“Afanikọn̄ ke Akwa Inyan̄”
KE EKỊM okoneyo, ubom afara emi emende owo 276 awat ekpere isuo kiet ke Mediterranean. Mbonutom ye mme akaisan̄ ẹkpa mba ẹto akpa emi adahade ke usen 14 ndidi otop mmọ aka iso otop afiak edem. Ke ini ẹkụtde itụn̄ inyan̄ibom ke usiere, mmọ ẹdomo ndidian ubom do. Edi iso ubom oro abak tutu ikemeke ndisan̄a aba, ndien awawa asiak etak ubom oro mbai mbai. Kpukpru owo ẹmi ẹdude ke esịt ẹkpọn̄ ubom oro ẹdomo ndiwọk m̀mê ndidọk obukpọk m̀mê mme n̄kpọ efen n̄kesịm mbenesụk Malta. Sia tuep anamde ẹnyụn̄ ẹkpade mba, mmọ ẹn̄wana ẹwọn̄ọ ke ọkpọsọn̄ mbufụt mmọn̄ oro. Christian apostle Paul esịne ke otu mme akaisan̄ oro. Ẹda enye ẹka Rome man ẹkekpe ikpe ẹnọ.—Utom 27:27-44.
Ye Paul, ubom oro ndisịp ke isuo Malta ikedịghe akpa ini emi n̄kpọ ekedịghede enye uwem ke inyan̄. Isua ifan̄ ke mbemiso, enye ama ewet ete: “Ubom mi esịp utịm ikata; mmadan̄ ke okoneyo kiet ye uwemeyo kiet ke inyan̄ ibom.” Enye ama adian do ete ke imọ ima ‘ikụt afanikọn̄ ke akwa inyan̄.’ (2 Corinth 11:25-27) Ndisan̄a ke inyan̄ ama an̄wam Paul ndinam utom oro Abasi ọkọnọde enye nte “apostle mme Gentile.”—Rome 11:13.
Edisan̄a ke inyan̄ n̄ka isan̄ akakam atara adan̄a didie ke akpa isua ikie? Nso udeme ke enye ekenyene ke ndisuan Ido Ukpono Christ? Enye ọkọfọn adan̄a didie? Nso orụk ubom ke ẹkesida? Ndien ẹkesidọn̄ mme akaisan̄ didie?
Udọn̄ Rome Kaban̄a Unyamurua Mben Inyan̄
Mbon Rome ẹkekot Mediterranean Mare Nostrum—Inyan̄ Nnyịn. Edida mme usụn̄ inyan̄ ibom nnyene ekedi ata akpan n̄kpọ ọnọ Rome akan kaban̄a mme ntak ekọn̄. Ediwak obio ke Obio Ukara Rome ẹkedi itiembehe mîdịghe ẹda n̄kpọ ẹto mme itiembehe. Ke uwụtn̄kpọ, Rome ama enyene esụkmbehe esie ke n̄kpet n̄kpet Ostia, ke adan̄aemi Corinth akadade Lechaeum ye Cenchreae anam n̄kpọ, ndien Antioch eke Syria ekesida n̄kpọ oto Seleucia. Nti ebuana mbubehe ke mme esụk itiembehe ẹmi ẹma ẹnam ẹkeme ndinam isan̄ usọp usọp n̄ka mme akpan obio ẹnyụn̄ ẹnam ẹkeme ndikara mme ikpehe obio ukara Rome uforo uforo.
Rome ekeberi edem n̄ko ke ufọkutom unọ n̄kpọ ọwọrọ man enyene udia. Ye ibatowo ekedide n̄kpọ nte miliọn kiet, Rome ama oyom ediwak ibokpot—n̄kpọ nte tọn 250,000 esịm 400,000 ke isua. Ofụri ibokpot oro okoto m̀mọ̀n̄? Flavius Josephus okot oto Herod Agrippa II nte ọkọdọhọde ete ke Edem Edere Africa ekesinọ Rome udia ke ọfiọn̄ itiaita ke isua, ke adan̄aemi Egypt ekesinọde ibokpot oro ekemde ndikama obio oro ke ọfiọn̄ inan̄ eken. Ediwak tọsịn ubom ẹma ẹbuana ke ndinọ obio oro ibokpot.
Uforo uforo unyamurua ke mben inyan̄ ama anam ẹnyene kpukpru orụk n̄kpọurua ndida nse mban̄a udọn̄ Rome kaban̄a ndunụm. Ẹkeda n̄kpatan̄a n̄kpọ isọn̄, itiat, ye marble ẹto Cyprus, Greece, ye Egypt, ndien ẹkeda eto ke Lebanon. Wine okoto Smyrna, mfri ẹketo Damascus, ndien isịp ẹto Palestine. Ẹkeda aran usọbọ ye ọkpọ ke Cilicia, mfriukịm ke Miletus ye Laodicea, ọfọn̄ ke Syria ye Lebanon, ẹnyụn̄ ẹda ididuot ọfọn̄ ke Tyre ye Sidon. Ẹkenọ mme n̄kpọ ukpụhọde uduot ẹto Thyatira ndien akrasi okoto Alexandria ye Sidon. Ẹketobo sirịk, ofo, nnụk enịn, ye ufuọn̄n̄kpọ ẹto China ye India.
Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a ubom oro Paul ekesịnede ke esịt emi ekesịpde ke Malta? Enye ekedi ubom ibokpot, “ubom Alexandria emi oyomde ndisio n̄ka Italy.” (Utom 27:6, ikọ idakisọn̄ NW) Mbon Greece, Phoenicia, ye Syria, ẹmi ẹkewatde ẹnyụn̄ ẹtịmde, ẹkenyene mme ubom ibokpot oro ọkpọkpọ. Nte ededi, Ukara ọkọbọ mme ubom ẹmi ke ukpeokụk. “Kpa nte ekedide ye edibọ tax,” nte ewetmbụk oro William M. Ramsay ọdọhọde, “ama etịm efere ukara ke idem ndiyak utom emi nnọ mme owo ke ukpeokụk akan enye ke idemesie ndinam akwa ndutịm ke idemesie man enyene mme owo ye mme n̄kpọutom oro akwa utom oro okoyomde.”
Paul ama ada isan̄ esie ekesịm Rome ke ubom oro ekenyenede idiọn̄ọ “Amana Iba” ke enyọn̄. Enye emi n̄ko ekedi ubom Alexandria. Enye akadian ke Puteoli ke Itụn̄ Inyan̄ibom Naples, kpa itiembehe emi mme ubom umen ibokpot ẹkesiwakde ndidian. (Utom 28:11-13) Do ke Puteoli—Pozzuoli eyomfịn—ẹma ẹsida mbiomo oro ẹdọk obot mîdịghe ẹmen ke n̄kpri ubom ẹsan̄a ke mbenesụk ẹka edere edere tutu ẹkesịm Akpa Tiber ke ata esịt obio Rome.
Mme Akaisan̄ ke Mme Ubom Umen Mbiomo?
Ntak emi Paul ye mbonekọn̄ oro ẹkekpemede enye ẹkesan̄ade ke ubom umen mbiomo? Man ibọrọ mbụme oro, oyom nnyịn ifiọk se ọkọwọrọde ndisan̄a ke inyan̄ nte akaisan̄ ke ini oro.
Ke akpa isua ikie E.N., utọ n̄kpọ nte mme ubom umen owo ikodụhe. Mme ubom oro mme akaisan̄ ẹkesidụkde ẹkedi mme ubom mbonurua. Ndien etie nte kpukpru orụk owo—esịnede ikpọ owo ukara, mme ọfiọkn̄wed, mme ọkwọrọikọ, mbia idiọn̄, mbon usọ, mbon mbre mbuba, mbonurua, mme akaisan̄, ye mme aka isan̄ ido ukpono—ẹkesan̄a ke mmọ.
Nte ededi, n̄kpri ubom ẹma ẹdu ẹmi ẹkesimende mme akaisan̄ ye mbiomo ke mbenesụk. Ekeme ndidi Paul okodụk utọ ekpri ubom oro oto ke Troas ‘ebe odụk Macedonia.’ Etie nte ekpri ubom ama emen enye aka Athens onyụn̄ emen ọnyọn̄ ebe ini kiet. Ekeme ndidi Paul okodụk ekpri ubom n̄ko ke ukperedem anam isan̄ esie oto Troas ebe n̄kpri isuo ẹkperede mbenesụk Asia Minor aka Patara. (Utom 16:8-11; 17:14, 15; 20:1-6, 13-15; 21:1) Edida utọ n̄kpri ubom oro ama esikpan ubiatini, edi mmọ ikekemeke ndinen̄ede ndụk akpa. Ntre anaedi mme ubom ẹmi ẹkemende Paul ẹka Cyprus ndien ekem ẹmen ẹka Pamphylia ye mbon oro enye okodụkde ke Ephesus aka Caesarea onyụn̄ odụkde ke Patara aka Tyre ẹma ẹnen̄ede ẹkponi. (Utom 13:4, 13; 18:21, 22; 21:1-3) Eyedi ubom oro Paul okodụkde emi ekesịpde ke Malta ekedi akamba ubom n̄ko. Utọ ubom oro okokpon adan̄a didie?
Mme n̄wed ẹma ẹnam eyen ukpepn̄kpọ kiet ọdọhọ ete: “N̄kpri-n̄kan [ubom] oro mbon eset ẹkewakde ndida ekedi n̄kpọ nte tọn 70 esịm 80. Udomo oro ẹkemade ẹkan, ke nsụhọde n̄kaha ke eyo Alexander, ekedi tọn 130. Okposụkedi ẹkesiwakde ndikụt ubom edide tọn 250, enye ama okpon akan ukeuke ubom. Ke eyo Rome mme ubom oro ẹkesidade ẹmen mbon ukara ẹma ẹkam ẹkponi ẹkan oro, udomo oro ẹkemade ekedi tọn 340. N̄kponn̄kan ubom oro okodude ama ọyọhọ tọn 1300, eyedi okponde akan oro esisịt.” Nte ekemde ye idaha oro ẹkewetde ẹnịm ke ọyọhọ isua ikie iba E.N., ubom ibokpot Alexandria oro Isis ama ebe mita 55 ke uniọn̄, ekedi n̄kpọ nte mita 14 ke ubom, odụk mmọn̄ otụn̄ọ esịm mita 13, ekeme ndidi ama ekeme ndimen se ibede tọn ibokpot tọsịn kiet ndien iso-ọfọn emen mme akaisan̄ ke mme itie ikie.
Didie ke ẹkese ẹban̄a mme akaisan̄ ke ubom ibokpot? Sia mme ubom oro akpan akpan ẹkedide ndida mmen mbiomo, mme akaisan̄ ẹkedi udiana. Owo ikesinọhọ mmọ udia m̀mê mme n̄kpọ en̄wen, ibọhọke mmọn̄. Mmọ ẹma ẹsina ke dek ẹde, eyedi ke se ibietde ataya oro ẹkesiwụkde ke okoneyo ẹnyụn̄ ẹwụhọde ẹfep ke usenubọk. Okposụkedi ekemede ndidi ẹma ẹsiyak mme akaisan̄ ẹtem n̄kpọ ke itie utemudia, enyene ndidi mmọ ẹkesinyene ndikama kpukpru n̄kpọ oro ẹkeyomde ndida ntem n̄kpọ, ndia udia, nyere mmọn̄, nnyụn̄ nda nna—ọtọn̄ọde ke eso ye akpan̄kpan̄ tutu esịm mme ọfọn̄ bed.
Isan̄ Mmọn̄ —Ọfọn Adan̄a Didie?
Sia mîkenyeneke mme n̄kpọutom—idem ukwak uwụt owo usụn̄—mme awat inyan̄ ke akpa isua ikie ẹkesiwat ke ndise n̄kpọ ke enyịn kpọt. Ke ntre, ukaisan̄ ekesitịm ọfọn ke ini ẹkemede nditịm n̄kụt usụn̄—awakde ndidi ọtọn̄ọde ke utịt utịt May esịm ufọt ufọt September. Ke ọfiọn̄ iba ẹmi ẹdude mbemiso m̀mê ke oro ebede, mbonurua ẹkeme ndisobo mbabuat n̄kpọntịbe ke inyan̄. Edi ke ini etuep, ntụhube ye idiọk enyọn̄ ẹma ẹsiwak ndifụk mme n̄kpọ ẹdade ẹdiọn̄ọ usụn̄, ẹnyụn̄ ẹfụk utịn ke uwemeyo ye mme ntantaọfiọn̄ ke okoneyo. Ekesitie nte ke ẹtre uwat inyan̄ (Latin, mare clausum) ọtọn̄ọde ke November 11 esịm March 10, ibọhọke ke ini ọkpọsọn̄ unana m̀mê ata usọp usọp n̄kpọ okodude. Mbon oro ẹkekade isan̄ ke idiọk ini oro ẹkedu ke itiendịk edidu ke esen itiembehe ke ini ukwọ.—Utom 27:12; 28:11.
Kpa ye akakamade n̄kpọndịk onyụn̄ edide ke ini ke ini, ndi isan̄ mmọn̄ ama enyene ufọn ekededi akan isan̄ obot? Ih, ama enyene! Isan̄ mmọn̄ ikayakke owo enen̄ede akpa mba, ama esimem urua akan, onyụn̄ ọsọp akan. Ke ini ofụm akabarade ọfọn, ubom ama ekeme ndiwat n̄kpọ nte kilomita 150 ke usen. Udomo oro ẹkekemede ndisan̄a anyan isan̄ ke ukot ekedi kilomita 25 esịm 30 ke usen.
Ekpere ndidi usọp uwat ọkọkọn̄ọ ofụri ofụri ke ofụm. Ndito Egypt n̄ka Italy ekedi n̄kaiso en̄wan ubiọk ofụm, idem ke mfọnn̄kan ini. N̄kpere-n̄kan usụn̄ ekesiwak ndidi ndisan̄a Rhodes m̀mê Myra m̀mê itiembehe en̄wen ke mbenesụk Lycia ke Asia Minor. Isan̄ kiet, ke ama okosobo oyobio onyụn̄ osop usụn̄, ubom ibokpot oro Isis ama adian ke Piraeus ke usen 70 ẹma ẹkebe nte okosio ke Alexandria. Ke ofụm oro esiwakde ndiwọrọ ke ufọt edem edere ye edem usoputịn eberide enye ke edem, ẹma ẹkeme ndifiak nto Italy ndi ke n̄kpọ nte usen 20 esịm 25. Ke usụn̄ obot, ukem isan̄ oro ke uka m̀mê unyọn̄ ama oyom se ibede usen 150 ke eti idaha eyo.
Ẹda Eti Mbụk Ẹka Anyan Ebiet ke Esenidụt
Nte an̄wan̄ade Paul ama ọfiọk mme n̄kpọndịk oro ẹsidude ke isan̄ mmọn̄ ke idiọk ini. Enye ama akam eteme ete owo okûka isan̄ ke utịt utịt September m̀mê ntọn̄ọ ntọn̄ọ October, ọdọhọde ete: “Mme ete, n̄kụt nte uwat emi ọyọsọn̄ọ ọdiọk eti-eti, onyụn̄ ada nsobo etiene utom ye se idude ke esịt, ye nnyịn ke idem nnyịn.” (Utom 27:9, 10) Nte ededi, akwa owoekọn̄ ama ofụmi mme ikọ ẹmi, ndien emi ama ada ekesịm ubom oro ndisịp ke Malta.
Etisịm utịt utom isụn̄utom esie, ubom emi Paul okodụkde ama esịp ke nsụhọde n̄kaha utịm ikanan̄. (Utom 27:41-44; 2 Corinth 11:25) Edi, editịmede esịt nte mîdotke mban̄a mme utọ n̄kpọntịbe oro ikakpanke mme akpa andikwọrọ eti mbụk ndisan̄a mmọn̄. Mmọ ẹma ẹda kpukpru usụn̄ uka isan̄ oro ẹkedude ndisuan etop Obio Ubọn̄. Ndien ke ndinam ewụhọ Jesus, ẹma ẹnọ ikọ ntiense ntatara ntatara. (Matthew 28:19, 20; Utom 1:8) Ke ntak ifịk mmọ, mbuọtidem mbon oro ẹketienede uwụtn̄kpọ mmọ, ye ndausụn̄ edisana spirit Jehovah, eti mbụk emesịm mme nsannsan ikpehe isọn̄ ẹmi ẹdụn̄de.
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 31]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.