Watchtower LIBRARY EKE INTANET
Watchtower
LIBRARY EKE INTANET
Efịk
Ẹ,Ê,Ị,Ọ,Ụ,Û,N̄
  • Ẹ
  • ẹ
  • Ê
  • ê
  • Ị
  • ị
  • Ọ
  • ọ
  • Ụ
  • ụ
  • Û
  • û
  • N̄
  • n̄
  • BIBLE
  • MME N̄WED
  • MBONO ESOP
  • w92 11/1 p. 10-15
  • Unọ Ukpep ke Mme Ini Bible

Vidio ndomokiet idụhe mi.

Kûyat esịt, n̄kpọ anam vidio emi okûbre.

  • Unọ Ukpep ke Mme Ini Bible
  • Enyọn̄-Ukpeme Ọnọ Ntọt Obio Ubọn̄ Jehovah—1992
  • N̄kpri Ibuotikọ
  • Ukem Ibuot Nneme
  • Unọ Ukpep ke Eyo Mme Eteekpụk
  • Ndutịm Unọ Ukpep ke Israel
  • Mme Usụn̄ Unọ Ukpep
  • Ukpepn̄kpọ
  • Mme Oku, Mme Levite, ye Mme Prọfet
  • Unọ Ukpep ke Ini Ntan̄mfep ye ke Oro Ebede
  • Mme Ufọkn̄wed Mme Rabbi
  • Ubọ Ukpep—Da Enye Toro Jehovah
    Enyọn̄-Ukpeme Ọnọ Ntọt Obio Ubọn̄ Jehovah—1996
  • Nte Mme Ntiense Jehovah Ẹsede Ubọ Ukpep
    Mme Ntiense Jehovah ye Ubọ Ukpep
  • Mme Ntiense Jehovah Ẹda Didie Uka N̄wed?
    Mbụme Ẹsiwakde Ndibụp
  • Unọ Ukpep ye Uduak
    Enyọn̄-Ukpeme Ọnọ Ntọt Obio Ubọn̄ Jehovah—1992
Se En̄wen En̄wen
Enyọn̄-Ukpeme Ọnọ Ntọt Obio Ubọn̄ Jehovah—1992
w92 11/1 p. 10-15

Unọ Ukpep ke Mme Ini Bible

“Ẹnyụn̄ ẹda mmọ ẹteme nditọ mbufo.”—DEUTERONOMY 11:19.

1. Nso iwụt ite ke Jehovah enyene udọn̄ ke unọ ukpep eke mme asan̄autom esie?

JEHOVAH edi Akwa Ọnọ-Ukpep. Akananam enye ikpọn̄ke mme asan̄autom esie ye unana ifiọk. Enye kpukpru ini esinyịme ndibuana ifiọk esie ye mmọ. Enye esikpep mmọ uduak ye mme usụn̄ esie. Ke anana-ibat ediwak tọsịn isua ẹmi ẹkebede ikpọn̄îkpọn̄ edibon Eyen esie okodu enye ke n̄kan̄, kpukpru ini ekpepde n̄kpọ nte “akpan anamutom” Abasi. (Mme N̄ke 8:30, NW) Ke ini okodude ke isọn̄ Jesus ama ọdọhọ ete: “Kpa nte Ete ekekpepde Mi, kpa ntre ke ntetịn̄.” (John 8:28) Ke etịn̄de aban̄a Abasi nte Akakan Ọnọ-Ukpep, Elihu ama obụp ete: “Anie eteme nte enye?” (Job 36:22) Prọfet Isaiah ama etịn̄ aban̄a Jehovah nte edide “Akwa Anditeme” ikọt Esie onyụn̄ etịn̄ prọfesi ete: “Jehovah eyenyụn̄ eteme kpukpru nditọ fo; ndien emem nditọ fo okpon.” (Isaiah 30:20, NW; 54:13) Nte mfan̄a mîdụhe, Jehovah oyom ẹsịn mme enyene-ifiọk edibotn̄kpọ esie ke un̄wana ẹnyụn̄ ẹnọ ukpep nte ọfọnde.

Unọ Ukpep ke Eyo Mme Eteekpụk

2, 3. (a) Didie ke mme anam-akpanikọ eteekpụk ẹkese edinọ nditọ mmọ ukpep, ndien nso item ke Jehovah ọkọnọ Abraham? (b) Nso ikedi akpan uduak oro ẹkenọde Abraham item ete ọnọ eyen esie ukpep?

2 Kiet ke otu mme akpan n̄kpọ oro ẹkeyomde ẹto mme ibuotufọk ke eyo mme eteekpụk ekedi edinọ nditọ ye ufọk esie ukpep. Ye mme asan̄autom Abasi edinọ nditọ mmọ ukpep ekedi mbiomo oro ido ukpono odoride. Jehovah ama etịn̄ aban̄a Abraham asan̄autom esie ete: “Mmemek enye, kpan̄ enye ekpeteme nditọ esie ye ufọk esie eke editienede enye, ete ẹkpeme usụn̄ Jehovah, ndinam se ifọnde inyụn̄ inende; kpan̄ Jehovah akpada kpukpru se ọkọdọhọde aban̄a Abraham ọsọk enye.”—Genesis 18:19.

3 Ikọ oro otode Abasi mi owụt ete ke Jehovah ada unọ ukpep ke ata akpan n̄kpọ. Abasi ama oyom Abraham, Isaac, ye Jacob ẹkpep ubon mmọ ndinen usụn̄ ye ikpe Esie man emana ini iso ẹkpedu ke idaha ndinịm usụn̄ Jehovah. Ntem, Jehovah eyesu mme un̄wọn̄ọ esie ẹban̄ade mfri Abraham ye edidiọn̄ eke “kpukpru mme idụt ererimbot.”—Genesis 18:18; 22:17, 18.

Ndutịm Unọ Ukpep ke Israel

4, 5. (a) Nso ikanam ndutịm unọ ukpep eke Israel okpụhọde ye eke mme idụt eken? (b) Nso akpan ukpụhọde efen ke ẹwụt ke Encyclopaedia Judaica, ndien nso nte eyịghe mîdụhe ikotịp n̄kpọ isịn ke ukpụhọde emi?

4 Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete: “Bible edi akpan ebiet unyene ifiọk mban̄a ndutịm unọ ukpep ke Israel eset.” Jehovah akada Moses nte akpa andikpep edide owo ọnọ Israel. (Deuteronomy 1:3, 5; 4:5) Moses ama asuan mme ikọ oro Jehovah ọkọnọde enye. (Exodus 24:3) Ntem, ke akpanikọ, Abasi ekedi Ọnọ-Ukpep ke Israel. Emi ke idemesie ama anam ndutịm unọ ukpep ke Israel enyene ukpụhọde ye eke mme idụt eken.

5 Ukem n̄wed oro ọdọhọ ete: “Akwa unọ ukpep m̀mê ukpep n̄wed ke Mesopotamia ye Egypt ekedi ido edinam okonyụn̄ enyene otu mme ewetn̄wed, emi mîkedịghe ntre ke Israel. Nte eyịghe mîdụhe ukpụhọde emi okoto mmemmem ndutịm uwet n̄kpọ ke abisi (abc) ke adiana ke adiana, oro mbon Hebrew ẹkenyenede. . . . Inaha ẹfụmi ufọn ukama mme abisi n̄wet n̄kpọ ke mbụk unọ ukpep. Enye ama ada utịt ọsọk akani ido uwet n̄wed eke Egypt, Mesopotamia, ye eke mbon Canaan eke ọyọhọ isua tọsịn iba. Ifiọkn̄wed ikenyeneke aba ndidi idiọn̄ọ ye san̄asan̄a edu eke otu nta mme ewetn̄wed ye mme oku, ẹmi ẹkediọn̄ọde n̄kani uwetn̄kpọ eset ẹmi ẹsọn̄de ndidiọn̄ọ.”

6. Nso uyarade eke Bible idu nte ke toto ke editọn̄ọ mbụk mmọ, nditọ Israel ẹkedi mme ọfiọkn̄wed?

6 Bible ọnọ uyarade nte ke nditọ Israel ẹkedi mbon oro ẹdiọn̄ọde n̄wed. Mbemiso mmọ ẹkekam ẹdụkde Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, ẹma ẹsian mmọ ẹte ẹwet mme ibet Jehovah ke mme enyịnusụn̄ ye ke inuaotop mmọ. (Deuteronomy 6:1, 9; 11:20; 27:1-3) Ke adan̄aemi ewụhọ emi nte eyịghe mîdụhe ekedide ndamban̄a n̄kpọ, enye ke akpanikọ ikpekenyeneke ufọn ndomokiet inọ ukeuke eyen Israel edieke enye mîkpọkọfiọkke nte ẹkotde ẹnyụn̄ ẹwetde n̄wed. Mme utọ itien̄wed Abasi nte Joshua 18:9 ye Judges 8:14 owụt ete ke mbon en̄wen ke ẹsiode mme adausụn̄ nte Moses ye Joshua ẹfep ẹma ẹdiọn̄ọ nte ẹwetde n̄kpọ anyanini mbemiso ẹkewụkde itie ubọn̄ ke Israel.—Exodus 34:27; Joshua 24:26.

Mme Usụn̄ Unọ Ukpep

7. (a) Nte ekemde ye N̄wed Abasi, mmanie ẹkenọ nditọ oro nditọ Israel ẹkenyenede akpan ukpep? (b) Nso ntọt ke eyen ukpepn̄kpọ Bible edide owo France ọnọ?

7 Ke Israel, ete ye eka ẹma ẹsikpep nditọwọn̄ n̄kpọ toto ke ata ini uyen. (Deuteronomy 11:18, 19; Mme N̄ke 1:8; 31:26) Ke Dictionnaire de la Bible usem France, eyen ukpepn̄kpọ Bible oro E. Mangenot ekewet ete: “Ndondo oro enye ekemede nditịn̄ ikọ, eyenọwọn̄ ama esikpep ufan̄ikọ ifan̄ ke Ibet. Eka esie eyekot afiak okot ufan̄ikọ oro; ke enye ama ọkọdiọn̄ọ, enye eyekot efen ọnọ enye. Ekem, ẹyeyak mme ufan̄ikọ itien̄wed oro ẹwetde-wet ẹmi mmọ ẹma ẹkekeme ndikot ke ibuot ẹsịn nditọwọn̄ oro ke ubọk. Ntem, ẹma ẹwụt mmọ nte ẹkotde n̄wed, ndien ke ini mmọ ẹkọride ẹkpon, mmọ ẹma ẹkeme ndikaiso ke item ido ukpono mmọ ebe ke ndikot nnyụn̄ ntie n̄kere ibet Ọbọn̄.”

8. (a) Nso akpan usụn̄ unọ ukpep ke ẹkekama ke Israel, edi ye nso akpan edu? (b) Mme ewe n̄kpọ un̄wam ndinam owo eti n̄kpọ ke ẹkekama?

8 Emi ọnọ ekikere nte ke kiet ke otu akpan usụn̄ unọ ukpep oro ẹkekamade ekedi nditịn̄ mme n̄kpọ oro ẹkekpepde ke ibuot. Mme n̄kpọ oro ẹkekpepde ẹban̄a mme ibet Jehovah ye mme edinam esie ye ikọt esie ẹkenyene ndisụhọde ndụk esịt. (Deuteronomy 6:6, 7) Ẹkenyene nditie n̄kere mmọ. (Psalm 77:11, 12) Man an̄wam n̄kpri ye ikpọ nditi, ẹma ẹkama nsio nsio n̄kpọ un̄wam ndinam owo eti n̄kpọ. Mmọemi ẹma ẹsịne mme abisi oro ẹtịmde ke adiana ke adiana, mme ufan̄ikọ ke adiana ke adiana ke psalm ọtọn̄ọde ye isio isio abisi, ke adiana ke adiana (utọ nte Mme N̄ke 31:10-31, NW); nsio nsio ikọ oro ẹnyenede ukem abisi (mme ikọ oro ẹtọn̄ọde ke ukem abisi m̀mê ukem uyoikọ); ye edikama mme nọmba, utọ nte mmọ oro ẹdade ke utịt utịt ikpehe eke akpa ubak eke Mme N̄ke ibuot 30. Nte enemde, Gezer Calendar, kpa kiet ke otu mme mbịghi-n̄kan uwụtn̄kpọ uwetn̄kpọ usem Hebrew eset, edi se ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹkerede ke edi uto emi nditọ ufọkn̄wed ẹkewetde.

Ukpepn̄kpọ

9. (a) Nso ikedi akpan ikpehe ndutịm ukpepn̄kpọ inọ nditọwọn̄ nditọ Israel? (b) Nso ke n̄wed-ofụri-orụk-ifiọk Bible etịn̄ aban̄a ukpep oro ẹkenọde kaban̄a mme usọrọ eke isua ke isua?

9 Unọ ukpep ke Israel ikokụreke ke ndikpep nte ẹkotde ẹnyụn̄ ẹwetde n̄kpọ. Akpan ukpepn̄kpọ kiet oro ẹkekpepde ekedi mbụkeset. Edikpep mban̄a mme utịbe edinam Jehovah ke ufọn ikọt esie ekedi akpan ikpehe ukpepn̄kpọ oro. Ẹkenyene ndikpep mbụkeset ẹdide akpanikọ mi to ke emana sịm emana. (Deuteronomy 4:9, 10; Psalm 78:1-7) Edinịm mme usọrọ eke isua ke isua ama esinọ ibuotufọk eti ifet ndida n̄kpep nditọ esie. (Exodus 13:14; Leviticus 23:37-43) Ke afan̄ emi The International Standard Bible Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ebede ke item oro ete ọnọde ke ufọk ye edinam an̄wan̄a oro enye ọnọde ke nte mme usọrọ ẹmi ẹdide akpan n̄kpọ, ẹma ẹkpep nditọ Hebrew nte Abasi okowụtde mmọ Idemesie ke ini edem, nte mmọ ẹkenyenede ndidu uwem ke ini oro, ye se mme un̄wọn̄ọ Abasi ẹkedide kaban̄a ini iso ikọt Esie.”

10. Nso eti ukpep ke ẹkenọ nditọiban? ye nditọiren?

10 Ukpep oro ete ye eka ẹnọde ama esịne eti ukpep. Ẹma ẹsikpep nditọiban mme utom esịtufọk. Akpatre ibuot eke Mme N̄ke owụt nte ke mmọemi ẹma ẹwak ẹnyụn̄ ẹdu ke utọ ke utọ; Mmọ ẹma ẹsịne ufiak ndidi, udọk ọfọn̄, utemudia, unyam urua, ye ekese ndutịm esịtufọk. Nte ido edide ẹma ẹsikpep nditọiren ubọkutom ete mmọ, edide utọin̄wan̄ m̀mê ndusụk ubọkọkọ m̀mê usọ. Ke mme ukperedem ini mme andikpep ẹdide mbon Jew ẹma ẹsiwak ndidọhọ ẹte: “Owo eke mîkpepke eyen esie eti ubọkọkọ ọbọk enye ndikọri ndi inọ.”

11. Nso iwụt akpan uduak oro ẹkenọde ukpep ke Israel, ndien nso ukpepn̄kpọ idu do inọ n̄kparawa owo mfịn?

11 Nte mme usụn̄ unọ ukpep oro ẹkekamade ke Israel okotụn̄ọde ke n̄kan̄ eke spirit ana in̄wan̄în̄wan̄ ke ofụri n̄wed Mme N̄ke. Enye owụt ete ke uduak ekedi ndikpep “ọkọi” mme utọ n̄kokon̄ edu nte ọniọn̄, ntụnọ, asian, ikike, eti ubiere, mbufiọk, ifiọk, ye ukeme ukere n̄kpọ—kpukpru emi ke ‘nditen̄e Jehovah.’ (Mme N̄ke 1:1-7; 2:1-14) Emi ọsọn̄ọ etịn̄ aban̄a uduakesịt oro okponụkde owo emi edide asan̄autom Abasi mfịn ndifori ifiọkn̄wed esie.

Mme Oku, Mme Levite, ye Mme Prọfet

12. Mmanie ke ẹsiode mme ete ye eka ẹfep ẹkenyene udeme ke edinọ nditọ Israel ukpep, ndien nso ke ikọ Hebrew oro ẹkabarede “ibet” enen̄ede ọwọrọ?

12 Ke adan̄aemi edide mme ete ye eka ẹkenọ akpan ukpep, Jehovah ama akaiso ndinọ ikọt esie ukpep ebe ke mme oku, mme Levite ẹmi mîkedịghe mme oku, ye mme prọfet. Ke akpatre edidiọn̄ oro enye ọkọnọde esien Levi, Moses ama ọdọhọ ete: “Mmọ ẹyeteme Jacob mme item fo, ẹnyụn̄ ẹteme Israel mbet fo.” (Deuteronomy 33:8, 10) Ke edide akpan n̄kpọ, ikọ oro “mbet” ke usem Hebrew (toh·rahʹ) ọwọrọ oto orụn̄ ikọ emi ke uduot enyeoro ẹtịn̄de-tịn̄, ọwọrọde “ndiwụt,” “ndikpep,” “nditeme.” Encyclopaedia Judaica ọdọhọ ete: “Se ikọ oro [torah] ọwọrọde ke ntre edi ‘ndikpep,’ ‘ukpepn̄kpọ,’ m̀mê ‘item.’”

13. Ntak emi Ibet Israel okokpụhọrede ye ndutịm ibet eke mme idụt eken?

13 Emi n̄ko ama osio Israel onịm san̄asan̄a akan mme idụt eken idem ye mme idụt eyomfịn. Mme idụt ukaraidem mfịn ẹnyene ediwak ibet emi mbio obio ẹdiọn̄ọde ekpri ubak kpọt. Ke ini mme owo ẹnyenede mfịna ke ibet, mmọ ẹsinyene ndikpe mme ekpep ibet ediwak okụk nditịn̄ ikọ nnọ mmọ. Mme ufọkn̄wed ukpep ibet ẹdu ẹnọ mbon oro ẹdide nta. Edi, ke Israel Ibet ekedi usụn̄ oro Abasi akadade ndisian ikọt esie nte enye okoyomde mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ enye nnyụn̄ ndu uwem ekekem ye uduak esie. Ke mîbietke mme ibet eken, enye ama esịne ndima Abasi ye mbọhọidụn̄. (Leviticus 19:18; Deuteronomy 6:5) Ibet oro ama enen̄ede okpon akan ikpîkpu n̄wed-ewụhọ. Enye ama ọnọ ukpepn̄kpọ, ọnọ ukpep, ye item ke usụn̄ uwem oro ẹkenyenede ndikpep.

14. Nso ikedi ntak kiet emi Jehovah ekesịnde itie oku ubon Levite? (Malachi 2:7, 8)

14 Ke adan̄aemi ẹkenamde akpanikọ, mme oku ye mme Levite ẹma ẹse ẹban̄a mbiomo mmọ ndinọ mme owo ukpep. Edi ke ediwak ini, mme oku ẹma ẹsifụmi utom mmọ ndinọ idụt ukpep. Unana edikpep Ibet Abasi emi ekenyene ndida idiọk utịp nsọk mme oku ye mme owo. Ke ọyọhọ isua ikie itiaita M.E.N., Jehovah ama etịn̄ prọfesi ete: “Unana ifiọk Abasi omosobo ikọt mi: koro afo ọduọkde ifiọk, ami n̄ko nyeduọk fi, nte okûdi oku ọnọ mi: koro afo onyụn̄ efrede mbet Abasi fo, ami n̄ko nyefre nditọ fo.”—Hosea 4:6.

15. (a) Ke adianade ye mme oku, mmanie ke Jehovah akanam ẹdaha ẹda nte mme andikpep ke Israel, ndien nso ke eyen ukpepn̄kpọ Bible ekewet aban̄a udeme oro mmọ ẹkenyenede nte mme ọnọ ukpep? (b) Nso ikotịbe ke akpatre inọ Israel ye Judah ke ntak mmọ ẹkesịnde ifiọk Jehovah ye mme usụn̄ esie?

15 Ukem nte mme oku, Jehovah ama ọnọ mme prọfet nte mme anditeme. Nnyịn ikot ite: “Jehovah ada inua kpukpru prọfet, ye eke kpukpru mbon n̄kukụt, asua ọnọ Israel ye Judah, ete, Mbufo ẹkabade ẹkpọn̄ mme idiọk usụn̄ mbufo, ẹnyụn̄ ẹnịm ibet mi, ye item mi, ekem ke kpukpru mme ewụhọ ẹmi n̄kowụkde mme ete mbufo, emi n̄konyụn̄ ntobode mbufo ke ubọk ikọt mi mme prọfet.” (2 Ndidem 17:13) Amaedi udeme mme prọfet nte mme anditeme, eyen ukpepn̄kpọ Bible edide owo France Roland de Vaux ekewet ete: “Mme prọfet, n̄ko, ẹma ẹnyene utom edinọ mme owo item; emi ke nsụhọde n̄kaha ekedi akpan ubak utom mmọ ọkọrọ ye editịn̄ mban̄a ini iso. Ndien odudu prọfesi ama ọnọ ukwọrọikọ mmọ odudu ikọ Abasi. Edi akpanikọ nte ke idak ukara edidem mme prọfet ẹkedi mme andikpep mme owo ido ukpono ye eti ido uwem; ndien, nnyịn imekeme ndidian do ite, mfọnn̄kan ke otu kpukpru mme andikpep mmọ, edieke mîdịghe mbon oro ẹkesiyomde kpukpru ini ẹkan.” Ebede ke unana eti ukpep ke ubọk mme oku ye mme Levite adianade ye edikpu ndikop uyo mme prọfet Jehovah, nditọ Israel ẹma ẹfụmi mme usụn̄ Jehovah. Samaria ama ọduọ odụk ubọk mbon Assyria ke 740 M.E.N., ndien mbon Babylon ẹma ẹsobo Jerusalem ye temple esie ke 607 M.E.N.

Unọ Ukpep ke Ini Ntan̄mfep ye ke Oro Ebede

16, 17. (a) Nso ndutịm unọ ukpep ke ẹkeyịk ẹdori Daniel ye nsan̄a esie ita? (b) Nso ikan̄wam mmọ ndiyọ unọ ukpep mbon Babylon emi edi kpa ye oro ẹkaiso ẹnam akpanikọ ẹnọ Jehovah?

16 N̄kpọ nte isua duop mbemiso nsobo Jerusalem, Edidem Nebuchadnezzar ama atan̄ Edidem Jehoiachin ye otu nditọ ndidem ye mbọn̄ aka Babylon. (2 Ndidem 24:15) Ke otu mmọ ẹkedi Daniel ye n̄kparawa mbọn̄ ita efen. (Daniel 1:3, 6) Nebuchadnezzar ama ọnọ uyo ete mmọ mbinan̄ ẹbọ san̄asan̄a ukpep isua ita ke “n̄wed ye usem mme Chaldean.” Akande oro, ẹma ẹnọ mmọ “udeme udia edidem ye eke wine emi enye ọn̄wọn̄de.” (Daniel 1:4, 5) Emi ekedi se ikemede ndikama n̄kpọndịk ye ediwak ntak. Ndusụk, ndutịm unọ ukpep oro ikedịghe edikpep usem kpọt ke isua ita. Ikọ oro “mme Chaldean” ke udọn̄ikọ emi edi se ndusụk owo ẹkerede nte adade ọnọ, “otu mme ọfiọkn̄wed, idịghe mbon Babylon nte mme owo.” (The Soncino Books of the Bible) Ke n̄wed utatikọ esie kaban̄a n̄wed Daniel, C. F. Keil ọdọhọ ete: “Daniel ye mme nsan̄a esie ẹkenyene ndibọ ukpep ke ifiọk mme oku mbon Chaldean ye mme ọfiọkn̄wed owo, ẹmi ẹkekpepde ke mme ufọkn̄wed Babylon.” Udeme udia edidem n̄ko ama osio mmọ anyan ọnọ edibiat ukpan oro Ibet Moses okodoride ke udia. Didie ke mmọ ẹkenam n̄kpọ?

17 Nte anditịn̄ ikọ ke ibuot n̄kparawa mbọn̄ mbon Jew oro, Daniel ama anam an̄wan̄a toto ke ntọn̄ọ ete ke mmimọ ididiaha idinyụn̄ in̄wọn̄ke n̄kpọ oro atuahade ye ubieresịt mmimọ. (Daniel 1:8, 11-13) Jehovah ama ọdiọn̄ nsọn̄ọnda emi onyụn̄ anam esịt emem akwa owo ukara Babylon oro ekesede enyịn. (Daniel 1:9, 14-16) Amaedi ukpepn̄kpọ mmọ, mme ukperedem n̄kpọntịbe ke uwem n̄kparawa Hebrew inan̄ oro ẹwụt ke usụn̄ oro eyịghe mîkemeke ndidu nte ke ukpep isua ita oro ẹkenyịkde-nyịk emi mmọ ẹkebọde ke ido mbon Babylon ikanamke mmọ ẹwọn̄ọde ẹkpọn̄ ọkpọsọn̄ ibetedem oro mmọ ẹkenyenede ke Jehovah ye ke edisana utuakibuot esie. (Daniel, ibuot 3 ye 6) Jehovah ama an̄wam mmọ ndiwọrọ nda ye unana edinyene mfịna ke ukpepn̄kpọ akwaifiọk mbon Babylon eke isua ita oro ẹkenyịkde-nyịk mmọ ndibọ do. “Amaedi nditọwọn̄ mbinan̄ ẹmi, Abasi ọnọ mmọ ifiọk ye eti ibuot ke kpukpru orụk n̄wed ye ọniọn̄; Daniel onyụn̄ edi asian ke kpukpru orụk n̄kukụt ye ndap. Ndien ke kpukpru n̄kpọ ifiọk ye asian eke edidem obụpde mmọ, enye onyụn̄ okụt ete ke mmọ ẹkan kpukpru mbon-n̄wed ye mbia idiọn̄ eke ẹdude ke ofụri idụt esie utịm ikoduop.”—Daniel 1:17, 20.

18. Nso ndutịm unọ ukpep ke ẹkenam ke Judah ke ntan̄mfep ke Babylon ama ekebe?

18 Ke ntan̄mfep eke Babylon oro ama ekebe, Ezra, oku emi “okowụkde esịt esie ndidụn̄ọde n̄wed ibet Jehovah, nnyụn̄ nnam, nnyụn̄ nteme ewụhọ ye ikpe ke Israel” ama anam akamba utom unọ ukpep. (Ezra 7:10) Kaban̄a emi mme anam-akpanikọ Levite, ẹmi ‘ẹkenamde ibet an̄wan̄a mme owo’ ẹma ẹn̄wam enye. (Nehemiah 8:7) Ezra ekedi eyen ukpepn̄kpọ Bible ye “ata osion̄o n̄wed,” m̀mê ewetn̄wed. (Ezra 7:6, NW) Ekedi ke eyo esie ke mme scribe ẹkewọrọ etop nte otu nditọ ufọkn̄wed.

Mme Ufọkn̄wed Mme Rabbi

19. Ewe otu mme andikpep ẹkewọrọ ẹdi ke Israel etisịm ini emi Jesus ekedide isọn̄, ndien ke ewe akpan ntak ke enye ye mme mbet esie mîkọbọhọ akwa ukpep mme Jew?

19 Etisịm ini emi Jesus okowụtde idem ke isọn̄, mme scribe ẹma ẹkabade ẹdi mme ọwọrọetop andikpep ẹmi ẹfiọkde n̄wed, ẹmi ẹsọn̄ọde eyịre ke mme item owo ẹkan ata ukpepn̄kpọ Ikọ Abasi. Mmọ ẹma ẹma ẹkot mmimọ “Rabbi,” emi akakabarede edi udorienyịn̄ ukpono emi ọwọrọde “Akwa (Ata Eti) Owo Mi.” (Matthew 23:6, 7, ikọ idakisọn̄ ke NW) Ke N̄wed Abasi Christian usem Greek, mme scribe ẹkesiwak ndidu kiet ye mme Pharisee, emi ndusụk mmọ ke idemmọ ẹkedide mme andikpep Ibet. (Utom 5:34) Jesus ama obiom otu mbiba ẹmi ikpe ke ndikanam ikọ Abasi akabade edi ikpîkpu ke ntak item mmọ ye edikpep “item owo ke ukpepn̄kpọ mmọ.” (Matthew 15:1, 6, 9) Eyịghe idụhe nte ke Jesus m̀mê n̄wakn̄kan ke otu mbet esie ikọbọhọ ukpep ke mme ufọkn̄wed mme rabbi.—John 7:14, 15; Utom 4:13; 22:3.

20. Nso ke ndụn̄ọde emi ke unọ ukpep ke mme ini Bible ẹwụt nnyịn, ndien nso iwụt ite ke mme asan̄autom Jehovah ẹyom ẹnọ mmọ ukpep?

20 Ndụn̄ọde emi aban̄ade unọ ukpep mi ke mme ini Bible omowụt ete ke Jehovah edi Akwa Andikpep ikọt esie. Ebede ke Moses, Abasi ama otịm ndutịm unọ ukpep oro okụtde unen ke Israel. Edi ke anyanini ebede, ndutịm unọ akwa ukpep eke mme Jew ama ọtọn̄ọ oro ekekpepde mme n̄kpọ oro ẹdide isio ye Ikọ Abasi. Ke adan̄aemi Jesus mîkakaha mme utọ ufọkn̄wed Jew oro, kpa ye oro, enye ekedi Andikpep oro mînyeneke mbiet. (Matthew 7:28, 29; 23:8; John 13:13) Enye n̄ko ama ọdọn̄ mme mbet esie ete ẹkpep owo n̄kpọ, idem tutu osịm utịt editịm n̄kpọ ẹmi. (Matthew 28:19, 20) Man ẹnam emi, mmọ ẹkenyene ndidi nti andikpep ndien ke ntre eyeyom ẹnọ mmọ ukpep. Ntre didie ke mme ata Christian ẹkpese unọ ukpep mfịn? Ẹyedụn̄ọde mbụme emi ke ibuotikọ oro etienede.

Udomo Ukeme Uti N̄kpọ

◻ Ntak emi nnyịn ikponịmde ke akpanikọ ite ke Jehovah enyene udọn̄ ke unọ ukpep eke mme asan̄autom esie?

◻ Ke nso usụn̄ ke ndutịm unọ ukpep ke Israel okokpụhọde ye eke mme idụt eken?

◻ Nso ukpep ke nditọwọn̄ nditọ Israel ẹkebọ?

◻ Ewe usụn̄ unọ ukpep ke ẹkekama ke Israel?

◻ Ntak emi Jesus ye mme mbet esie mîkakaha mme ufọkn̄wed akwaifiọk mme Jew?

[Ndise ke page 14]

Unọ ukpep emi ẹkenyịkde-nyịk ke Babylon mi ikọwọn̄ọkede Daniel ye nsan̄a esie ita ikpọn̄ Jehovah

    Mme N̄wed Ikọ Efịk (1982-2025)
    Wọrọ
    Dụk
    • Efịk
    • Share
    • Mek nte amade
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Nte Ẹkpedade Ikpehe Intanet Emi Ẹnam N̄kpọ
    • Ediomi
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Dụk
    Share