Ntak Edide Mmemmem N̄kpọ Ntre Ndisu Nsu?
IDỤHE owo oro oyomde ẹsu nsu ẹnọ enye. Edi, mme owo ke ofụri ererimbot ẹsisu nsu ẹnọ kiet eken ke nsio nsio ntak. Ndụn̄ọde oro okodude ke n̄wed oro The Day America Told the Truth, emi James Patterson ye Peter Kim ẹwetde, ama ayarade ete ke mbahade 91 eke ikie ke otu mbon America ẹsisu nsu kpukpru ini. Mme andiwet n̄wed emi ẹkedọhọ ẹte: “Uwak ke otu nnyịn imesikụt nte edide ọkpọsọn̄ n̄kpọ nditie ofụri urua kiet ye unana ndisu nsu. Owo kiet ke otu owo ition ikemeke nditie ke ofụri usen kiet—nnyịn mi itịn̄ iban̄a nsu oro ẹkode-koi, ẹtie ẹkere ẹsu.”
Edisu nsu edi ọsọ edinam ke ekperede ndidi kpukpru ikpehe ke uwem eyomfịn. Mme adaiso ukaraidem ẹsisu nsu ẹnọ ikọt mmọ ẹnyụn̄ ẹsu ẹnọ kiet eken. Ediwak ini, mmọ ẹsiwụt idem ke television ẹkande edinyene ebuana ke mme edinam usabade enyịn̄ oro mmọ ẹkenen̄erede ẹnyene ebuana. Sissela Bok, ke n̄wed esie oro Lying—Moral Choice in Public and Private Life, ọdọhọ ete: “Ke ibet ye ke ukọ mbụk, ke ukara ye ke ifiọk ebuana otuowo, ẹda abian̄a ke ekpri n̄kpọ ke ini mbon oro ẹsude nsu ẹsede enye nte se ẹkemede ndifen emi n̄ko ẹnyụn̄ ẹyomde ndinịm mme mbet.”
Ke etịn̄de aban̄a usu nsu ke ukara ke United States, Common Cause Magazine eke May ye June 1989 ọkọdọhọ ete: “Edida odudu nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄ ye ekọn̄ Vietnam ke abian̄a ke n̄kan̄ ukara ye unana edinịm ke akpanikọ edi se isabarede enyịn̄ mbon Iran. Ntre nso ikanam ini ukara Reagan edi utọ onịmmbụk ini oro? Ediwak owo ẹma ẹsu nsu, edi ibat ibat owo ẹketua n̄kpọfiọk.” Edi ye eti ntak, ke ntre, ke mme uke uke owo ẹtre ndinịm mme adaiso ukara mmọ ke akpanikọ.
Ke ebuana ofụri ererimbot mme utọ adaiso oro ẹkụt nte edide ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndinịm kiet eken ke akpanikọ. Owo akwaifiọk Greek oro, Plato ama etịn̄ ete: “Ẹkeme ndiyak mme andikara Idụt . . . ẹsu nsu ke ufọn Idụt.” Ke ebuana ofụri ererimbot edi nte prọfesi Bible ke Daniel 11:27 ọdọhọde ete: “Mmọ ẹtịn̄ ikọ nsu ke okpokoro kiet.”
Ke mme itie mbubehe, edisu nsu mban̄a mme n̄kpọ oro ẹnamde ye mme utom edi ọsọ edinam. Mbon udep ẹsinyene ndidụk ediomi mbubehe ye ntịn̄enyịn, ẹkụtde ẹte ke imotịm ikot mme n̄kpọ oro ẹwetde ke n̄ken̄e ubọkn̄wed. Ndusụk idụt ẹnyene mme ekpeme ibet ke ukara man ẹbiọn̄ọ mme owo ndisuan nsunsu etop, ke ndinyam mme idiọk n̄kpọurua oro ẹkemede ndiwụt nte se inọde ufọn m̀mê se mînamke idiọk, ye edidia inọ. Kpa ye mme ukeme ẹmi, mme owo ke ẹkaiso ndibọ ufen ke n̄kan̄ okụk nto mme nsunsu mbonurua.
Ye ndusụk owo, edisu nsu edi ata mmemmem n̄kpọ tutu akabade edi edu edinam. Mbon eken ke ofụri ofụri ẹdi mbon akpanikọ, edi ẹyesu nsu ke ini ẹdude ke afanikọn̄. Esisịt ibat owo ẹsịn ndisu nsu ke idaha ekededi.
Ẹkabade nsu nte “1. nsunsu ikọ m̀mê edinam, akpan akpan enyeoro ẹnamde ye uduak edibian̄a owo . . . 2. n̄kpọ ekededi oro ọnọde m̀mê oro ẹnamde man ẹnọ nsunsu ekikere.” Uduak edi ndinam mbon efen ẹnịm n̄kpọ oro osu nsu ọdiọn̄ọde ke idịghe akpanikọ. Ebede ke nsu m̀mê se mîdịghe ofụri akpanikọ, enye an̄wana ndibian̄a mbon oro ẹdotde ndidiọn̄ọ akpanikọ.
Mme Ntak Ẹsude Nsu
Mme owo ẹsisu nsu kaban̄a ediwak ntak. Ndusụk owo ẹkere ke obiomo mmimọ ndisu nsu mban̄a ukeme mmọ man ẹkụt unen ke ererimbot ndomoidem emi. Mmọ eken ẹsidomo ndida nsu mfụk ndudue m̀mê ubiomikpe. Edi mbon efen ẹsisu nsu ke ibatutom man ẹwụt ke mmimọ imanam utom oro mmọ mîkanamke. Ndien odu mbon oro ẹsude nsu man ẹbiat eti enyịn̄ owo efen, man ẹfep emiom, man enen̄ede nsu oro ẹma ẹkesosu, mîdịghe man ẹwo mme owo okụk mmọ.
Se ẹsiwakde nditịn̄ ndiwụt ke nsu enen edi nte ke enye ekpeme owo efen. Ndusụk owo ẹda emi nte ekpri nsu, koro mmọ ẹkere ke enye inọhọ owo ndomokiet unan. Edi nte se ẹkotde ekpri nsu mi inyeneke ndiọi utịp ndomokiet?
Kere Ban̄a Mme Utịp
Ekpri nsu ekeme ndinịm uwụtn̄kpọ oro adade okosịm edinam usu nsu oro ekemede ndibuana ata ikpọ n̄kpọ. Sissela Bok etịn̄ ete: “Kpukpru nsu oro ẹsede nte ‘ekpri’ ikemeke ndisop mmemmem mmemmem ntre. Ke akpa itie, nsu nditre ndinọ unan edi se ẹfan̄ade ẹban̄a ke ofụri ofụri. Se osu nsu adade nte se mînọhọ unan ndomokiet m̀mê idem se inyenede ufọn ekeme nditre ndidi ntre ke enyịn owo oro ẹbian̄ade.”
Nsu, ọkpọkọm enye ebiet akpanikọ didie, ababiat eti ebuana owo. Ọsọsọn̄ ndinịm osu nsu oro ke akpanikọ, ndien emi ekeme ndisụn̄o ke editre ndinyene mbuọtidem ke idem esie ke nsinsi. Ọwọrọetop ewetn̄wed oro Ralph Waldo Emerson ekewet ete: “Kpukpru usụn̄ editre nditịn̄ akpanikọ isụn̄ọke ke osu nsu oro ndiwot idemesie kpọt, edi edi ndinọ nsọn̄idem n̄ka ubonowo unan.”
Edi mmemmem n̄kpọ osu nsu nditịn̄ ikọ nsu mban̄a owo efen. Kpa ye oro enye mînọhọ n̄kpọ ndomokiet ndida nsọn̄ọ, nsu esie anam eyịghe odu, ndien ediwak owo eyenịm enye ke akpanikọ ye unana ndinam ndụn̄ọde mban̄a se enye etịn̄de. Ntem ke ẹbiat eti enyịn̄ owo emi mîduehe, enye ndien eyenyene mbiomo ndiwụt nte ke imọ iduehe. Ke ntre, esidi n̄kpọ edikpu ke ini mme owo ẹnịmde osu nsu ke akpanikọ ẹkan owo oro mîduehe, ndien emi esibiat itie ebuana owo oro mîduehe ye osu nsu oro.
Osu nsu ekeme ndikọri edu usu nsu mmemmem mmemmem. Nsu kiet ẹsiwak ndida n̄kosịm efen. Thomas Jefferson, akani owo ukara America, ọkọdọhọ ete: “Idụhe idiọk edinam emi otịmde ọdiọk, enyenede mbọm, ananade ukpono; ndien owo emi esịnde idem ke usu nsu inikiet, eyekụt nte ememde ndisu ọyọhọ ikaba ye ọyọhọ ikata, tutu nte ini akade enye eyekabade edi edu.” Enye edi usụn̄ n̄wụre eti ido uwem.
Ntak Edide Mmemmem N̄kpọ Ndisu Nsu
Usu nsu ọkọtọn̄ọ ke ini ọsọn̄ibuot angel okosude nsu ọnọ akpa n̄wan oro, asiande enye ete ke enye idikpaha edieke enye otụtde utọn̄ ye Andibot enye. Emi ama osụn̄ọ ke ndinọ ofụri ekpụk ubonowo enyene-ndịk unan, adade unana mfọnmma, udọn̄ọ, ye n̄kpa ọsọk kpukpru owo.—Genesis 3:1-4; Rome 5:12.
Tọn̄ọ ke ini nsọn̄ibuot Adam ye Eve, odudu abian̄a ete nsu emi amanam idaha oro esịnde udọn̄ ọnọ usu nsu odu ke ererimbot ubonowo. (John 8:44) Enye edi mbiara ererimbot emi akpanikọ enyenede-nyene adan̄a. The Saturday Evening Post eke September 1986 owụt ete ke mfịna usu nsu “omotụk mbubehe, ukara, ifiọkn̄wed, unọ idem inemesịt, ye ọsọ ebuana eke usen-ke-usen ke ufọt ekemmọ eyenisọn̄ ye mme mbọhọidụn̄. . . . Nnyịn imonyịme ekikere oro nte ke akpanikọ ọkọn̄ọ ke mme owo ye mme otu, kpa akwa nsu oro ọdọhọde ke ofụri akpanikọ idụhe.”
Utọ oro edi ekikere mbon oro ẹnyenede edu usu nsu, emi ẹnanade esịtmbọm ẹban̄a mmọemi mmọ ẹbian̄ade. Edisu nsu edi mmemmem n̄kpọ ọnọ mmọ. Enye edi usụn̄uwem mmọ. Edi mbon oro mînyeneke edu usu nsu ẹkeme ndisu nsu ye unana mmen̄e ke ntak ndịk—ndịk edidi se ẹyararede, ndịk ufen, ye ntre ntre. Emi edi mmemme anana mfọnmma ikpọkidem. Didie ke ikeme ndikpụhọ edu emi ye ubiere nditịn̄ akpanikọ?
Ntak Etịn̄de Akpanikọ-ọ?
Akpanikọ edi idaha oro akwa Andibot nnyịn onịmde ọnọ kpukpru nnyịn. Ikọ esie oro ẹwetde-wet, kpa Bible, ọdọhọ ke Mme Hebrew 6:18 ete ‘Abasi ikemeke ndisu nsu.’ Eyen esie, Jesus Christ, emi ekedide san̄asan̄a andida ke ibuot Abasi ke isọn̄ ama omụm ukem idaha emi akama. Jesus ama ọdọhọ mme adaiso ido ukpono mme Jew oro ẹkeyomde ndiwot enye ete: “Ke emi mbufo ẹyom Mi ndiwot, kpa owo emi n̄kasiande mbufo akpanikọ, eke n̄kokopde ke inua Abasi. . . . Edieke n̄kpọdọhọde nte, Mfiọkke Enye, nyedi osu nsu nte mbufo.” (John 8:40, 55) Enye ama onịm uwụtn̄kpọ ọnọ nnyịn koro “enye ikanamke idiọkn̄kpọ, akanam inyụn̄ ikwe Enye abian̄a ke inua.”—1 Peter 2:21, 22.
Andibot nnyịn, emi enyịn̄ esie edide Jehovah, asasua usu nsu, nte Mme N̄ke 6:16-19 etịn̄de in̄wan̄în̄wan̄: “Jehovah asasua n̄kpọ mbitiokiet emi: ukpọn̄ esie onyụn̄ ese mbitiaba ẹmi ke mbubiam: N̄kokidem, edeme nsu, ye ubọk eke ẹduọkde iyịp owo eke mîduehe, esịt eke aduakde uduak ibak, ukot eke ẹsọpde ẹbịne idiọk, owo eke oyokde nyok, nte ntiense nsu, ye owo eke edemerede utọk ke otu nditọete kiet.”
Abasi akpanikọ emi oyom nnyịn idu uwem nte ekemde ye mme idaha esie man ibọ unyịme esie. Ikọ odudu spirit esie owụk nnyịn ete: “Ẹkûsu nsu ẹnọ kiet eken, koro mbufo ẹma ẹkesio akani owo ye utom esie ẹduọk.” (Colossae 3:9) Enye inyịmeke mme owo oro ẹsịnde nditre usu nsu; mmọ idibọhọ enọ uwem esie. Ke akpanikọ, Psalm 5:6 etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ete ke Abasi “eyesobo mme osu nsu.” Ediyarade 21:8 akaiso ọdọhọ ete ke udeme “kpukpru mme osu nsu” edi “udiana n̄kpa,” emi edide nsinsi nsobo. Ntre nnyịn ndinyịme usụn̄ nte Abasi esede usu nsu ọnọ nnyịn ọkpọsọn̄ ntak nditịn̄ akpanikọ.
Edi nso ke ẹkpenam ke idaha oro editịn̄ akpanikọ ekemede ndida esuene m̀mê editịmede esịt ndi? Usu nsu akananam idịghe usọbọ, edi editre nditịn̄ ikọ ndusụk ini esidi. Ntak emi osude nsu oro akam ekemede ndinam fi etre ndidi se ẹnịmde ke akpanikọ onyụn̄ anamde fi anana unyịme Abasi?
Ke ntak ndịk ye mmeme eke owo, owo ekeme ndisobo idomo ediyom ubọhọ ke usu nsu. Edi mmemmem n̄kpọ ndinam m̀mê ukwan̄ mfọnido. Apostle Peter ama ayak idem ọnọ utọ idomo oro ke ini enye akakan̄de utịm ikata ete ke imọ ifiọkke Jesus Christ. Ke oro ebede, esịt ama obiom enye ikpe ke ndikosu nsu. (Luke 22:54-62) Ata edikabade esịt esie ama anam Abasi efen enye, nte ẹkụtde ebe ke enye ndikedi se ẹdiọn̄de ye uwak ifetutom ke ukperedem. Edikabade esịt ye ọkpọsọn̄ ubiere nditre ndisu nsu edi usụn̄ edinam owo anamde owo ọbọ edifen otode Abasi ke ndikanam se Abasi asuade.
Edi utu ke ndiyom edifen nnọ ke ama okosu nsu, sọn̄ọ mụm eti itie ebuana ye Andibot fi kama nyụn̄ sọn̄ọ mụm idaha edidi se ẹnịmde ke akpanikọ ye mbon efen kama ke nditịn̄ akpanikọ. Ti se Psalm 15:1, 2 ọdọhọde: “Jehovah, anie edidụn̄ ke tent fo? Anie editie ke edisana obot fo? Owo eke asan̄ade nte ọfọnde ama, ọnyụn̄ amade edinen ido, onyụn̄ ọdọhọde akpanikọ ke esịt esie.”