Nso Itịbe Inọ Odudu Ukara?

MME ekere-n̄kpọ owo ẹkụt ufọn oro odudu ukara enyenede. Ke ndusụk ndutịm odudu ukara mîkpodụhe, n̄kaowo akpakabade etie ntịme ntịme usọp usọp. Ntre, n̄wed usem France oro enemede n̄kpọ aban̄a mbet idụt ọdọhọ ete: “Ke n̄kaowo ekededi, ẹnyene ndikụt utọ owo iba: mbon oro ẹbọpde ibet ye mbon oro ẹnịmde ibet, mbon oro ẹnọde ewụhọ ye mbon oro ẹnamde ewụhọ, mme adausụn̄ ye mbio obio, mme andikara ye mbon oro ẹkarade. . . . Ẹkeme ndikụt nte odudu ukara odude ke n̄kaowo ekededi.”a

Nte ededi, edu oro ẹnyenede kaban̄a odudu ukara okpụhọde toto ke ini Ekọn̄ Ererimbot II ndien akpan akpan ọtọn̄ọde ke iduọkisua 1960. Ke etịn̄de aban̄a ini oro, Encyclopædia Universalis usem France etịn̄ aban̄a “ntịme usua ukara mme ọkwọrọ ederi ye usua odudu ukara.” Utọ ntịme oro idịghe n̄kpọ n̄kpaidem inọ nditọ ukpepn̄kpọ Bible. Apostle Paul ama ebemiso etịn̄ ete: “Ti, ete ke akpatre emana ererimbot emi enyene ndidi ini ndutịme! Mme owo idimaha n̄kpọ ndomokiet ikan idemmọ ye okụk; mmọ ẹyenam inua, ẹkohode idem, ẹnyụn̄ ẹsụn̄i isụn̄i; ẹsọn̄ ibuot ye mme ete ye eka . . . ; mmọ idikopke nsụkesịt ke iyatesịt mmọ, . . . inyeneke mfara ke idem ẹnyụn̄ ẹtie afai afai, . . . ẹda idem ke akpan n̄kpọ ẹkaha. Mmọ ẹyema inemesịt mmọ ẹkan Abasi mmọ.”​—⁠2 Timothy 3:​1-⁠4, The Revised English Bible.

Odudu Ukara Odu ke Ndutịme

Prọfesi emi anam eyo ye emana nnyịn an̄wan̄a mfọn mfọn. Ẹn̄wana ye odudu ukara ke kpukpru idaha​—⁠ke ubon, ke ufọkn̄wed, ke ufọkn̄wed ntaifiọk, ke itie mbubehe, ke ukara n̄kann̄kụk m̀mê eke idụt. Ukpụhọde ke idan̄, idat idat ikwọ rap, ntịme nditọ ufọkn̄wed, mbonutom nditre ndinam utom, nsọn̄ibuot ye ukara, ye mme edinam oyomonsia kpukpru ẹdi idiọn̄ọ unana ediwụt ukpono nnọ odudu ukara.

Ke nneme oro Itieutom Mbubehe Ukara France ye n̄wedmbụk n̄kpọntịbe eke usen ke usen, Le Monde, ẹketịmde ke Paris, Prọfesọ Yves Mény ama ọdọhọ ete: “Odudu ukara ekeme ndidu n̄kukụre edieke ẹsọn̄ọde enye ye ibet.” Kiet ke otu ntak kaban̄a ndutịme oro odude ke odudu ukara edi nte ke ediwak owo ẹyịk mme ibet onyịme mbon oro ẹkarade. Oro edi, mmọ ẹyịk unen oro mmọ ẹnyenede ndikara. Ndụn̄ọde ẹkenamde ama ayarade nte ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọkisua 1980 mbahade 9 eke ikie ke mme andidụn̄ ke United States, mbahade 10 eke ikie ke Australia, mbahade 24 eke ikie ke Britain, mbahade 26 eke ikie ke France, ye mbahade 41 eke ikie ke India ẹkeda ukara mmọ nte se ibet mînyịmeke.

Ediyom Oro Owo Oyomde Ukara Oro Ibet Onyịmede

Nte ekemde ye Bible, owo okodu ke idak nnennen odudu ukara Abasi ke editọn̄ọ. (Genesis 1:27, 28; 2:16, 17) Nte ededi, ke ata ntọn̄ọ ntọn̄ọ, mme owo ẹma ẹyom ndida ke idem ke n̄kan̄ ido uwem n̄kpọn̄ Andibot mmọ. (Genesis 3:​1-⁠6) Ke ẹma ẹkesịn ukara Abasi, m̀mê ukara oro Abasi akarade, mmọ ẹkenyene ndiyom mme ndutịm ukara efen. (Ecclesiastes 8:9) Ndusụk mmọ ẹma ẹsọn̄ọ ẹmụm odudu ukara mmọ ẹkama ke odudu. Ye mmọ, odudu ọkọnọ mmọ unen. Ẹkeda nte ke mmimọ imenyene odudu oro ekemde ndinam ẹnam uduak mmimọ. Ata ekese, nte ededi, ẹma ẹkụt ufọn oro odude ke ndinam unen oro mmọ ẹnyenede ekem ye ibet.

Toto ke ata eset ediwak mme andikara ẹma ẹsinam emi ebe ke ndidọhọ ke mmimọ idi mme abasi m̀mê nte ke mmimọ ikọbọ odudu ito abasi. Emi edi nsunsu ekikere aban̄ade “edisana itie ubọn̄,” emi akpa mme andikara Mesopotamia ye mme Pharaoh eke Egypt eset ẹkedọhọde nte inyenede.

Akamba Alexander, ndidem mbon Greece oro ẹkedade itie esie, ye ediwak mme andikara Rome n̄ko ẹkedọhọ ke idi mme abasi ẹnyụn̄ ẹkam ẹdọhọ ẹtuak ibuot ẹnọ mmimọ. Ẹkediọn̄ọ ndutịm ke idak mme utọ andikara oro nte “utuakibuot nnọ andikara,” ndien uduak mmọ ekedi ndinam odudu andikara ke idem mbuaha mme owo oro ẹkande ọsọn̄. Ndisịn ndituak ibuot nnọ andikara ekedi se ẹbiomde ikpe nte edinam oro ọbiọn̄ọde Idụt. Ke The Legacy of Rome, Prọfesọ Ernest Barker ekewet ete: “Edituak ibuot nno andikara [Rome], ye edinam akpanikọ emi enye ọbọde ke idaha abasi esie, nte an̄wan̄ade ekedi itiat idakisọn̄, m̀mê n̄kpọ eke ọsọn̄ọde obio ukara ke kpukpru usụn̄.”

Emi okosụk edi akpanikọ idem ke Andikara Constantine (akakarade 306-337 E.N.) ama ekesịn “Ido Ukpono Christ” ke n̄wed ibet ndien ke ukperedem Andikara Theodosius I (akakarade 379-395 E.N.) onyịmede enye nte ido ukpono Idụt Obio Ukara Rome. Ẹma ẹtuak ibuot ẹnọ ndusụk mme andikara ẹkedide “Christian” nte mme abasi tutu ke ọyọhọ isua ikie ition E.N.

“Odudu Iba,” “Ofụt Iba”

Nte ukara pope akakabarede ọsọn̄ odudu akan, mme mfịna ke ufọt Ufọkabasi ye Idụt ama akabade ọsọn̄ ubọk. Ntre, ke utịt ọyọhọ isua ikie ition E.N., Pope Gelasius I ama osio edumbet “odudu iba” edi: edisana odudu ukara eke mme pope adianade kiet ye odudu ubọn̄ eke ndidem​—⁠ye ndidem ẹdude ke idak mme pope. Ke ukperedem edumbet emi ama akabade edi ukpepn̄kpọ “ofụt iba”: “Ofụt eke spirit oro mme pope ẹkamade ke idemmọ, ẹnọde mme andikara odudu ndikama ofụt ererimbot, edi eke ukperedem emi ẹnyene ndikama ofụt ererimbot nte ekemde ye ndausụn̄ pope.” (The New Encyclopædia Britannica) Ke isọn̄ ukpepn̄kpọ emi, ke Ufọt Ufọt Eyo Ntatenyịn, Ufọkabasi Catholic ama ọdọhọ ke imenyene unen ndiyari mme andikara ye ndidem anyanya man inam odudu ukara mmọ ekem ye ibet, ntem anamde n̄ke nsu eset aban̄ade “edisana itie ubọn̄” osụk akaiso.

Nte ededi, owo ikpenyeneke ndidue mbuan emi ye inua-okot unen oro Abasi ọnọde ndidem, kpa se ẹkedade ke ukperedem ndinam mme akara ukaraidem ẹtre ndisụk ibuot nnọ ukara pope. Ekikere aban̄ade unen oro Abasi ọnọde ọdọhọ ete ke ndidem ẹnyene odudu mmọ ndikara nnennen ẹto Abasi, inyeneke ito pope eke Rome. New Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ke ini emi pope ekenyenede odudu eke spirit ye idem odudu ukara ererimbot ke ofụri ekondo ke idem mme andikara idụt, ekikere aban̄ade unen oro Abasi ọnọde ama anam ndidem idụt ẹdu ke idaha oro owụtde ke odudu ukara mmọ enen nte edide eke Abasi ukem nte eke pope.”b

Mbụk Aban̄ade Ukara Ofụri Owo

Nte ini akade, mme owo ẹma ẹnọ ekikere ẹban̄a mme ebiet efen emi odudu ukara otode. Kiet ekedi ukara mbio obio. Ediwak owo ẹnịm ke akpanikọ nte ke ekikere emi ọkọtọn̄ọ ke Greece. Ukara mbio obio Greece eset, nte ededi, okodu ke edinam ke ibat ibat ikpehe obio ukara, ndien idem ke mme ikpehe ẹmi mme amanaisọn̄ ẹdide irenowo kpọt ẹkenam umekowo. Iban, ifịn, ye mme ododụn̄​—⁠ẹmi ẹkedide ọtọn̄ọde ke mbahade iba osịm mbahade ition ke otu mme andidụn̄​—⁠iketieneke ibuana. Ọkọsọsọn̄ ndidi se ẹkotde ukara ofụri owo!

Anie akada ekikere ukara mbio obio emi edi? Ke n̄kpaidem, edi mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Roman Catholic ẹkeda enye edi ke Ufọt Ufọt Eyo Ntatenyịn. Ke ọyọhọ isua ikie-⁠13, Thomas Aquinas ama ọdọhọ ete ke adan̄aemi itie edikara ọkọtọn̄ọde oto Abasi, ke ẹyak enye esịn mme owo ke ubọk. Kpukpru owo ẹma ẹma ekikere emi. New Catholic Encyclopedia ọdọhọ ete: “Ekikere emi aban̄ade odudu ukara ndito mme owo mi edi se ata ediwak mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Catholic eke ọyọhọ isua ikie-⁠17 ẹkenyịmede.”

Ntak emi mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ke ufọkabasi emi mme owo mînyeneke uyo ndomokiet ke ndimek pope, bishop, m̀mê oku ẹnyịmede ekikere aban̄ade ukara mbio obio? Koro ndusụk ndidem mbon Europe ikọbọhọ emem ndomokiet ke idak odudu ukara pope. Ekikere aban̄ade ukara ofụri owo mi ama ọnọ pope odudu ndidorode andikara m̀mê edidem edieke etiede nte ke odot. Mme ewetmbụk oro, Will ye Ariel Durant ẹkewet ẹte: “Mme andikada nnọ ukara ofụri owo ẹma ẹsịne ediwak mbon n̄ka Jesuit, ẹmi ẹkekụtde ekikere emi nte usụn̄ edida nnam odudu ukara ndidem emem akan odudu ukara pope. Cardinal Bellarmine ama afan̄a ete, edieke odudu ukara ndidem otode, onyụn̄ odude ke idak mme owo, enye nte an̄wan̄ade odu ke idak ukara mme pope . . . Luis Molina, owo Spain eke n̄ka Jesuit, ama eberi ete ke mme owo, nte ebiet emi odudu ukara ererimbot otode, ẹkeme nte enende​—⁠edi ebede ke nnennen ndutịm​—⁠ndidorode edidem oro mîfọnke ẹfep.”

“Nnennen ndutịm,” nte ededi, ekpedi ndutịm oro pope anamde. Ke ọsọn̄ọde emi, Histoire Universelle de l’Eglise Catholique eke Catholic ke usem Franch okot oto Biographie universelle, emi ọdọhọde ete: “Bellarmine . . . ekpep nte ọsọ ukpepn̄kpọ Catholic ete ke mbọn̄ ẹnyene odudu mmọ ẹto unyịme mme owo, ye nte ke mme owo ẹkeme ndida unen emi nnam n̄kpọ n̄kukụre ke idak odudu pope.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke nnyịn.) Ukara ofụri owo ke ntre ama akabade edi n̄kpọutom emi pope ekemede ndida nnyene odudu ke idem mme andikara oro ẹmekde, ke edide se ẹyomde, anam ẹdorode mmọ ẹfep. Ke mme ini ndondo emi, enye ama ayak ukara mme ọkwọrọ ederi Catholic enyene odudu ke idem mbon Catholic ẹnamde umekowo ke ukara oro mme owo ẹdade ke ibuot mbio obio.

Ke mme ukara mbio obio eyomfịn nte ukara ekemde ye ibet ọkọn̄ọ ke se ẹkotde “unyịme otode mbon oro ẹkarade.” Ke mfọnn̄kan usụn̄, nte ededi, emi edi “unyịme otode ediwak owo,” ndien ke ntak unana udọn̄ andinam umekowo ye unana edinam akpanikọ eke ukaraidem, “ediwak owo” ẹmi ke ataata usụn̄ ẹsiwak ndidi sụk n̄kpri n̄kan ke otu mbio obio. Mfịn, “unyịme otode mbon oro ẹkarade” isiwakke ndidi n̄kpọ efen ikan “mbon oro ẹkarade ndinyịme ye unana mfan̄a, m̀mê ndiyọ.”

Mbụk Aban̄ade Ukara Idụt

Mbụk aban̄ade edisana itie ubọn̄ oro mme pope eke eset ẹkesiode edi ama enyene utịp unana idotenyịn ke ukara pope ke ini ẹkewọn̄ọrede enye esịn ke unen oro Abasi ọnọde ndidem. Ekikere ukara ofụri owo ama enyene idiọk utịp ke idem Ufọkabasi Catholic nde. Ke ọyọhọ isua ikie-⁠17 ye ikie-⁠18, mbon akwaifiọk ererimbot, utọ nte mbon England oro, Thomas Hobbes ye John Locke ye owo France oro, Jean-Jacques Rousseau, ẹma ẹtịn̄ ẹban̄a ekikere ukara ofụri owo oro. Mmọ ẹma ẹsion̄o nsio nsio ekikere aban̄ade “ediomi n̄kaowo” ke ufọt mme andikara ye mbon oro ẹdude ke idak ukara ẹdi. Mme edumbet mmọ ikọkọn̄ọke ke ukpepn̄kpọ ido ukpono edi ẹkekọn̄ọ ke “oto-obot ibet” ndien ofụri ekikere oro akada okosụn̄ọ ke ekikere oro okotụkde Ufọkabasi Catholic ye ukara pope idiọk idiọk.

Esisịt ini ke Rousseau ama akpakpa, Edinam Ukpụhọ Ukara mbon France ama ọwọrọ edi. Edinam ukpụhọ ukara emi ama abiat ndusụk ekikere aban̄ade se ibet onyịmede, edi enye ama osio obufa ekikere edi, kpa ekikere aban̄ade ukara idụt. The New Encyclopædia Britannica etịn̄ aban̄a oro ete: “Mbon France ikenyịmeke ye unen oro Abasi ọnọde ndidem, ikpọ owo ndinyene ikpọ itie, mme ifet oro Ufọkabasi Roman Catholic ekenyenede.” Edi, Britannica ọdọhọ ete, “Edinam Ukpụhọ Ukara oro ama otịbi obufa n̄kpọ edi, kpa idụt, ndisịm ọyọhọ idaha.” Mme anam ukpụhọde ẹma ẹyom “se ẹketịbide edi” obufa mi. Ntak-⁠a?

Koro ke idak ndutịm emi Rousseau ama ọdọhọ ete, kpukpru nditọ isọn̄ ẹyenyene uyo ukem ukem ke ndimek mme andikara. Emi okpokosụn̄ọ ke ukara mbio obio ọkọn̄ọde ke unen emi ofụri owo ẹnyenede ndinam umekowo​—⁠n̄kpọ oro mme adaiso Edinam Ukpụhọ Ukara mbon France mîkenyịmeke. Prọfesọ Duverger anam an̄wan̄a ete: “Ekenen̄ede edi man ẹfep utọ utịp emi, ẹdade nte se mîdotke, akanam, ọtọn̄ọde ke 1789 osịm 1791, mbon Ufọk Mbet ẹtịbi ekikere aban̄ade ukara idụt ẹdi. Mmọ ẹkedian mme owo ye ‘Idụt,’ emi mmọ ẹkedade nte ata isio isio, okpuhọrede ye mme ikpehe esie eken. Idụt ikpọn̄, ebede ke mme andida ke ibuot esie, enyene odudu ndikama ukara . . . Se itiede nte ukara mbio obio, ekikere aban̄ade ukara idụt inen̄ekede idi eke ukara mbio obio koro ẹkeme ndida enye ndiwụt nte ke orụk ukara ekededi enen, akpan akpan ukara ke ubọk owo kiet.” (Sịghisịghi ubọkn̄wed edi eke esie.)

Mme Ukeme Owo Ẹmekpu

Ndinyịme Ukara Idụt nte ebiet emi odudu ukara oro ekemde ye ibet otode ada okosịm ufre-idụt. The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Ẹda ufre-idụt nte n̄kpọ oro ebịghide etieti; ndusụk ini ẹsida enye ke ndudue nte ikpehe edinam ukaraidem oro odude taktak. Ke akpanikọ, ẹkeme ndida mme edinam ukpụhọ ukara mbon America ye France nte akpa ini enye ndiwọrọ n̄wụt idem ke okopodudu usụn̄.” Ọtọn̄ọde ke ini mme edinam ukpụhọ ukara oro, ufre-idụt ama atara osịm America, Europe, Africa, ye Asia. Mme afai afai ekọn̄ edi se ẹnọde unyịme ke enyịn̄ ufre-idụt.

Ewetmbụk owo Britian oro, Arnold Toynbee ekewet ete: “Edu ufre-idụt edi n̄kpọ oro anamde obufa wine emi edide Ukara Mbio Obio ọsọn̄ inua ke akani ekpeme emi edide Ima Ekpụk. . . . Esen esen itie ebuana emi odude ke ufọt Ukara Mbio Obio ye Ima Ekpụk enen̄ede ọsọn̄ odudu ke ataata ukaraidem eke N̄kaowo Edem Usoputịn eyomfịn akan Ukara Mbio Obio ke idemesie.” Ufre-idụt idaha emem emem ererimbot idi. Toynbee ọkọdọhọ ete: “Mme Ekọn̄ Ido Ukpono ẹma ẹtiene, ke ẹma ẹkesụhọde ubọk ke ekpri ini, ye Mme Ekọn̄ Ufre-Idụt; ndien ke N̄kaowo Edem Usoputịn nnyịn ebeubọk edu ido ukpono ye ebeubọk edu uma idụt ẹdi kiet ye ukem idiọk ọkpọsọn̄ ntụk.”

Ebede ke mme mbụk ẹban̄ade “edisana itie ubọn̄,” “unen oro Abasi ọnọde ndidem,” “ukara ofụri owo,” ye “ukara idụt,” mme andikara ẹma ẹdomo ndida ibet nsọn̄ọ odudu ukara oro mmọ ẹnyenede ke idem ekemmọ owo. Ke ama okodụn̄ọde mbụk aban̄ade mme andikara ẹdide owo, nte ededi, Christian inyeneke n̄kpọ efen ke ekikere ikan ikọ oro Solomon eketịn̄de ete: “Owo akara owo tutu ọnọ enye unan.”​—⁠Ecclesiastes 8:9, NW.

Utu ke ndituak ibuot nnọ Idụt ukaraidem, mme Christian ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi ẹnyụn̄ ẹdiọn̄ọ enye nte ebiet emi kpukpru odudu ukara oro ekemde ye ibet ẹtode. Mmọ ẹnyịme ye David andiwet psalm emi ọkọdọhọde ete: “Yahweh, okuommọ edi ubom, ye odudu, ye uyama, ye uniọn̄ mme usen ye ubọn̄, kpukpru n̄kpọ ke heaven ye ke isọn̄ ẹdi okuo. Itie edikara edi okuo, Yahweh; afo omokon̄, andikpon n̄kan kpukpru n̄kpọ.” (1 Chronicles 29:11, The New Jerusalem Bible) Edi, ke ntak ukpono ẹnyenede ẹnọ Abasi, mmọ ẹnọ odudu ukara eke ererimbot ye eke spirit ukpono eke odotde. Eyedụn̄ọde ntak ye nte mmọ ẹkeme ndinam emi idara idara ke ibuotikọ iba oro ẹtienede.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 15]

Ufọkabasi Catholic ọkọdọhọ ke imenyene odudu ndiyari mme andikara ye ndidem anyanya

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Edidori Charlemagne ubọk: Bibliothèque Nationale, Paris