. Ukem ntre, ekeme ndidi ẹkeda toxic shock syndrome ke ndudue nte scarlet fever.

Edi, ediwak udọn̄ọ nte mfan̄a mîdụhe ẹdi mbufa. Ẹtịm ẹdiọn̄ọ AIDS nte eyịghe mîdụhe ke otu mmọemi. Ẹkediọn̄ọ obiomo-ndo ye idiọk udọn̄ọ emi ẹnyụn̄ ẹnọ enyịn̄ ke akpa ke 1981. ‘Obufa’ udọn̄ọ efen oro owo mîtịmke idiọn̄ọ edi Brazilian purpuric fever. Ẹkediọn̄ọ enye ke Brazil ke 1984 onyụn̄ enyene udomo ibat n̄kpan̄a ẹnọde ekikere nte edide mbahade 50 eke ikie.

Usọbọ Ndomokiet Idụhe

Ntre, kpa ye mme mfọnn̄kan ukeme owo, owo ikwe ọyọhọ usọbọ oro ebịghide ndomokiet inọ mme mfịna ubonowo. Edi akpanikọ nte ke mbahade isua uwem ubonowo ọmọdọk ke n̄kpọ nte isua 25 ọtọn̄ọde ke isua 1900. Edi ukpụhọde emi odu akpan akpan oto ntak ifiọk ibọkusọbọ oro osụhọrede n̄kpọndịk edikpan̄a ke ini nsek m̀mê eyenọwọn̄. Isua uwem owo ke ata akpanikọ osụk odu ekpere “isua ata-ye-duop” nte Bible ọdọhọde.—Psalm 90:10, King James Version.

Emi ke ntre ama anam mbụk ke ini Anna Williams akakpade ke December 1987 ke edide isua 114 ke emana. Ke etịn̄de aban̄a n̄kpa Mma Williams, ewetn̄wed kiet ekewet ete: “Ntaifiọk ẹkere ẹte ke iso-ọfọn isua 115 osịm 120 ẹdi n̄kon̄n̄kan isua uwem owo. Edi ntak oro ekpedide ntre? Ntak emi idem owo okposịmde utịt ke isua 70, 80, m̀mê idem 115 ẹbede?”

Ke iduọk isua 1960, ntaifiọk ibọkusọbọ ẹma ẹkụt ẹte ke etie nte mme nsen idemowo ẹnyene ukeme ndibahade ke n̄kpọ nte utịm ike-50 kpọt. Inikiet oro ẹsịmde ibat emi, etie nte owo ikemeke ndinam n̄kpọ ndomokiet ndinam mme nsen ẹmi ẹdu uwem. Etie nte emi atuaha ye akpa ekikere ifiọk ntaifiọk oro nte ke mme nsen idemowo ẹkeme ndidu uwem ke nsinsi edieke ẹdude ke nti idaha.

Da oro dian ye ifiọk oro nte ke ukụt owo oto owo. Nte anam ndụn̄ọde kiet ekeberide ye n̄kọkibuot ete: “Owo ikanke udọn̄ọ ito usọbọ ikpọn̄îkpọn̄. Mbụk udọn̄ọ otịm asan̄a kiet ye mme n̄kpọ ẹban̄ade n̄kaowo ye ido uwem.”

World Health Organization ọkọdọhọ ete: “Nnyịn imọnọ idem nnyịn unan, ke ekikere nte ke ifiọk ntaifiọk, mme dọkta ye mme ufọkibọk ẹyekụt usọbọ, utu ke ndibiọn̄ọ ata ntak udọn̄ọ ke akpa itie. Edi akpanikọ nnyịn ikemeke ndidu uwem ye unana ukpeme ifiọk ibọkusọbọ oro ke akpanikọ anyan̄ade uwem, edi yak otịm an̄wan̄a nnyịn nte ke mmọ idianke n̄kpọ ke ‘nsọn̄idem’ nnyịn—mmọ ẹtre nnyịn ndikpa. . . . Udọn̄ ọn̄wọn̄ sika ye ọn̄wọn̄ mmịn oro ọnọde idemowo unan, mme utịp oro unana utom enyenede ke ekikere ye ke ikpọkidem—mmọemi ẹdi ndusụk ‘mbufa udọn̄ọ.’ Ntak emi nnyịn iyakde ‘ntatara mbabuat n̄kpọntịbe ọkpọusụn̄,’ emi obụmede ediwak uwem onyụn̄ ataharede okụk nnyịn odu-o?”

Udọn̄ọ, ndiọkidem, ukụt, ye n̄kpa ke ntem ẹsụk ẹdodu ye nnyịn. Edi, nnyịn imenyene ntak ndisak iso nse ye mbuọtidem ini emi udọn̄ọ ye n̄kpa mîdidụhe aba. Ke ọfọnde akan kpukpru, kpukpru ntak ẹdu ndinịm ke akpanikọ nte ke ini oro ekpere.

[Ekebe ke page 4]

“UDỌN̄Ọ EGYPT”

Nte ke mme owo ẹma ẹn̄wana ke ikpîkpu ndisio udọn̄ọ mfep toto ke mme ini eset edi se ẹwụtde idem ke Bible. Ke uwụtn̄kpọ, Moses ama anam akpa-owo idem editịn̄ ntụk “idiọk udọn̄ọ Egypt.”—Deuteronomy 7:15.

Mmọemi nte an̄wan̄ade ama esịne elephantiasis, utọrọ iyịp, mfatito, bubonic plague, ye udọn̄ọ enyịn. Ikọt Moses ẹma ẹbọhọ mme utọ udọn̄ọ oro akamba akamba ke ntak nkokon̄ idaha usanaidem oro Ibet ediomi okodoride mmọ.

Ndidụn̄ọde mme okpo mbon Egypt oro ẹketịmde enịm ye ntịn̄enyịn, nte ededi, omosụn̄ọ ke edikụt ekese “udọn̄ọ Egypt” efen. Mmọemi ẹma ẹsịne udọn̄ọ ikek, udọn̄ọ ọkpọ asakedem, ntakedet ye udọn̄ọ ọkpọmban̄, appendix, ye gout. N̄wed ibọkusọbọ kiet, ẹdiọn̄ọde nte Ebers Papyrus, asiak idem mme utọ udọn̄ọ nte mbufụt, ubiak ke ekpa ye esịt, ikịm an̄wan n̄kụhọ (diabetes), akpamfia, udọn̄ọ enyịn, ye inan.

Mbia ibọkusọbọ mbon Egypt eset ẹma ẹnam ukeme mmọ ndibiọn̄ọ udọn̄ọ ẹmi, ndusụk ẹkabarede ẹnyene usọ ke afan̄ ukọkudọn̄ọ mmọ. Ewetmbụk owo Greek oro, Herodotus ekewet ete: “Idụt [Egypt] ọyọhọ ye mbia ibọkusọbọ; kiet ọsọbọde sụk udọn̄ọ enyịn; eken eke ibuot, edet, idịbi, m̀mê mme ndido esịtidem.” Nte ededi, n̄wakn̄kan “ibọk” mbon Egypt ẹkenen̄ede ẹdi edinam ido ukpono inyụn̄ ikpetke-kpet ifiọk ntaifiọk.

Mbia ibọkusọbọ eyomfịn ẹmenyene akwa uforo ke en̄wan mmọ ndibiọn̄ọ udọn̄ọ. Edi, anam ndụn̄ọde ibọkusọbọ oro, Jessie Dobson, ama osịm edemede-owo ekikere ubiere emi: “Nso, ndien, ke ẹkeme ndikpep nto ndụn̄ọde udọn̄ọ eke emana ẹmi ẹkebede? Ofụri ofụri ubiere otode ndụn̄ọde ke uyarade oro odude etie nte ke mme udọn̄ọ ye ubiak eke ata ini edem emi ekebede ikenen̄ekede ikpụhọde ye mmọ oro ẹdude idahaemi . . . Nte an̄wan̄ade kpukpru usọ ye ukeme udụn̄ọde mbon udọn̄ọ anam esisịt ke ndisio udọn̄ọ mfep.”—Disease in Ancient Man.