Ntak Ofụri Edidịp N̄kpọ Ẹmi?

“IDỤHE n̄kpọ oro odobide mbiomo nte ndịben̄kpọ.” Mîdịghe utọ n̄kpọ ntre nte n̄ke France kiet etịn̄de. Ndi emi ekeme ndinam an̄wan̄a ntak isikopde inemesịt ke ini ifiọkde ndịben̄kpọ edi ndusụk ini ikụt edikpu ke ini nnyịn mîkemeke nditịn̄ mban̄a enye? Edi, ke ediwak isua ikie ẹmi ẹbede ediwak owo ẹdara edidịp n̄kpọ, ẹdiande idem ọtọkiet ye mme ndedịbe otu ndibịne ukem utịtmbuba.

Mme ndịbe n̄ka ido ukpono oro ẹkedude ke Egypt, Greece, ye Rome ẹma ẹdu ke otu mme akpasarade ndedịbe n̄ka ẹmi. Ekem ndusụk otu ẹmi ẹma ẹyo ẹkpọn̄ idaha ido ukpono ẹnyụn̄ ẹkabade ẹsịn idem ke mbre ukara, ndutịm uforo, m̀mê mme edinam n̄kaowo. Ke uwụtn̄kpọ, ke ini ẹketọn̄ọde mme n̄ka ikemesịt ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn ke Europe, mme andibuana ke mmọ ẹma ẹbiere ndidịp n̄kpọ akpan akpan man ẹnọ idemmọ ukpeme ke n̄kan̄ ndutịm uforo.

Ẹsiwak nditọn̄ọ mme ndedịbe otu ke eyomfịn ye ata nti ntak ẹdotde ukpono, ndusụk ini kaban̄a “uduak ebuana otuowo ye unam ufọn,” nte Encyclopædia Britannica etịn̄de, n̄ko “man ẹse ẹban̄a mme ndutịm uwụt mfọnido ye unọ ukpep.” Ndusụk mme n̄ka imaesịt, mme n̄ka n̄kparawa, mme n̄ka unam ufọn, ye mme otu eken ẹdi n̄ko ndedịbe n̄ka, m̀mê ke nsụhọde n̄kaha ẹnyene ubak ubak ndịbe n̄kpọ. Nte ido edide, mme otu ẹmi ẹsinyene eti uduakesịt, mme andibuana ke mmọ n̄kukụre ẹkopde nduaidem ke ndidịp n̄kpọ. Mme ndedịbe edinam edida owo nsịn ke itie ẹsinam ẹnen̄ede ẹkop inem ke ntụk onyụn̄ ọsọn̄ọ mbọbọ itie ufan ye edidianakiet. Mme andibuana ẹsinyene ekikere n̄kpet n̄kpet itie ebuana ye uduak kiet. Mme utọ ndedịbe n̄ka ntem isiwakke ndidi n̄kpọndịk nnọ mbon oro mîdịghe mme andibuana. Itakke mbon oro mîtieneke ibuana n̄kpọ ndomokiet ke mmọ nditre ndifiọk mme ndịben̄kpọ oro ẹdude.

Ke Ini Edidịp N̄kpọ Owụtde N̄kpọndịk

Idịghe kpukpru ndedịbe otu ẹdi ndịben̄kpọ ke ukem udomo. Edi mbon oro ẹnyenede “ndịben̄kpọ ke esịt ndịben̄kpọ,” nte Encyclopædia Britannica esịnde enye, ẹkama san̄asan̄a n̄kpọndịk. Enye anam an̄wan̄a ete ke “ebede ke edikot san̄asan̄a enyịn̄, edida un̄wọn̄ọ m̀mê mme ediyarade,” mme andibuana oro ẹnyenede ikpọ itie ẹdomo “ndinịm idemmọ san̄asan̄a,” ke ntre ẹdemerede udọn̄ mbon oro ẹdude ke “usụhọde itie ndisịn ukeme oro ẹyomde man ẹsịm ikpọ itie.” N̄kpọndịk oro odude ke mme utọ otu oro ana in̄wan̄în̄wan̄. Mbon oro ẹdude ke usụhọde itie ẹkeme ndinana ifiọk ofụri ofụri mban̄a se idide mme ata uduak n̄ka oro, sia mîkọrike kan̄a isịm udomo edibọ ediyarade. Edi mmemmem n̄kpọ owo nditiene mbuana ke otu emi enye ọdiọn̄ọde ubak ubak kpọt aban̄a mme uduak mmọ ye mme usụn̄ oro ẹdidade ẹsịm mmọ ndien, ke nditịm ntịn̄, ndusụk owo itịmke inam mmọ ẹn̄wan̄a. Edi ke ukperedem owo oro ẹkedade ẹsịn ke utọ otu oro ekeme ndikụt nte edide ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndikịbi mbọhọ; sia ẹbọpde enye, yak idọhọ, ke n̄kpọkọbi ndedịbe n̄kpọ.

Nte ededi, ndedịbe n̄kpọ akama n̄kpọndịk oro okponde akan ke ini otu ebịnede mme utịtmbuba oro mîkemke ye ibet m̀mê oro ẹbiatde-biat ibet ndien ke ntre ẹdomode ndinam ẹtre ndidiọn̄ọ ke enye odu. Mîdịghe edieke ẹdiọn̄ọde nte ke enye odu ye mme uduak esie, enye ekeme ndidomo ndidịp mme andibuana ke enye ye se enye aduakde ndisọp nnam. Emi edi akpanikọ aban̄a mme ifịk ifịk otu mbon edinam oyomonsia ẹmi ẹsidade mme en̄wan edinam oyomonsia mmọ ẹnam ererimbot ẹdu ke n̄kpaidem.

Ih, ndidịp n̄kpọ ekeme ndidi n̄kpọndịk, ọnọ mme owo kiet kiet ye ofụri n̄kaowo. Kere ban̄a ndedịbe otu mme uyen ẹmi ke afai ẹsimụmde mbon oro mîduehe, n̄ka mme abiatibet nte ndedịbe otu Mafia, mme okopodudu otu mfiaowo nte Ku Klux Klan,a idịghe nditetịn̄ mban̄a ediwak otu mbon oyomonsia ke ofụri ererimbot ẹmi ẹkade iso ndibiat mme ukeme oro ẹsịnde ndinyene emem ye ifụre ererimbot.

Nso ke Mmọ Ẹnam Idahaemi?

Ke iduọk isua 1950, nte utịp En̄wan Ukaraidem, ẹma ẹtịm mme ndedịbe otu ke ediwak idụt N̄kan̄ Edem Usoputịn Europe ndinam n̄kpọ nte isọn̄ n̄ka ubiọn̄ọ mbak ndusụk mbon Soviet ẹdomo ndikan N̄kan̄ Edem Usoputịn Europe. Ke uwụtn̄kpọ, nte magazine mbụk n̄kpọntịbe usem German oro Focus ọdọhọde, ẹma ẹbọp “ndedịbe itie 79 ndibon n̄kpọekọn̄” ke Austria ke ufan̄ ini emi. Idịghe kpukpru idụt mbon Europe ẹkekam ẹnyene ifiọk ẹban̄a mme otu ẹmi. Magazine mbụk n̄kpọntịbe kiet ama ọsọn̄ọ ọtọt ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1990 ete: “Se owo mîsụk idiọn̄ọke edi m̀mê ifan̄ ke otu n̄ka ẹmi ẹdu mfịn ye se mmọ ẹnamde ke ndondo emi.”

Ih, edi akpanikọ. Anie ekeme nditịm mfiọk m̀mê ndedịbe otu ifan̄ idahaemi ẹkeme ndikama n̄kpọndịk oro okponde akan ekededi oro nnyịn ikemede ndikere?

[Mme Ikọ idakisọn̄]