Mme Mbụme Ẹtode Mme Andikot
Mme Christian ẹkpekere ọkpọsọn̄ adan̄a didie ẹban̄a m̀mê ẹsịn n̄kpọ oro ẹdade iyịp ẹnam, utọ nte nsat plasma, ke udia oro ẹnamde?
Edieke eti ntak odude ndinịm ke akpanikọ nte ke ẹkama iyịp unam (m̀mê mbak esie) ke n̄kann̄kụk ẹnam udia ke akpanikọ, mme Christian ẹkpenyene ndiwụt ukpeme oro odotde. Edi, ikpowụtke eti ibuot ndiyat esịt ke ikpîkpu edinyene eyịghe m̀mê ndifịna idem mban̄a n̄kpọ oro mînyeneke isọn̄.
Ntọn̄ọ ntọn̄ọ ke mbụk owo, Andibot nnyịn ama ọnọ ewụhọ ete mme owo ẹkûdia iyịp. (Genesis 9:3, 4) Enye ama etịn̄ ete ke iyịp ada ọnọ uwem, emi edide enọ otode enye. Iyịp emi ẹsiode ke idem edibotn̄kpọ ekeme ndidi se ẹkamade n̄kukụre ẹnam uwa, utọ nte oro ẹnamde ke itieuwa. Ke ẹsiode oro ẹfep, ẹkenyene ndiduọk iyịp oro ẹsiode edibotn̄kpọ ke idem ke isọn̄, ke usụn̄ifiọk edifiak nyak enye nnọ Abasi. Ikọt esie ẹkenyene ndifep ndinịm uwem ebe ke ndidia iyịp. Enye ama ọnọ ewụhọ ete: “Mbufo ẹkûdia iyịp unam baba kiet, koro uwem kpukpru unam edide iyịp mmọ: yak ẹsịbe kpukpru owo eke ẹdiade enye ẹfep.” (Leviticus 17:11-14) Ukpan oro Abasi okodoride ke edidia iyịp edi se ẹkefiakde ẹtịn̄ ẹnọ mme Christian. (Utom 15:28, 29) Ntre ama oyom mme Christian eset ẹfep udia oro ẹsịnede iyịp, utọ nte unam emi ẹyịride-yịre m̀mê iyịp oro obohode.
Ke ataata ikọ, nte ededi, didie ke mme Christian oro ẹkenam n̄kpọ ke ubiere mmọ ‘ndidianade idem n̄kpọn̄ iyịp’? (Utom 21:25) Nte mmọ n̄kukụre ẹkenyene ndinam mme ikọ apostle Paul ẹmi: “Sededi eke ẹnyamde ke urua, ẹdia, ẹkûbụp mbụme, mbak esịt edifịna mbufo”?
Baba. Mme ikọ oro ke 1 Corinth 10:25 ẹtịn̄ ẹban̄a unam emi ekemede ndidi oto unam uwa oro ẹkewade ke temple ukpono ndem. Ko ke ini oro, nyọhọ nsụhọ unam ẹdade ẹto temple ukpono ndem edi se ẹkesinyamde ẹnọ mbonurua, ẹmi ẹkemede ndisịn mmọ ke otu unam oro mmọ ẹkenyamde ke ufọkurua mmọ. Ikọ Paul okowụt nte ke unam oro ẹkedade ẹto temple idiọkke ke idemesie m̀mê ndibiara. Etie nte ekedi ido ndisio iyịp unam uwa nda nnam n̄kpọ ke mme itieuwa ukpono ndem. Ntre edieke ẹkenyamde ndusụk ke otu nyọhọ nsụhọ unam oro ke urua, ye unana nnennen ebuana ye temple m̀mê ukwan̄ ekikere mme okpono ndem, mme Christian ẹkeme ndikpedep enye n̄kukụre nte unam urua oro ama akasana ye enyeoro ẹma ẹkeduọk iyịp nte odotde.
Ekpedi isio n̄kpọ, nte ededi, edieke mme Christian oro ẹkefiọkde ẹte ke unam emi ẹyịride-yịri (mîdịghe iyịp oro ẹnịmde oboho) ekedi kiet ke otu mme unam oro ẹkenyamde ke ufọkurua n̄kann̄kụk. Mmọ ẹkpeyom ndiwụt ukpeme ke ndimek unam oro ẹdidepde. Mmọ ẹkpekeme ndidiọn̄ọ n̄kpọ oro ẹdade unam ẹnam emi esịnede iyịp edieke utọ n̄kpọ oro enyenede uduot oro ọwọrọde ada isio (kpa nte ẹkemede ndidiọn̄ọ unam oro ẹbuakde iyịp mfịn ke mme idụt oro emi edide ọsọ n̄kpọ). Mîdịghe mme Christian ẹkeme ndibụp eti abakunam m̀mê anyamunam. Edieke mmọ mînyeneke ntak ndomokiet ndinịm ke akpanikọ nte ke ndusụk unam ẹsịne iyịp, mmọ ẹkeme n̄kukụre ndidep nnyụn̄ nta.
Paul ekewet n̄ko ete: “Ẹyak kpukpru owo ẹdiọn̄ọ ẹban̄a eti ibuot mbufo.” (Philippi 4:5, NW) Oro ekeme ndibuana mbubehe edidep unam. Ibet Israel m̀mê ewụhọ eke otu ukara Christian akpa isua ikie ikowụtke nte ke ikọt Abasi ẹkenyene ndibiat ekese ini ye ukeme ke ndibụp mban̄a unam, idem ẹkabarede edi mme adia-ikọn̄ ikpọn̄îkpọn̄ edieke esisịt eyịghe okodude kaban̄a iyịp ndidu ke unam.
Owo Israel emi edide atautop emi owotde unam ekenyene ndiduọk iyịp esie. (Men Deuteronomy 12:15, 16 domo.) Edieke ubon esie mîkekemeke ndita kpukpru unam oro mma, enye ama ekeme ndiyam. Idem ke unam oro ẹduọkde iyịp mfọn mfọn, ekpri udomo iyịp eyesụk odu ke unam oro, edi idụhe n̄kpọ ndomokiet ke Bible oro ọnọde ekikere nte ke ama oyom owo Jew emi edepde unam aka anyan okosịm edidụn̄ọde mfiọk mme utọ n̄kpọ nte ibat minit oro ekebede tọn̄ọ nte ẹkewot ye ini emi iyịp ọkọwọrọde ama, ewe usan̄aiyịp m̀mê esịp ke ẹkesịbe man iyịp ọwọrọ, ye nte ẹkeyịride unam oro ye uniọn̄ ini. N̄ko-n̄ko, otu ukara ikewetke ite ke mme Christian ẹkenyene ndinọ ebeubọk ntịn̄enyịn ke n̄kpọ emi, nte n̄kpọ eke mmọ ẹyomde san̄asan̄a ibọrọ mbemiso ẹtade unam ekededi.
Ke ediwak idụt mfịn, ibet, ido edinam, m̀mê edinam ido ukpono ẹyom ẹte mme n̄kpọ ẹdade unam ẹnam (ibọhọke ke mme esen esen n̄kpọ, utọ nte unam oro ẹsịnde iyịp) ẹto unam oro anade ẹduọk iyịp ke ini ẹwotde. Ntem, mme Christian ke mme ikpehe oro nte ido edide inyeneke ndinen̄ede n̄kere mban̄a nte ẹwotde m̀mê usụn̄ oro ẹdiọn̄de. Ke ntatara usụn̄ifiọk, mmọ ẹkeme ndikam ‘n̄kaiso nta unam oro ẹnyamde ke urua, ye unana edinam ndụn̄ọde ndomokiet,’ ndien mmọ ẹkeme ndinyene eti ubieresịt nte ke mmimọ imebet iyịp.
Nte ededi, ke ini ke ini ntọt ẹsidu kaban̄a nte ẹkamade iyịp oro ẹnyamde-nyam, emi esitịmerede ndusụk Christian esịt. Ndusụk mbon mbubehe ke itieutom oro ẹnamde unam ẹsikere ẹte ke ẹkeme ndibọ ediwak udomo iyịp otode unam oro ẹwotde ke ndida nnam ufọn nnyụn̄ ndia udori, utọ nte ke fertilizer m̀mê udia unam. Mme anam ndụn̄ọde ẹma ẹdụn̄ọde m̀mê ẹkeme ndida utọ iyịp (m̀mê mme mbak iyịp) oro nsịn ke unam. Ibat ibat itieutom unyamurua ẹma ẹkam ẹnam esisịt udomo plasma oro edide mmọn̄ mmọn̄, nsat eboho, m̀mê ntọn̄ ntọn̄ (mîdịghe n̄kpọ ẹdade ẹnam ndatndat iyịp) oro ekemede ndida n̄kpụhọ esisịt udomo unam ke ukem n̄kpọ oro esinamde n̄kpọ enyene ufuọn̄ m̀mê pâté. Mme ndụn̄ọde efen ẹmi ẹkenamde ẹkekọn̄ọ ke ndikama ntọn̄ ntọn̄ n̄kpọ ẹdade ẹto iyịp ndinam mmọn̄ ye isek ke ukọkọk unam ẹbuaha kiet, ke mme n̄kpọ uda ntem bred, m̀mê ke mme udia ye edin̄wọn̄ n̄kpọ efen man ọnọ protein m̀mê ọnọ iron.
Edi se idotde ẹfiọk, nte ededi, nte ke utọ ndụn̄ọde oro ama akaiso ke ediwak isua. Edi, etie nte ke edikama mme utọ n̄kpọ oro edi ke ata esisịt udomo, mîdịghe ikam idụhe-du, ke n̄wakn̄kan idụt. Ndusụk ntọt ẹdide uwụtn̄kpọ ẹn̄wam ndiwụt ntak emi:
“Iyịp edi se inọde protein ẹmi ẹnamde nsen idem owo ọkọri onyụn̄ anam utom. Nte ededi, edi esisịt udomo iyịp enan̄ kpọt ke ẹdia ke ntak ọkpọsọn̄ uduot ye inem esie.”—Journal of Food Science, Eboho 55, Nọmba 2, 1990.
“Mme protein oro ẹdude ke iyịp emi ẹkotde plasma ẹnyene mme n̄kpọ oro ẹnyenede ufọn utọ nte n̄kokon̄ ukeme ndinam n̄kpọ atara, akabade mmọn̄ onyụn̄ enyene mmọn̄ ke idem . . . ndien edikama mmọ ke ndinam udia enyene akamba ufọn. Nte ededi, owo isọn̄ọke ndutịm udiọn̄ plasma ndomokiet oro okụtde unen, akpan akpan ke ẹma ẹkedụhọde mmọ ẹsiọn̄ọ, ke Japan.”—Journal of Food Science, Eboho 56, Nọmba 1, 1991.
Ndusụk Christian ke ini ke ini ẹsidụn̄ọde n̄wed oro ẹdiande ke edem efọk udia, sia ekese ukara idụt ẹyomde ẹte ẹwet mme n̄kpatan̄a n̄kpọ ẹmi ẹbuakde. Ndien mmọ ẹkeme ndimek ndinam ntre kpukpru ini ye n̄kpọ ekededi emi mmọ ẹkerede ke ekeme ndisịne iyịp. Ekpedi nnennen n̄kpọ, nte ededi, ndifep mme n̄kpọ oro ẹwetde mme utọ n̄kpọ nte iyịp, blood plasma, plasma, globin (m̀mê globulin) protein, m̀mê hemoglobin (m̀mê globin) iron. Ntọt n̄kpọurua otode usiakifia kiet ke Europe ke afan̄ emi ọdọhọ ete: “Ntọt oro aban̄ade edida oro ẹdade globin nte n̄kpatan̄a n̄kpọ enyene ndidu ke edem efọk udia ke usụn̄ oro owo mîtụnke mme andidep usụn̄ kaban̄a se isịnede m̀mê ufọn oro udia anamde.”
Nte ededi, idem ke edidụn̄ọde n̄wed oro ẹwetde ẹdian m̀mê edibụp anyamunam mbụme, oyom eti ibuot. Idịghe nte ke Christian kiet kiet ke ofụri ererimbot enyene ndidụn̄ọde mme n̄kpọ oro ẹwetde ẹdian ye mme n̄kpatan̄a n̄kpọ ẹmi ẹdude ke efọk udia mîdịghe ẹbụp mme anamutom ke mme itie unyamudia m̀mê mme ufọkurua. Christian ekeme ndibemiso mbụp idemesie ete, ‘Nte uyarade akpanikọ ekededi odu nte ke ẹkama iyịp ye mme n̄kpọ oro ẹdade ẹto iyịp ndinam udia ke ikpehe m̀mê idụt emi?’ Ke n̄wakn̄kan ikpehe ibọrọ edi baba. Ntem, ediwak Christian ẹma ẹbiere ẹte ke mmimọ idiwọn̄ọkede ekese ini ye ntịn̄enyịn isịn ke ndidụn̄ọde ata n̄kpọsọn̄ n̄kpọ emi. Owo oro mîkereke ntem enyene ndinam n̄kpọ nte ekemde ye ubieresịt esie, ye unana edikpe ikpe nnọ mbon en̄wen emi ẹkemede ndikọk mfịna emi ke usụn̄ efen ẹdi ẹnyene eti ubieresịt ke iso Abasi.—Rome 14:2-4, 12.
Idem ekpedi oro ẹkemede ndinam udia emi iyịp esịnede, ekeme ndidi nte ke owo inamke emi ntatara ntatara ke ntak ekọmurua, ibet, m̀mê mme n̄kpọ eken. Ke uwụtn̄kpọ, Food Processing (September 1991) ọdọhọ ete: “Ye mme anam udia oro ẹnyenede mfịna ekededi ke se isụhọrede ikan mbahade 1 eke ikie (ke unam emi ẹfran̄de) eke plasma enan̄ emi ẹnamde edi mmọn̄ ke ini ẹbuende, n̄kpọ efen ada itie esie ye mmọn̄ mmọn̄ protein ndien ẹkeme ndinyịme enye nte Se Idotde.”
Emi odot ẹsọn̄ọ etịn̄ nte ke ibet, ido edinam, m̀mê se ẹmade ke ediwak idụt edi nte ke ẹsiduọk iyịp unam oro ẹwotde nte ido edide ye nte ke owo ikamake utọ iyịp oro inam udia efen. Edieke eti ntak mîdụhe ndikere nte ke idaha emi okpụhọde ye eke n̄kann̄kụk mîdịghe nte ke akamba ukpụhọde ama ada itie ndondo emi, mme Christian ẹkpenyene ndikpeme mbiọn̄ọ edidu ke editịmede esịt mban̄a ikpîkpu n̄kpọ oro ẹkerede-kere m̀mê étèétè ikọ. Nte ededi, ke ini edide akpanikọ m̀mê enen̄erede etie nte ke ẹda iyịp ẹnam n̄kpọ ntatara ntatara—edide ke udia m̀mê ke ibọkusọbọ—nnyịn ikpenyene ndibiere ndinịm ewụhọ Abasi ndibet iyịp.