Nso ke Ẹyom ke Ndọ Oro Okụtde Unen?

Nte afo ọkpọfrọ odụk akpa ye unana edibem iso n̄kpep nte ẹwọkde ewọk? Utọ ndisịme edinam oro ekeme ndinọ unan—idem akamade n̄kpa. Nte ededi, kere ban̄a adan̄a ediwak owo ẹmi ẹsifen̄ede ẹdụk ndọ ye esisịt ifiọk kaban̄a nte ẹkpebiomde mme mbiomo oro ẹbuanade.

JESUS ọkọdọhọ ete: “Anie owo ke otu mbufo, emi oyomde ndikọn̄ tower, idibemke iso itie ibat se iditakde enye, man enye ọfiọk m̀mê emenyene okụk nte edikemde ndida nnam utom mma?” (Luke 14:28) Se idide akpanikọ kaban̄a edikọn̄ tọwa edi akpanikọ n̄ko kaban̄a edibọp ndọ. Mbon oro ẹyomde ndidọ ndọ ẹkpenyene nditịn̄ enyịn mbat se iditakde ke ndidọ ndọ man ẹkụt ẹte ke mmimọ imekeme ndisịm se oro oyomde.

Ndise nte Ndọ Etiede

Ndinyene nsan̄a ndọ ndida mbuana mme idatesịt ye mme mfụhọ ke uwem enen̄ede edi edidiọn̄. Ndọ ekeme ndisịri ufan̄ oro ndobo ye unana idotenyịn edide ntak. Enye ekeme ndiyụhọ ndammana udọn̄ nnyịn kaban̄a ima, nsan̄a, ye n̄kpet n̄kpet ebuana. Ye eti ntak, ke ama okobot Adam, Abasi ama ọdọhọ ete: “Ifọnke owo ndidu ikpọn̄; nyanam andinyan̄a ekem ye enye.”—Genesis 2:18; 24:67; 1 Corinth 7:9.

Ih, ndidọ ndọ ekeme ndikọk ndusụk mfịna. Edi enye ayada ndusụk mbufa mfịna edi n̄ko. Ntak-a? Koro ndọ edi edidian nsio nsio owo iba ọtọkiet ẹmi iso-ọfọn ẹkemede ndikem kiet ye eken edi mîmemke utom ndidi ukem. Ntem, idem mme ọdọ ndọ oro ẹtịmde ẹkem kiet ye eken ẹyenyene ntuaha ke ini ke ini. Christian apostle Paul ama ewet ete ke mbon oro ẹdọde ndọ ẹyekụt “ukụt ke obụkidem”—mîdịghe nte The New English Bible esịnde enye, “ubiak ye mfụhọ ke uwem eke ikpọkidem emi.”—1 Corinth 7:28.

Ndi Paul ekenyene idotenyịn ndiọhọn̄kpọ? N̄wan̄ansa-o! Enye n̄kukụre akakpak mbon oro ẹkerede ẹban̄a ndọ ete ẹdi mbon oro ẹkụtde ata idem n̄kpọ. Inemesịt edidi se owo amade idịghe nnennen n̄kpọ ndida ndomo nte uwem edidọ ndọ editiede ke mme ọfiọn̄ ye isua oro ẹtienede ke usen ndọ ama ekebe. Ndọ kiet kiet enyene mme san̄asan̄a n̄kpọ-ata ye mme mfịna esie. Mbụme idịghe m̀mê mmọ ẹyedemede edi edi nte ẹdiyọde mmọ ke ini mmọ ẹdemerede.

Mme mfịna ẹnọ ebe ye n̄wan ifet ndiwụt nte ima oro mmọ ẹnyenede ẹnọ kiet eken edide ata ima. Ke ndinam an̄wan̄a: Nsụn̄ikan̄ umen owo ekeme ndinen̄ede nye ke ini enye ọfiọrọde ukpọk ẹnyụn̄ ẹyịride ke adaha. Nte ededi, ẹdiọn̄ọ nte enye enen̄erede ọfọn ndisan̄a ke inyan̄ ke ini odude ke inyan̄—eyedi ke ini akpa adahade. Kpasụk ntre, owo idiọn̄ọke mbọbọ ndọ ofụri ofụri ke mme ifụre ifụre ini uyomima oro ẹtiede emem emem. Ndusụk ini, ẹsisọn̄ọ enye ke mme idaha oro ẹtiede idomo idomo ẹmi ebe ye n̄wan ẹyọde oyobio afanikọn̄.

Man ẹnam ntre, oyom ebe ye n̄wan ẹyak idem ẹnọ kiet eken, koro Abasi akaduak ete owo “adiana ye n̄wan esiemmọ” ye nte mmọ mbiba ‘ẹkabade obụk kiet.’ (Genesis 2:24) Ekikere ediyak idem nnọ kiet esinam ediwak owo ndịk mfịn. Edi, owụt eti ibuot nte ke owo iba ẹmi ẹnen̄erede ẹma kiet eken ẹyeyom ndinam akamba un̄wọn̄ọ ndidụn̄ ọtọkiet. Ediyak idem nnọ kiet eken ọnọ ndọ uku. Enye ọnọ isọn̄ kaban̄a mbuọtidem nte ke inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe, ebe ye n̄wan ẹyenọ kiet eken ibetedem.a Edieke afo mûben̄eke idem unọ utọ ediyak idem nnọ oro, afo unen̄ekede uben̄e idem unọ ndọ. (Men Ecclesiastes 5:4, 5 domo.) Ekeme ndiyom idem mbon oro ẹma ẹkedọdọ ndọ ẹnam ifiọk mmọ ọkọri kaban̄a nte ediyak idem nnọ kiet eken edide akpan n̄kpọ ọnọ ndọ oro ebịghide.

Ndise nte Afo Etiede

Eyịghe idụhe nte ke afo emekeme ndibat mme edu oro afo oyomde oto nsan̄a. Nte ededi, edi ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndise nte afo etiede man ebiere nte afo ekemede nditịp nsịn ke ndọ. Owo ndidụn̄ọde idemesie edi akpan n̄kpọ, mbemiso ye ke ẹma ẹkekan̄a akan̄a ndọ. Ke uwụtn̄kpọ, bụp idemfo mme mbụme ẹtienede mi.

• Ndi ami mmeben̄e idem ndiyak idem nnọ nsan̄a mi ke ofụri eyouwem?—Matthew 19:6.

Ke eyo prọfet Malachi eke Bible, ediwak ebe ẹma ẹkpọn̄ iban mmọ, eyedi man ẹkedọ iban oro ẹkedide n̄kaiferi. Jehovah ọkọdọhọ ete ke mmọn̄eyet iban ẹmi ẹkesịnde ẹma ẹfụk itieuwa imọ, ndien enye ama obiom iren ẹmi ‘ẹkebian̄ade’ iban mmọ ntem, ikpe.—Malachi 2:13-16.

• Edieke ami n̄kerede ndidọ ndọ, ndi ami mmebe nsehe uyen emi mme ntụk idan̄ ẹsisọn̄de ubọk etieti ẹnyụn̄ ẹkemede ndibiọn̄ọ owo ndinam eti ubiere?—1 Corinth 7:36.

“Edi ata n̄kpọndịk ndibak ndọ ndọ n̄kaha,” ntem ke Nikki, emi ọkọdọde ndọ ke ini ekedide isua 22, ọdọhọ. Enye odụri owo utọn̄ ete: “Mme ntụk fo, utịtmbuba fo, ye se amade ẹyeka iso ndikpụhọde ọtọn̄ọde ke ini oro afo ekperede ndisịm isua edịp tutu afo esịm ufọt ufọt ye utịt utịt iduọk isua 20.” Edi akpanikọ, owo ikemeke ndida isua emana kpọt mbiere nte owo eben̄ede idem ọnọ ndọ. Nte ededi, ndidọ ndọ ke ini owo mîbehe kan̄a nsehe uyen ke ini mme ntụk idan̄ ẹdide mbufa ẹnyụn̄ ẹnen̄erede ẹsọn̄ ubọk ekeme nditịmede ekikere owo onyụn̄ ekwi enye abaha mme mfịna oro ẹkemede ndidemede.

• Mme edu ewe ke ami nnyene oro ẹkemede ndin̄wam mi ntịp nsịn ke ndọ oro okụtde unen?—Galatia 5:22, 23.

Apostle Paul ekewet ọnọ ẹsọk mbon Colossae ete: “Ẹda . . . esịt mbọm ẹsịne, ye mfọn-ido, ye nsụk-idem, ye ifụre-ifụre ido, ye ime.” (Colossae 3:12) Item emi odot ye mbon oro ẹkerede ẹban̄a ndọ onyụn̄ odot ye mbon oro ẹma ẹkedọdọ ndọ.

• Ndi ami mmọkọri nsịm ọyọhọ idaha oro oyomde man nnọ nsan̄a ibetedem ke n̄kpọsọn̄ ini?—Galatia 6:2.

“Ke ini mme mfịna ẹdahade ẹda,” nte dọkta kiet ọdọhọde, “edu edi ndiduọhọ nsan̄a. Idịghe enye emi ẹnyenede ndiduọhọ edi ata akpan n̄kpọ. Utu ke oro, edi nte ebe ye n̄wan ẹkemede ndidiana kiet ndidiọn̄ itie ebuana ndọ.” Mme ikọ enyene-ọniọn̄ Edidem Solomon ẹnyene n̄kpọ ndinam ye mme ọdọ ndọ. “Owo iba ẹfọn ẹkan owo kiet,” ntem ke enye ekewet, “koro edieke mmọ ẹduọn̄ọde, kiet eyemenede ufan esie: edi mbọm ikpọn̄ owo eke ọduọde, ndien owo efen eke emenerede enye mîdụhe.”—Ecclesiastes 4:9, 10.

• Ndi ami ke ofụri ofụri mmesidat esịt nnyụn̄ nnyene idotenyịn mfọnọn̄kpọ, mîdighe ndi ami kpukpru ini nsitie mfụhọ mfụhọ ye etikwo etikwo?—Mme N̄ke 15:15.

Owo emi enyenede etikwo etikwo edu ada kpukpru usen nte idiọk. Ndọ ikpụhọkede edu emi ke utịbe utịbe usụn̄! Owo emi mîdọhọ ndọ—eren m̀mê n̄wan—emi kpukpru ini esikụtde ndudue ọnọ m̀mê enyenede idotenyịn ndiọhọn̄kpọ edikabade edi ọdọ ndọ emi esikụtde ndudue ọnọ m̀mê enyenede idotenyịn ndiọhọn̄kpọ ukem ntre. Utọ etikwo etikwo edu oro ekeme ndisịn enyene-ndịk nsịn̄ede ke ndọ.—Men Mme N̄ke 21:9 domo.

• Ndi ami mmesimụm idem n̄kama ke idak mfịghe, mîdịghe ndi mmesiwụt ọkpọsọn̄ iyatesịt?—Galatia 5:19, 20.

Ẹwụk mme Christian ẹte “ẹkûsọp ndiyat esịt.” (James 1:19) Mbemiso ndọ ye ke ama ọkọdọ ndọ, eren m̀mê n̄wan ekpenyene ndikọri ukeme ndida item emi ndu uwem: “Ẹyat esịt, ndien ẹkûdue; ẹkûyak utịn osụhọde edisịm iyatesịt mbufo.”—Ephesus 4:26.

Ndise nte Owo Oro Afo Oyomde Ndidọ Etiede

N̄ke Bible kiet ọdọhọ ete: “Ọniọn̄ etịm ese ikpat isan̄ esiemmọ.” (Mme N̄ke 14:15) Emi enen̄ede edi akpanikọ ke ini ẹmekde nsan̄a ndọ. Ndimek nsan̄a ndọ edi kiet ke otu ata akpan ubiere oro eren m̀mê n̄wan edikam anamde. Edi, ẹdọhọ ẹte ke ediwak owo ẹsibiat ekese ini ndibiere m̀mê ewe ubomisọn̄ ke ikpedep mîdịghe m̀mê ewe ufọkn̄wed ke ikpaka ẹkan m̀mê anie ke ikpọdọ.

Ke esop Christian, mbemiso ẹnọde mme owo mbiomo, “[ẹsibem] iso ẹdomo mmọ ẹfiọk m̀mê mmọ ẹdot.” (1 Timothy 3:10) Edieke afo ekerede aban̄a edidọ ndọ, oyoyom afo etịm ọfiọk nte owo enye eken ‘odotde.’ Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a mme mbụme ẹtienede mi. Okposụkedi ẹbụpde mmọ nte n̄wan esede, ediwak ke otu edumbet ẹmi ẹnyene n̄kpọ n̄ko ndinam ye erenowo. Ndien idem mbon oro ẹma ẹkedọ ndọ ẹkeme ndinyene ufọn nto edikere mban̄a mme akpan n̄kpọ ẹmi.

• Nso orụk etop ke enye ọwọrọ?—Philippi 2:19-22.

Mme N̄ke 31:23 etịn̄ aban̄a ebe emi ‘ẹdiọn̄ọde ke inua-otop, ke ini enye etiede ye mbiowo obio.’ Mbiowo obio ẹkesitie ke inuaotop ẹbiere ikpe. Ntre, nte an̄wan̄ade, enye ama enyene idaha ke obio. Nte mbon en̄wen ẹsede owo etịn̄ n̄kpọ aban̄a etop esie. Edieke enyenede n̄kpọ ndinam, se n̄ko nte mbon oro ẹdude ke idak esie ẹsede enye. Emi ekeme ndiwụt nte afo, nsan̄a ndọ esie, edisede enye ke ini iso.—Men 1 Samuel 25:3, 23-25 domo.

• Nso orụk ido uwem ke enye enyene?

Eti ibuot emi otode Abasi “edi edisana ke mbemiso.” (James 3:17) Ndi nsan̄a ini iso fo enen̄ede enyene udọn̄ ke ndiyụhọ udọn̄ idan̄ esie akan ke idaha esie ye okwo ke iso Abasi? Edieke enye mîsịnke ukeme ndida mme idaha ido uwem Abasi ndu uwem idahaemi, nso isọn̄ idu ndinịm ke akpanikọ nte ke enye ayanam ntre ke ama ọkọdọ ndọ?—Genesis 39:7-12.

• Enye anam n̄kpọ didie ye ami?—Ephesus 5:28, 29.

N̄wed Mme N̄ke eke Bible etịn̄ aban̄a ebe emi ‘ọbuọtde idem’ ye n̄wan esie. Akan oro, enye “otoro enye.” (Mme N̄ke 31:11, 28) Enye ifụbeke ufụp ibe ubọk, inyụn̄ iyomke n̄kpọ ikaha. James ekewet ete ke eti ibuot emi otode enyọn̄ “etie emem-emem, onyụn̄ eme ime, . . . ọyọhọ ye mbọm ye nti mfri.”—James 3:17.

• Enye anam n̄kpọ didie ye mme andibuana ke ubon esie?—Exodus 20:12.

Ukpono ẹnyenede ẹnọ ete ye eka idịghe sụk se ẹyomde ẹto nditọ. Bible ọdọhọ ete: “Kop uyo usọ emi okobonde fi: kûnyụn̄ usịn uka ke ndek, koro enye ọsọn̄de.” (Mme N̄ke 23:22) Nte enemde, Dr. W. Hugh Missildine ekewet ete: “Ẹkeme ndifep ediwak mfịna ye unana edikem kiet ye eken ke ndọ—mîdịghe ke nsụhọde n̄kaha ẹbem iso ẹda ẹkụt—edieke ebe ye n̄wan ini iso ẹkade ẹkese kiet eken ye unana edibem iso ntọt ẹnyụn̄ ẹse itie ebuana ‘owo oro ẹyomde ndidọ’ ye ete ye eka esie. Nte enye esede ete ye eka esie edidi nte enye edisede n̄wan esie. Owo enyene ndibụp ete: ‘Ndi mmoyom enye anam n̄kpọ ye ami nte enye anamde ye ete ye eka esie?’ Ndien nte ete ye eka esie ẹnamde n̄kpọ ye enye edidi eti n̄kpọ ndiwụt nte enye edinamde n̄kpọ ye idemesie ye nte enye edidoride enyịn afo ndinam n̄kpọ ye enye—ke ini idara obufa ndọ okụrede.”

• Ndi enye esisọp ndiyat esịt m̀mê nditịn̄ ikọ isụn̄i?

Bible eteme ete: “Ẹsion̄o kpukpru ndot-ndot ekikere, ye ifụtesịt, ye iyatesịt, ye utọk, ye isụn̄i ẹfep ke otu mbufo.” (Ephesus 4:31) Paul ama odụri Timothy utọn̄ aban̄a ndusụk Christian ẹmi ‘esịt ọdọn̄ọde eneni ye en̄wan ikọ,’ ẹmi ẹdinyụn̄ ẹdade “ufụp ẹdi, ye en̄wan, ye isụn̄i, ye idiọk ekikere, ye ọkpọsọn̄ eneni.”—1 Timothy 6:4, 5.

Ke adianade do, Paul ekewet ete ke owo emi odotde ndikama mme akpan ifetutom ke esop ikpenyeneke ndidi “owo mfiomo”—nte ekemde ye akpasarade usem Greek, “itọhọ owo ita.” (1 Timothy 3:3, ikọ idakisọn̄ New World) Enye ikemeke ndidi owo emi esimiade mbon en̄wen m̀mê esidade ikọ inua ofiomo mmọ. Owo emi enyenede edu ediduọ obom ke ini ayatde esịt idotke nte nsan̄a ndọ.

• Nso idi mme utịtmbuba esie?

Ndusụk owo ẹbịne inyene ẹnyụn̄ ẹdọk mme utịp oro owo mîkemeke ndifep. (1 Timothy 6:9, 10) Mbon eken ẹyo ntre ke uwem inyeneke utịtmbuba ndomokiet ndisịm. (Mme N̄ke 6:6-11) Nte ededi, owo Abasi oyowụt ukem ubiere Joshua, emi ọkọdọhọde ete: “Ama edi ami ye ufọk mi, nnyịn iyanam n̄kpọ Jehovah.”—Joshua 24:15.

Mme Utịp ye Mme Mbiomo

Ndọ edi n̄kpọ otode Abasi. Jehovah Abasi ọkọnọ unyịme onyụn̄ ọtọn̄ọ enye. (Genesis 2:22-24) Enye ọkọtọn̄ọ ndutịm ndọ man anam nsinsi mbọbọ odu ke ufọt eren ye n̄wan man otodo mmọ ẹkpekeme ndinọ kiet eken un̄wam. Ke ini ẹdade mme edumbet Bible ẹsịn ke edinam, ebe ye n̄wan ẹkeme ndidori enyịn ke idaha mmimọ ke uwem ayakama idatesịt.—Ecclesiastes 9:7-9.

Nte ededi, ana ifiọk nte ke nnyịn idu uwem ke “ndiọk eyo.” Bible ama ebem iso etịn̄ ete ke idahaemi, mme owo “ẹyedi mme ama idem, ye mme ama inyene; ẹnyụn̄ ẹbụre idiọk mbụre, ẹseri iseri, . . . ẹnana uten̄e Abasi, ẹnana ima uduot owo; ẹnyụn̄ ẹbiat un̄wọn̄ọ; . . . mme ada owo nnọ mme asua, ye mbon idiọk iwụk, ye mbon n̄kohode-idem.” (2 Timothy 3:1-4) Mme edu ẹmi ẹkeme ndinyene akwa odudu ke ndọ owo. Ntem, mbon oro ẹkerede ẹban̄a edidọ ndọ ẹkpenyene nditịn̄ enyịn mbat se iditakde. Ndien mbon oro ẹdide mme ọdọ ndọ idahaemi ẹkpenyene ndika iso ndifori mbọbọ mmọ ebe ke ndikpep nnyụn̄ nda ndausụn̄ Abasi oro ẹkụtde ke Bible nsịn ke edinam.

Ih, mbon oro ẹkerede ndidọ ndọ ẹyenam ọfọn ndise mbe usen udian ndọ. Ndien kpukpru owo ẹkpenyene ndikere idịghe sụk edinam edidọ ndọ edi n̄ko uwem edidọ ndọ. Ẹse Jehovah kaban̄a ndausụn̄ man otodo mbufo ẹkere ata idem n̄kpọ utu ke ndikere mban̄a ima kpọt. Ke ndinam ntre, enen̄ede etie nte mbufo ẹyenyene ndọ oro okụtde unen.

[Ikọ idakisọn̄]

[Ekebe ke page 5]

“Mfọnn̄kan Edinam Ima An̄wan̄a Oro Akanam N̄kotde”

“Mbufo ẹsan̄a didie ẹfiọk m̀mê mbufo ẹmema kiet eken?” ntem ke Dr. Kevin Leman ekewet. “Odu n̄wed eset oro esịnede edinam ima an̄wan̄a. N̄wed oro ekpere ndisịm tọsịn isua iba, edi enye osụk edi mfọnn̄kan edinam ima an̄wan̄a oro akanam n̄kotde.”

Dr. Leman eketịn̄ aban̄a mme ikọ Christian apostle Paul oro ẹkụtde ke Bible ke 1 Corinth 13:​4-8:

“Ima enyenyene anyan ime, onyụn̄ ọfọn ido; ima ifụbeke ufụp; ima inamke inua, ikohokede idem, inamke ido eke mîdotke, iyomke ufọn esiemmọ, isọpke iyatesịt, ikamake udu. Ima idarake se ikwan̄ade, edi adadara se idide akpanikọ; ima ememe kpukpru n̄kpọ, enenịm se ifọnde ke akpanikọ kpukpru ini, ododori enyịn aban̄a kpukpru n̄kpọ, ememe ime ke kpukpru n̄kpọ. Ima idibehe ifep [ke] nsinsi.”

[Ekebe ke page 8]

Mme Ntụk Ẹkeme Ndibian̄a Owo

Anaedi eyenan̄wan Shulem eke eyo Bible ama etịm ọfiọk abian̄a abian̄a odudu oro mme ntụk ima ẹnyenede. Ke ini okopodudu Edidem Solomon okoyomde ima oto enye, enye ama asian mme nsan̄a esie iban ete “ẹkûdemede, ẹkûdemede ama mi, tutu enye ama.” (Ikwọ Solomon 2:7) Enyene-ọniọn̄ n̄kaiferi emi ikoyomke mme ufan esie ẹnyịk enye ẹsịn ke ndidi se mme ntụk esie ẹkarade. Emi ọfọn n̄ko ye mbon oro ẹkerede ẹban̄a ndọ mfịn. Sọn̄ọ mụm mme ntụk fo kama. Edieke afo ọdọde ndọ, ekpenyene ndidi koro afo amade owo, idịghe ke ntak ikpîkpu ekikere edidọ ndọ.

[Ndise ke page 6]

Idem mbon oro ẹma ẹkedọ ndọ ke anyan ini ẹkeme ndisọn̄ọ mbọbọ ndọ mmọ

[Ndise ke page 7]

Enye anam n̄kpọ didie ye ete ye eka esie?