Ntak Emi Nti Owo Ẹsibọde Ufen-e?
ISUA oro ekedi 1914, ndien ererimbot ama odụk enyịne ke Ekọn̄ Ererimbot I. Inikiet inikiet, udọn̄ọ typhus ama ọtọn̄ọ ke itienna mbon-n̄kpọkọbị ekọn̄ ke Serbia. Edi oro akakam edi ntọn̄ọ. Akama-ndịk udọn̄ọ oro ama atara osịm mmọemi mîdịghe mbonekọn̄ onyụn̄ owot owo 150,000 ke n̄kpasịp ọfiọn̄ itiokiet. Ke ufọt mme idaha ini ekọn̄ ye en̄wan ukpụhọ ukara oro akadade itie ke Russia, miliọn owo ita ẹma ẹkpan̄a ke udọn̄ọ typhus. Afo emekeme ndibiere nte enende nte ke ediwak nti owo ye mbonubon oro mbon mmọ ẹkekpan̄ade ẹma ẹdu ke otu mbon unọmọ oro.
Emi akam edi uwụtn̄kpọ kiet aban̄ade n̄kpọ mmọn̄eyet oro owo osobode. Ekeme ndidi afo ke idemfo ọmọdiọn̄ọ aban̄a ufen oro esisụn̄ọde ke ini mbonima ẹdọn̄ọde, ẹsobode unọmọ mbabuat n̄kpọntịbe, ye orụk unọmọ kiet m̀mê eken. Eyedi, afo emesikop mfụhọ ke ini edinen owo odude ke ubiak oto udọn̄ọ oro usọbọ mîdụhe. Anaedi mbọm esinam fi akamba akamba ke ini ẹwọtde eti owo—ndusụk owo kiet ke ubon oro esinamde utom ọkpọsọn̄—ke mbabuat n̄kpọntịbe. Mfụhọ oro mbonubon akpan̄kpa ẹdude ekeme ndinam esịt fo ofụhọ aban̄a mmọ.
Ediwak owo ẹkere ke ẹkpenyene ndinọ owo emi ẹsinamde eti n̄kpọ utịp edibọhọ ufen. Ndusụk owo ẹkam ẹkere ke ufen edi uyarade nte ke owo oro osobode unọmọ edi anamidiọk. Emi ekedi eneni irenowo ita ẹmi ẹkedude uwem ke n̄kpọ nte isua 3,600 ẹmi ẹkebede. Mmọ ẹkedu uwem ke ukem iduọk ini ye eti owo kiet emi ekekerede Job. Ẹyak nnyịn ifiak ika eyo mmọ nte nnyịn itọn̄ọde ndiyom ibọrọ nnọ mbụme oro, Ntak emi nti owo ẹsibọde ufen-e?
Mme Ufen Job
Ke ini owo ita ẹmi ẹkedọhọde nte idide ufan Job ẹkekade ẹkese enye, enye ke ọkọbọ ufen oro inua mîkemeke nditịn̄ oto ubiak ye udọn̄ọ. Enye okofụhọ nditọ esie duop ama onyụn̄ ataba ofụri inyene obụkidem esie. Mbon oro ẹkesinen̄erede ẹkpono Job ẹma ẹkabade ẹsua enye. Idem n̄wan esie ama etre ndin̄wam enye onyụn̄ akpak enye ete osụn̄i Abasi onyụn̄ akpa n̄kpa.—Job 1:1–2:13; 19:13-19.
Ke uwemeyo ye okoneyo itiaba, isenowo Job ẹma ẹtịm ẹse ufen esie ke ndopuyo. Ekem owo mmọ kiet ama odori enye ikọ ete ke idiọkido esie anam ẹnọ enye ufen. Eren oro Eliphaz ọkọdọhọ ete, “Mbọk, ti, anie owo eke mîduehe isop akatak? Ndien ke ebiet ewe ke ẹkesobo edinen owo? Kpa nte n̄kokụtde, mmọ eke ẹfụn̄de idiọkn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹtọde ibak, ẹdọk sụk oro. Ibifịk Abasi osobo mmọ, oyobio iyatesịt esie onyụn̄ asuan mmọ.”—Job 4:7-9.
Ntre Eliphaz ekeneni ete ke Abasi akamia Job ufen ke ntak mme idiọkn̄kpọ esie. Mfịn, n̄ko, ndusụk owo ẹfan̄a ẹte ke mme unọmọ ẹdi mme edinam Abasi oro ẹdade ẹnọ mme owo ufen ke ẹnamde idiọk. Edi Jehovah ikọnọhọ Job ufen ke ntak akanamde se mînenke. Nnyịn ifiọk emi koro Abasi ke ukperedem ama asian Eliphaz ete: “Mmayat esịt ye afo, ye mme ufan fo mbiba: koro mbufo mîkọdọhọke iban̄a mi nte enende, nte emi owo mi Job ọkọdọhọde.”—Job 42:7.
Abasi Iduehe
Mfịn, ediwak miliọn owo—ke akpanikọ esịnede ediwak nti owo—ẹdu ke unana ẹnyụn̄ ẹkpere nditie biọn̄. Ndusụk owo ẹkabade ẹyat esịt ẹnyụn̄ ẹduọhọ Abasi kaban̄a ufen mmọ. Edi inaha ẹduọhọ enye kaban̄a akan̄. Ke akpanikọ, enye edi Enyeemi ọnọde ubonowo udia.—Psalm 65:9.
Ibụk, idiọkitọn̄, ye mme n̄kpọ efen oro ẹtode owo ẹkeme ndikpan edida udia nsọk mbon ọ-biọn̄. Ekọn̄ odu ke otu mme n̄kpọ oro ẹsidade akan̄ edi. Ke uwụtn̄kpọ, The World Book Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ekọn̄ ekeme ndisụn̄ọ ke akan̄ edieke ediwak mme ọtọin̄wan̄ ẹkpọn̄de in̄wan̄ mmọ ẹkedụk utomekọn̄. Ke ndusụk idaha, udịmekọn̄ esikokoi anam akan̄ odu man biọn̄ akpanam mme asua ẹkọn̄ọ mfan̄. Udịmekọn̄ esibiat udia oro ẹkebonde ke ufọk ubon udia ye mbun̄wụm oro ẹketọde ẹnyụn̄ ẹsịri usụn̄ man udia edibe osịm mme asua. Usịri usụn̄ ama akpan edida udia nsịm ikpehe Biafra ke ini Ekọn̄ Mbio Obio ke Nigeria (1967-1970). Akan̄ ama osụn̄ọ oto oro, ndien etie nte mbon Biafra ẹwakde ẹbe miliọn kiet ẹma ẹtie biọn̄.”
Ndusụk owo akpan akpan ẹma ẹduọhọ Abasi nte mînenke ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, emi ediwak nti owo ẹkebọde ufen ẹnyụn̄ ẹkpan̄ade. Edi, mme owo ẹbiat ibet Abasi ke ndisua nnyụn̄ n̄n̄wana ye kiet eken. Ke ini ẹkebụpde Jesus Christ m̀mê ewe ibet ekedi “ebeiso,” enye ama ọbọrọ ete: “Ebeiso edi, Ẹkop O Israel, Jehovah Abasi nnyịn, edi Jehovah kiet. Afo nyụn̄ ma Jehovah Abasi fo ke ofụri esịt fo, ye ke ofụri ukpọn̄ fo, ye ke ofụri ekikere fo, ye ke ofụri odudu fo. Udiana akpa edi emi, Ma mbọhọidụn̄ fo nte idemfo. Ibet en̄wen eke okponde akan ẹmi idụhe.”—Mark 12:28-31.
Ke ini mme owo ẹbiatde ibet Abasi ke ndisịn idem ke akpakịp uwotowo, nte owo ekededi ekeme ndiduọhọ enye nte odotde edieke ufen edide utịp? Edieke ete m̀mê eka ọdọhọde nditọ esie ete ẹkûn̄wana en̄wan ke otu idemmọ ndien mmọ ẹfụmide eti item esie, nte enye enyene nduduọhọ edieke mmọ ẹdade unan? Ete m̀mê eka oro inyeneke nduduọhọ kpa nte Abasi mînyeneke ke ntak ufen oro owo ẹsibọde ke ini mme owo ẹfụmide ibet Abasi.
Okposụkedi ufen ekemede ndisụn̄ọ ke ini ẹfụmide ibet Jehovah, Bible iwụtke ite ke mme unọmọ ke ofụri ofụri ẹdi mme edinam Abasi oro ẹdade ẹnọ mme anamidiọk ufen. Ke ini akpa owo iba oro ẹkenamde idiọk, mmọ ẹma ẹtaba san̄asan̄a edidiọn̄ ye ukpeme esie. Ke ẹsiode mme idaha oro Jehovah ẹsisịbede odụk ama ọyọhọ mme uduak esie ẹfep, edumbet N̄wed Abasi emi akara se isitịbede inọ ubonowo ke usen ke usen: “Idịghe mbon nsọp-itọk ẹkan ke mbuba, inyụn̄ idịghe mbon uko ẹkan ke ekọn̄, nte ke idịghe mbon eti ibuot ẹnyene udia, inyụn̄ idịghe mbon ikike ẹkụt inyene, inyụn̄ idịghe mme ọfiọkn̄kpọ owo ẹnyene itoro: koro ini ye unọmọ ẹtịbede ẹnọ mmọ kpukpru.”—Ecclesiastes 9:11.
Nti Owo ye Ndiọi Owo Ẹsibọ Ufen
Ke akpanikọ, nti owo ye ndiọi owo ẹsibọ ufen ke ntak ndammana idiọkn̄kpọ ye unana mfọnmma. (Rome 5:12) Ke uwụtn̄kpọ, ndinen owo ye ndiọi owo ẹsisobo ubiak ubiak udọn̄ọ ukem ukem. Timothy anam-akpanikọ Christian ama ọbọ ufen oto ‘unana nsọn̄idem eke ọkọkọbọde’ enye. (1 Timothy 5:23) Ke ini apostle Paul eketịn̄de aban̄a “n̄kukịm ke obụkidem” esie, ekeme ndidi enye eketịn̄ aban̄a ndusụk udọn̄ọ ikpọkidem. (2 Corinth 12:7-9) Idem ye mme anam-akpanikọ asan̄autom esie, Abasi kemi isioho mme ndammana mmeme m̀mê edidu ke idaha ediduọ udọn̄ọ ifep.
Mbon oro ẹten̄ede Abasi ẹkeme n̄ko ndibọ ufen ke ntak ẹbierede n̄kpọ ukwan̄ ukwan̄ mîdịghe ẹkpude ndida item N̄wed Abasi nsịn ke edinam ke ndusụk ini. Ke ndinam an̄wan̄a: Owo emi ọsọn̄de ibuot ye Abasi onyụn̄ ọdọde owo emi mînịmke ke akpanikọ ekeme ndisobo mme mfịna ndọ oro enye ekpekefepde. (Deuteronomy 7:3, 4; 1 Corinth 7:39) Edieke Christian mîdiaha eti udia oro ọnọde nsọn̄idem mînyụn̄ inyeneke nduọkodudu oro ekemde, enye ekeme ndibọ ufen ke ntak abiatde nsọn̄idem esie.
Ufen eke n̄kan̄ ntụk ekeme ndidu edieke nnyịn iyakde idem inọ mmeme inyụn̄ isịnde idem ke idiọk eduuwem. Efịbe oro Edidem David ekesịnde ye Bath-sheba ama ada akwa ndutụhọ etiene enye. (Psalm 51) Ke adan̄aemi okodomode ndidịp ukwan̄ido, enye ama osobo ọkpọsọn̄ mfụhọ. Enye ọkọdọhọ ete, “Koro n̄kodopde uyo, mme ọkpọ mi ẹyemede ke ntuan̄a mi ofụri usen. . . . nsek mi asat ke ndaeyo.” (Psalm 32:3, 4) Ndutụhọ kaban̄a ubiomikpe esie ama osụhọde odudu David nte emi eto akpananade mmọn̄ emi ọnọde uwem ke ini unana edịm m̀mê ke ọkpọsọn̄ ufiop ini ndaeyo. Enye nte an̄wan̄ade ama ọbọ ufen ke ekikere ye ke obụkidem. Edi Psalm 32 owụt ete ke ẹkeme ndibọhọ utọ ufen oro ebe ke owo ndiyarade idiọkn̄kpọ emi asan̄ade ye edikabade esịt nnyụn̄ mbọ edifen otode Abasi.—Mme N̄ke 28:13.
Ndiọi owo ẹsiwak ndibọ ufen ke ntak ẹbịnede usụn̄uwem nnam-se-mmade, idịghe nte ke edi ufen otode Abasi. Akamba Herod ama osobo uyịre uyịre udọn̄ọ ke ntak ndiọi edu. Ke mme akpatre usen esie, Herod “ama osobo enyene-ndịk ndutụhọ,” ntre ke Josephus ewetmbụk eset owo Jew ọkọdọhọ. “Enye ama enyene enyene-ndịk ntụhọ ndiwai idemesie, ndọk ama ata enye nsia, ndien idem erenowo esie ama obu onyụn̄ odụk ndọn̄. Enye ama odomo ke ikpîkpu ndibọhọ ọkpọsọn̄ ukot ibifịk emi akasan̄ade ye ubiak ye ediduọ unam ke ufiop ufiop ini utọ ke Callirrhoe. . . . Herod kemi ama ọbọ utọ enyene-ndịk ufen oro tutu enye okodomo ndikịm idemesie n̄wot, edi eyen eyeneka ete esie ama akpan enye ndinam oro.”—Josephus: The Essential Writings, emi Paul L. Maier akakabarede onyụn̄ ewetde.
Edisọn̄ọ nyịre ye ibet Abasi ọnọ ndusụk ukpeme ọbiọn̄ọ mme utọ n̄kpọ nte udọn̄ọ ẹmende ẹto idan̄. Edi, ntak emi etiede nte ke nti owo ẹmi ẹyomde mfọn esie ẹsibọ akpakịp ufen-e?
Ntak Emi Mme Ẹten̄e Abasi Ẹsibọde Ufen
Akpan ntak kiet emi anamde mme ẹten̄e Abasi ẹsibọ ufen edi koro mmọ ẹdide ndinen owo. Ẹwụt emi ke n̄kpọ aban̄ade Joseph eyen Jacob ete-ekpụk. Okposụkedi n̄wan Potiphar ekesikpakde Joseph ndien ndien ete enyene ebuana idan̄ ye imọ, enye ama obụp ete: “Ndinam didie ndien nnam akwa idiọkn̄kpọ emi nnyụn̄ ndue Abasi?” (Genesis 39:9) Emi ama ada okosịm edisịn enye ke ufọk-n̄kpọkọbi nte mînenke, ndien Joseph ama ọbọ ufen ke ntak emi enye ekedide edinen owo.
Edi ntak emi Abasi esiyakde mme anam-akpanikọ asan̄autom esie ẹbọ ufen-e? Ibọrọ ọkọn̄ọ ke eneni emi ọsọn̄ibuot angel oro Satan kpa Devil ekedemerede. Eneni emi abuana edimụm nsọn̄ọnda n̄kama ke n̄kan̄ Abasi. Nnyịn isan̄a didie ifiọk? Koro ẹma ẹwụt emi ke idaha oro akabuanade Job edinen owo oro, emi ẹketịn̄de ẹban̄a ke mbemiso.
Ke mbono nditọ Abasi ẹdide mme angel ke heaven, Jehovah ama obụp Satan ete: “Nte afo emetịm ese owo mi Job? koro owo eke ebietde enye mîdụhe ke ererimbot, ọfọn ama, onyụn̄ enen, onyụn̄ abak Abasi, onyụn̄ afara ke idiọk?” Ibọrọ emi Devil ọkọnọde owụt ete ke eneni ama odu aban̄a m̀mê mme owo ẹyemụm nsọn̄ọnda ẹkama ke n̄kan̄ Jehovah ke idak idomo. Satan ama ọsọn̄ọ etịn̄ ete ke Job akanam n̄kpọ Abasi ke ntak mme ufọn n̄kpọ obụkidem emi enye akadarade inyụn̄ idịghe ke ntak ima. Satan ndien ama ọdọhọ ete: “Kam nyan ubọk fo, tụk kpukpru se [Job] enyenede; enye iditreke ndikpọn̄ fi an̄wan̄wa.” Jehovah ama ọbọrọ ete: “Sese, kpukpru se inyenede enye odu fi ke ubọk; edi kûnyan ubọk fo utụk enye ke idemesie.”—Job 1:6-12.
Kpa ye kpukpru se Satan ekekemede ndinam, Job ama ọsọn̄ọ omụm edinen usụn̄uwem akama onyụn̄ owụt ete imọ ikanam n̄kpọ Jehovah ke ntak ima. Ke akpanikọ, Job ama ọdọhọ mme andidori enye ikọ ete: “Nsa mi O! ndidọhọke nte ke mbufo ẹmenen; ndisioho mfọnmma ke idemmi mfep tutu ndikpa.” (Job 27:5) Ih, utọ mbon oro ẹmụmde nsọn̄ọnda ẹkama mi ẹsinyịme kpukpru ini ndibọ ufen ke ntak edinen ido. (1 Peter 4:14-16) Bible etịn̄ aban̄a ediwak owo ẹmi ẹkenyenede ima emi mîkpụho ẹnọ Abasi ẹkenyụn̄ ẹdude edinen uwem emi adade ukpono ọsọk enye ẹnyụn̄ ẹwụtde se Satan ọkọdọhọde ete ke imọ imekeme ndiwọn̄ọde kpukpru owo n̄kpọn̄ Jehovah nte edide nsu. Owo kiet kiet oro ọbọde ufen ke ntak emi omụmde nsọn̄ọnda akama ke n̄kan̄ Abasi ekeme ndikop inemesịt nte ke imọ ke iwụt Devil nte edide osu nsu ke inyụn̄ inam esịt Jehovah adat.—Mme N̄ke 27:11.
Abasi inanake udọn̄ iban̄a ufen emi mme anam-akpanikọ asan̄autom esie ẹbọde. David andiwet psalm ọkọdọhọ ete: “Jehovah omụm mmọ eke ẹduọn̄ọde, akama, onyụn̄ emenede mmọ eke ẹnụhọde.” (Psalm 145:14) Mbon oro ẹyakde idem ẹnọ Jehovah ẹkeme ndinana ọkpọkpọ ukeme oro ekemde ndiyọ mme ndutụhọ eke uwem ye ukọbọ oro mmọ ẹsobode nte ikọt esie. Edi Abasi esisọn̄ọ mmọ idem onyụn̄ omụm mmọ akama onyụn̄ ọnọ mmọ eti ibuot oro ẹyomde man ẹyọ kpukpru idomo mmọ. (Psalm 121:1-3; James 1:5, 6) Edieke mme andikọbọ ẹkpewotde ndusụk ke otu mme anam-akpanikọ asan̄autom Jehovah, mmọ ẹnyene idotenyịn ediset ke n̄kpa oro Abasi ọnọde. (John 5:28, 29; Utom 24:15) Idem ke osịmde utọ udomo ntre, Abasi ekeme ndikpụhọde mme utịp ufen ekededi emi mbon oro ẹmade enye ẹbọde. Enye ama ada ufen Job osịm utịt onyụn̄ ọnọ edinen owo oro akpakịp edidiọn̄. Ndien nnyịn imekeme ndinyene mbuọtidem nte ke Jehovah idikpọn̄ke ikọt esie ke eyo nnyịn.—Job 42:12-16; Psalm 94:14.
Ibịghike—Ufen Ididụhe Aba!
Ntre, ndien, kpukpru owo ẹbọ ufen ke ntak ndammana unana mfọnmma ye uwem ke ufọt idiọk editịm n̄kpọ emi. Mbon oro ẹten̄ede Abasi ẹkeme n̄ko ndidori enyịn ndibọ ufen ke ntak ẹmụmde nsọn̄ọnda ẹkama ke n̄kan̄ Jehovah. (2 Timothy 3:12) Edi mmọ ẹkeme ndidat esịt, koro Abasi eyesọp ndida utịt nsọk mmọn̄eyet, n̄kpa, eseme, ntuan̄a, ye ubiak. Kaban̄a emi, apostle John ekewet ete:
“N̄kụt obufa enyọn̄ ye obufa isọn̄; koro akpa enyọn̄ ye akpa isọn̄ ẹma ẹbe ẹfep, inyan̄ibom inyụn̄ idụhe aba. Ndien n̄kụt edisana obio, Obufa Jerusalem, nte otode ke Abasi osụhọde ke heaven edi, ẹma ẹnyụn̄ ẹtịm enye idem nte n̄wanndọ emi ẹbanade ẹben̄e ebe. Ndien n̄kop ọkpọsọn̄ uyo nte otode ke ebekpo ọwọrọ ete, Sese, ebietidụn̄ Abasi omodu ye owo. Enye eyenyụn̄ odụn̄ ye mmọ; ndien mmọ ẹyedi ikọt Esie, Abasi ke Idemesie eyenyụn̄ odu ye mmọ, onyụn̄ edi Abasi mmọ. Enye eyekwọhọde kpukpru mmọn̄eyet ke enyịn mmọ efep. N̄kpa idinyụn̄ idụhe aba; eseme ye ntuan̄a ye ubiak idinyụn̄ idụhe aba; koro ebeiso n̄kpọ ẹma ẹbe ẹfep. Anditie ke ebekpo onyụn̄ ọdọhọ ete, Sese, mmanam kpukpru n̄kpọ ẹdi mbufa. Enye onyụn̄ ọdọhọ ete, Wet: koro mme ikọ ẹmi ẹdi akpanikọ ye se owo okponịmde.”—Ediyarade 21:1-5.
Ukem ntre, apostle Peter ọkọdọhọ ete: “Nnyịn itie ibet obufa enyọn̄ ye obufa isọn̄, nte un̄wọn̄ọ Esie [Jehovah Abasi] edide; ndien edi do ke edinen ido edidụn̄.” (2 Peter 3:13) Nso ikpọ idotenyịn ikam ina ntem ke iso! Afo emekeme ndinyene idara idara ifet edidu uwem ke paradise isọn̄. (Luke 23:43) Ke ntre, kûyak ufen eyomfịn anam fi ayat esịt. Utu ke oro, sak iso se ini iso ye idotenyịn. Kọn̄ idotenyịn ye mbuọtidem fo ke obufa ererimbot Abasi emi otịmde ekpere. Bịne usụn̄uwem emi Jehovah Abasi onyịmede, ndien afo emekeme ndidu uwem ke nsinsi ke ererimbot emi ọbọhọde kpukpru ufen.
[Ndise ke page 4]
Okposụkedi Job ọkọbọde ufen, enye ama ebịne usụn̄uwem emi Abasi okonyịmede
[Ndise ke page 7]
Afo emekeme ndidu uwem ke ererimbot emi ọbọhọde kpukpru ufen
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 3]
Collier’s Photographic History of the European War