Ugarit—Obio Eset Emi Ẹkebọpde ke Iwụk Ebiet Utuakibuot Baal

KE ISUA 1928, ọtọin̄wan̄ kiet otode Syria ama awat n̄kpọ ufụn̄isọn̄ akatuak itiat oro okofụkde udi oro mme ọtọ-akpa eset ẹkedọn̄ọde. Ọtọin̄wan̄ oro ikọfiọkke adan̄a nte n̄kpọ oro enye ọkọfiọhọde mi ekedide akpan n̄kpọ. Ke ẹkopde ẹban̄a efiọhọ emi, otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹtode France, ke idak ndausụn̄ Claude Schaeffer, ẹma ẹnam isan̄ ẹka ebiet oro ke isua oro eketienede.

Ikebịghike otu oro ẹma ẹbụhọde uwetn̄kpọ oro ẹkapde ke itiat oro akan̄wamde mmọ ndidiọn̄ọ ebiet n̄wụre oro mmọ ẹkedọkde. Ebiet oro ekedi Ugarit, “kiet ke otu n̄wọrọnda akwa obio eset oro okodude ke N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn.” Ewetn̄wed oro Barry Hoberman ama akam ọdọhọ ete: “Idụhe n̄kpọeset ndomokiet oro ẹdọkde ẹsio ke isọn̄, ọkpọkọm mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄, oro enen̄erede enyene odudu ntre ndinam nnyịn itịm ifiọk Bible.”—The Atlantic Monthly.

Obio Emi Odude ke Isobo Usụn̄

Sia okodude ke ibombom oro ẹkediọn̄ọde nte Ras Shamra, ke Mbenesụk Mediterranean emi idahaemi edide edem edere Syria, Ugarit ekedi akwa obio uforo emi mme owo ke nsio nsio ikpehe ererimbot ẹkedụn̄ọde ke ọyọhọ isua tọsịn iba M.E.N. Obio ukara esie ama esịne ikpehe isọn̄ akatarade ke n̄kpọ nte kilomita 60 ọtọn̄ọde ke Obot Casius ke edem edere esịm Tell Sukas ke edem usụk onyụn̄ oyomde usụn̄ ke n̄kpọ kilomita 30-45 ọtọn̄ọde ke Mediterranean ke edem usoputịn esịm Itịghede Orontes ke edem usiahautịn.

Mme ufene ẹma ẹsiaha etieti ke Ugarit ke ntak mfụt mfụt eyo esie. Ẹma ẹsinyene ibokpot, aran olive, wine, ye eto ubọpufọk ẹto ikpehe emi—kpa mme n̄kpọ oro ẹkenen̄erede ẹnana ke Mesopotamia ye Egypt. Akan oro, obio oro ndikodu ke akpan isobo usụn̄ mbonurua ama anam enye edi kiet ke otu akpa akamba esụkmbehe eke ofụri ererimbot. Mbonurua ẹtode Aegean, Anatolia, Babylon, Egypt, ye mme ikpehe eken ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ẹma ẹsidi Ugarit ẹdidep ẹnyụn̄ ẹnyam ukwak, mme mbun̄wụm in̄wan̄, ye ediwak n̄kpọ eken oro ẹkenamde do.

Kpa ye uforo n̄kpọ obụkidem esie, kpukpru ini Ugarit ekedi obio ukara emi okodude ke idak ukara efen. Obio emi okodude ke ata edere edere mi, ekedi itie ukpeme ọnọ Obio Ukara Egypt tutu ini oro enye ekedide edidu ke idak Obio Ukara Hittite ke ọyọhọ isua ikie 14 M.E.N. Ẹma ẹnyịk Ugarit ndisikpe utomo nnyụn̄ nnọ udịmekọn̄ ẹsọk Obio Ukara oro enye okodude ke idak. Ke ini “Mbon Inyan̄”a oro ẹkedade ẹkọn̄ ẹdụk ẹdi ẹketọn̄ọde ndisobo Anatolia (ufọt ufọt Turkey) ye edem edere Syria, mbon Hittite ẹma ẹdọhọ udịmekọn̄ ye otu nsụn̄ikan̄ Ugarit ẹdi ẹdidiana ye mmimọ ẹn̄wana ekọn̄. Nte utịp, Ugarit ke idemesie ikenyeneke ukpeme ndien ẹma ẹsobo enye ofụri ofụri ke n̄kpọ nte 1200 M.E.N.

Ndifiọk se Iketịbede ke Eset

Nsobo Ugarit ama ọkpọn̄ akamba ibombom oro ekperede ndikon̄ ke mita 20 onyụn̄ adade isọn̄ okponde akan hectre 25. Sụk mbahade kiet ke itie itiokiet ke ofụri isọn̄ emi ke ẹdọk. Ke ebiet emi, mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹdọk ẹkekụt n̄wụre akwa ufọkubọn̄ emi ekperede ndinyene ubet ikie ye mme okụre, onyụn̄ okponde ke n̄kpọ nte mita 10,000 ke edem mbinan̄. Ufọk oro ama enyene mmọn̄ esan̄ukwak, itie uyere mmọn̄, ye ndutịm ukaikọt mmọn̄ esan̄ukwak. Ẹkeda gold, ọsọn̄urua itiat, ye nnụkenen ẹbana mme n̄kpọ ndụn̄ufọk. Ẹkụt mme awak-n̄kukọhọ n̄kpọ oro ẹdade nnụkenen ẹkap. In̄wan̄esa ye n̄kpọdiọhọ mmọn̄ oro ẹsịnde ibibene ẹkanade ẹma ẹnam ufọkubọn̄ oro etịm eye.

Mme temple Baal ye Daganb ẹma ẹyọhọ obio oro ye unaisọn̄ n̄kann̄kụk esie. Mme temple ẹnyenede tọwa mi, eyedi ẹkon̄de ke mita 20, ẹma ẹnyene n̄kpri inuaotop oro ẹkesisan̄ade ẹdụk esịt ubet emi ẹkesinịmde mbiet abasi. Udịghi ukot ama odu oro ẹkesisan̄ade ẹka etehe emi edidem ekesitiede ada usụn̄ ke nsio nsio edinam. Eyedi ẹma ẹsidomo ikan̄ ẹdori ke mme etịn̄e temple ke okoneyo m̀mê ke ini oyobio man mme nsụn̄ikan̄ ẹdiọn̄ọ usụn̄ ẹdi ẹdisịm esụk mbehe ke ifụre. Nte eyịghe mîdụhe, mme awat nsụn̄ikan̄ emi ẹkekerede ke Baal-Hadad, abasi oyobio esinam mmimọ inyọn̄ idisịm ufọk ke ifụre ẹkenọ an̄kọ 17 emi ẹdade itiat ẹbot oro ẹkụtde ke temple abasi emi, ke ndisio akan̄a mmọ.

Ẹfiọhọ Ọsọn̄urua Uwetn̄kpọ

Ẹma ẹfiọhọ ediwak tọsịn itiatn̄wed ke n̄wụre Ugarit. Ẹmekụt mme uwetn̄kpọ ẹban̄ade ndutịm uforo, ibet, mbubehe ke ufọt mme idụt, ye ndutịm ukama ukara ke usem itiata, oro ẹwetde ke n̄wed ition. Otu oro Schaeffer akadade usụn̄ ẹma ẹfiọhọ uwetn̄kpọ oro ẹkapde ke itiat ke usem oro owo mîfiọkke tutu esịm emi—ẹwetde enyịn̄ oro Ugarit—ẹdade abisi 30 oro ẹbietde ikpafak ẹwet, emi ẹdide kiet ke otu mme mbịghi n̄kan abisi oro akanam ẹfiọhọde.

Ke adianade ye editịn̄ n̄kpọ mban̄a mme mbubehe ofụri usen, mme itiatn̄wed Ugarit ẹdọn̄ọ mme uwetn̄kpọ oro ẹnamde ẹnyene obufa ifiọk ẹban̄a mme ekikere ye mme edinam ido ukpono ini oro. Etie nte ido ukpono Ugarit ama enen̄ede ebiet eke mbon Canaan oro ẹkedụn̄ọde ẹkpere. Nte Roland de Vaux ọdọhọde, mme uwetn̄kpọ emi “ẹnen̄ede ẹtịn̄ nnennen ẹban̄a ntatenyịn ke isọn̄ Canaan esisịt ini mbemiso nditọ Israel ẹkekande mmọ.”

Ido Ukpono ke Obio Baal

Ẹsiak se iwakde ibe abasi ye abasi-an̄wan 200 ke mme uwetn̄kpọ Ras Shamra. Akakan abasi ekedi El, emi ẹkekotde ete mme abasi ye ete mme owo. Ndien Baal-Hadad, abasi oyobio ekedi “andiwat ke obubịt enyọn̄” ye “ọbọn̄ isọn̄.” Ẹwụt El nte enyene-ọniọn̄ akanieren emi enyenede afia ntan̄ebek onyụn̄ odude oyom usụn̄ ọkpọn̄ ubonowo. Ke n̄kan̄ eken, Baal edi ọkpọsọn̄ abasi emi enyenede udọn̄ ikpọ n̄kpọ onyụn̄ oyomde ndikara mme abasi eken nnyụn̄ n̄kara ubonowo.

Ekeme ndidi ẹma ẹsitịn̄ mme uwetn̄kpọ oro ẹkefiọhọde mi ke ibuot ke mme ini usọrọ ido ukpono, utọ nte ke usọrọ obufa isua m̀mê eke idọk. Nte ededi, owo itịmke ifiọk se mmọ ẹwọrọde. Ke uto kiet aban̄ade en̄wan itie ukara, Baal akan edima eyen El, Yamm, kpa abasi inyan̄. Eyedi edikan emi akanam mme awat nsụn̄ikan̄ Ugarit ẹnyene mbuọtidem nte ke Baal eyekpeme mmimọ ke inyan̄. Ẹkan ẹnyụn̄ ẹwot Baal ke en̄wan oro enye an̄wanade ye Mot. Edịm etre ndidep, mme owo ẹnyụn̄ ẹtre utom. N̄wan Baal ye eyeneka esie an̄wan, Anat—abasi-an̄wan ima ye ekọn̄—ẹwot Mot ẹnyụn̄ ẹnam Baal afiak edidu uwem. Baal owot nditọiren n̄wan El, Athirat (Asherah), onyụn̄ afiak okodoro ke ebekpo. Edi Mot afiak eset isua itiaba ke ukperedem.

Ndusụk owo ẹkabade uto emi nte ndamban̄a edisan̄a n̄kanade eke isua ke isua eke mme ini, emi ọkpọsọn̄ ufiop ini ndaeyo esinamde ọnọ-uwem edịm etre tutu esịm ini idọk emi edịm afiakde edep. Mbon efen ẹkere ke edisan̄a n̄kanade eke isua itiaba oro enyene ebuana ye ndịk akan̄ ye unana edịm. Ke idaha ekededi, ẹkeda akakan idaha Baal nte akpan n̄kpọ kaban̄a mme owo ndikụt unen ke se mmọ ẹnamde. Eyen ukpepn̄kpọ oro Peter Craigie ọdọhọ ete: “Utịtmbuba ido ukpono Baal ekedi ndikpeme akakan idaha esie; mme andituak ibuot nnọ enye ẹkenịm ẹte, ke adan̄a ini nte enye okosụk edide akakan, mme mfri ye mme ufene emi ẹdide ata akpan n̄kpọ oro mme owo ẹyomde man ẹka iso ẹdu uwem, ẹkenyene ndika iso ndu.”

Ndikpeme Mbiọn̄ọ Ukpono Ndem

Se inen̄erede ina in̄wan̄-in̄wan̄ ke mme uwetn̄kpọ oro ẹkefiọhọde do edi oburobụt edinam ido ukpono Ugarit. The Illustrated Bible Dictionary ọdọhọ ete: “Mme uwetn̄kpọ emi ẹwụt mme esuene esuene utịp ẹtode edituak ibuot nnọ mme abasi emi; ke ntak nsọn̄uyo oro mmọ ẹkedoride ke ekọn̄, edisana usan̄a akpara, ye ima idan̄, emi ama osụn̄ọ ke mbiara ido uwem ke n̄kaowo.” De Vaux ọdọhọ ete: “Ke owo okotde mme uto emi, enye oyokụt ntak emi ata mme andinịm Yahweh ke akpanikọ ye mme akwa prọfet ẹkekopde itekesịt ẹban̄a utuakibuot emi.” Ibet oro Abasi ọkọnọde idụt Israel eset ama ekpeme mmọ ọbiọn̄ọ utọ nsunsu ido ukpono oro.

Ubreidiọn̄, edisiak ntantaọfiọn̄, ye mfọni ẹkedi ọsọ edinam ke Ugarit. Owo ikesiyomke idiọn̄ọ ye ndomo ito mme ekondo ikpaenyọn̄ kpọt edi ẹma ẹsiyom n̄ko ẹto mme ọbọn̄eyen oro ẹkebiomode ndo ye mme n̄kpọ esịt idịbi unam oro ẹkewotde. Ewetmbụk oro Jacqueline Gachet ọdọhọ ete: “Ẹkenịm ke akpanikọ ẹte ke abasi oro ẹkewade unam uwa ẹnọ ama akabade edi ubak unam oro ye nte ke spirit abasi oro ama abuaha ye spirit unam oro. Nte utịp, ebede ke ndikot mme idiọn̄ọ oro ẹkụtde ke mme ndido unam oro, ẹma ẹkeme ndinyene nnennen ebuana ye spirit mme abasi, emi ẹkekemede ndinọ eti m̀mê idiọk ibọrọ ke mbụme oro ẹkebụpde ẹban̄a mme n̄kpọntịbe ini iso m̀mê usụn̄ edinam oro ẹkenyenede nditiene ke akpan idaha.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) Ke edide isio, nditọ Israel ẹkenyene ndisọn mme utọ edinam oro.—Deuteronomy 18:9-14.

Ibet Moses ama enen̄ede akpan edidan̄ ye unam. (Leviticus 18:23) Didie ke ẹkese edinam emi ke Ugarit? Ke mme uwetn̄kpọ oro ẹkefiọhọde mi, Baal ama adan̄ ye eyen enan̄. Ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Cyrus Gordon, ọkọdọhọ ete: “Edieke ẹdọhọde ke Baal ekedi ayara enan̄ ke edinam idan̄ oro, owo ikemeke nditịn̄ ukem oro mban̄a mme oku esie emi ẹkenamde ukem idan̄ oro ẹtịn̄de ke n̄ke oro.”

Ẹma ẹwụk nditọ Israel ẹte: “Ẹkûnyụn̄ ẹkpi obụk-idem mbufo ẹban̄a akpa-n̄kpa.” (Leviticus 19:28) Nte ededi, ke anamde n̄kpọ aban̄a n̄kpa Baal, El “ama ada ikwa ekpi idemesie, ada akadan̄ esep idemesie; ekpi mfụk ye ebek esie.” Nte an̄wan̄ade, edikpi idem ekedi ido edinam ke otu mme andituak ibuot nnọ Baal.—1 Ndidem 18:28.

Etie nte uto Ugarit kiet owụt nte ke editem eyen ebot ke mmọn̄eba ekedi ubak usọrọ mbun̄wụm emi ekedide ọsọ n̄kpọ ke ido ukpono mbon Canaan. Nte ededi, ke Ibet Moses, ẹma ẹwụk nditọ Israel ẹte: “Kûtem eyen ebot ke mmọn̄-eba eka esie.”—Exodus 23:19.

Ndimen Mme Uwetn̄kpọ Bible Ndomo ye eke Ugarit

Ẹkeda usem Hebrew eke Bible akpan akpan ẹkabade mme akpa uwetn̄kpọ Ugarit. Peter Craigie ọdọhọ ete: “Enyene ediwak ikọ oro ẹdade ke Bible usem Hebrew emi se mmọ ẹwọrọde mîtịmke in̄wan̄a ndien, ndusụk ini, owo ifiọkke se mmọ ẹwọrọde; mme akabade n̄wed oro ẹkedude mbemiso ọyọhọ isua ikie 20 ẹkenyụn̄ ẹkekere ke nsio nsio usụn̄ se mmọ ẹkpewọrọde. Edi ke ini mme ukem ikọ oro ẹdude ke mme uwetn̄kpọ Ugarit, ẹkeme ndifiọk se mmọ ẹwọrọde.”

Ke uwụtn̄kpọ, ẹsiwak ndikabade ikọ Hebrew oro ẹdade ke Isaiah 3:18 nte “ọkọrọ-ekpan̄.” Ukem orụn̄ ikọ Ugarit emi ada aban̄a utịn ye abasi-an̄wan utịn. Ntem, ekeme ndidi iban Jerusalem oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ẹma ẹsida ekpri mbana n̄kpọitọn̄ emi ebietde utịn ẹbana idem ọkọrọ ye ‘n̄kpọmbana oro ebietde ọfiọn̄’ man ẹda ẹkpono mme abasi mbon Canaan.

Ke Mme N̄ke 26:23 ke uwetn̄kpọ Masorete, ẹmen “n̄kpọkinua eke ẹfiopde, ye esịt eke ọdiọkde” ẹdomo ye eso mbat eke ẹbanade ke “mbụk silver.” Orụn̄ ikọ Ugarit enyịme ẹkabade edimen ndomo emi nte “mbai usiọn̄ emi ẹbanade esem.” New World Translation akabade n̄ke emi nte enende ete: “N̄kpọkinua eke ẹfiopde ye esịt eke ọdiọkde ẹbiet mbai aban̄ mbat eke ẹdade silver ẹbana.”

Ndi Ẹkeda Uwetn̄kpọ Bible Ẹto Uwetn̄kpọ Ugarit?

Edidụn̄ọde mme uwetn̄kpọ Ras Shamra amanam ndusụk nditọ ukpepn̄kpọ ẹdọhọ ke ẹda ndusụk ubak udịmikọ Bible ẹto n̄wed uto Ugarit. André Caquot, andibuana ke French Insitute, etịn̄ nte ke “ido ukpono nditọ Israel ọkọtọn̄ọ oto ido edinam mbon Canaan.”

Kaban̄a Psalm 29, Mitchell Dahood ke Pontifical Biblical Institute ke Rome ọdọhọ ete: “Mbon Yahweh ẹkeda psalm emi ẹto akani ikwọ oro ẹkesikwọde ẹnọ abasi oyobio oro Baal . . . Ẹkpere ndikụt kpukpru ikọ psalm emi idahaemi ke mme n̄kani uwetn̄kpọ mbon Canaan.” Nte enen ndisịm utọ ubiere oro? Baba, inenke!

Ekese nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹkerede n̄kpọ nte ọfọnde ẹdi ẹdikụt nte ke mme mbiet oro ẹdọhọde nte ẹdude ekedi ikọ n̄kponinua. Ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro Garry Brantley ọdọhọ ete: “Idụhe uwetn̄kpọ Ugarit ndomokiet oro edide ukem ye ofụri Psalm 29. Ndinọ ekikere nte ke ẹda Psalm 29 (m̀mê uwetn̄kpọ Bible ekededi) ẹto n̄ke mme okpono ndem inyeneke nsọn̄ọ ndomokiet.”

Nte mbiet ndidu ke mme ndamban̄a ikọ, mme uto, ye ido uwetn̄kpọ ẹnọ uyarade nte ke ẹkeda mmọ ẹto uwetn̄kpọ mme okpono ndem? Ke edide isio, ẹdori enyịn mme utọ mbiet oro ndidu. The Encyclopedia of Religion ọdọhọ ete: “Mme mbiet oro ẹdude ke ido ye usụn̄ nte ẹwetde n̄kpọ ẹto ntak ido edinam: kpa ye akwa ukpụhọde oro okodude ke ufọt Ugarit ye Israel ke ntak ebiet ye ini oro mmọ ẹkedude, mmọ ẹkedi akamba ikpehe n̄kaowo oro ẹkenyenede ukem ikọ uto ye eke ido ukpono.” Ke ntre, Garry Brantley eberi ete: “Ndisọn̄ọ nyịre nte ke ẹkeda mme uwetn̄kpọ Bible ẹto mme edinịm ke akpanikọ mme okpono ndem n̄kukụre koro mme mbiet ẹdude ke usem edi ukwan̄ ukpepn̄kpọ.”

Ke akpatre, ẹkpenyene nditịm mfiọk nte ke edieke mbiet ekededi odude ke ufọt mme uwetn̄kpọ Bible ye eke Ras Shamra, mmọ n̄kukụre ẹdi ido uwetn̄kpọ, idịghe eke spirit. Ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset oro Cyrus Gordon ọdọhọ ete: “Owo [ikemeke] ndikụt n̄kokon̄ idaha eti ido uwem oro odude ke Bible ke uwetn̄kpọ Ugarit.” Ke akpanikọ, mme ukpụhọde oro ẹdude ẹnen̄ede ẹwak ẹkan mme mbiet ekededi oro ẹdude.

Eyedi edikpep mban̄a Ugarit ayaka iso ndin̄wam nditọ ukpepn̄kpọ Bible ndifiọk mme ido edinam, mbụk, ye idaha ido ukpono mme andikewet Bible ye idụt mme Hebrew ke ofụri ofụri. Edika iso ndụn̄ọde mme uwetn̄kpọ Ras Shamra ekeme n̄ko ndinam ẹnyene obufa ifiọk ẹban̄a mme uwetn̄kpọ Hebrew eset. Edi, ke akande kpukpru, mme n̄kpọeset oro ẹdọkde ẹsion̄o ke Ugarit ẹwụt in̄wan̄-in̄wan̄ ukpụhọde oro odude ke ufọt esuene esuene utuakibuot Baal ye edisana utuakibuot Jehovah.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 25]

Mme n̄kpọeset oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹtịp ẹsịn ke nnyịn ndifiọk N̄wed Abasi

[Ndise obio/Mme ndise ke page 24, 25]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Obio Ukara Hittite ke ọyọhọ isua ikie 14 M.E.N.

INYAN̄ MEDITERRANEAN

Euphrates

OBOT CASIUS (JEBEL EL-AGRA)

Ugarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SYRIA

EGYPT

[Mme Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ekpri mbiet Baal ye kọp emi ebietde ibuot unam: Musée du Louvre, Paris; mbuwed akwa ufọkubọn̄: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Ndise ke page 25]

Utak-usụhọ inuaotop oro ẹsan̄ade ẹdụk ufọkubọn̄

[Ndise ke page 26]

Uto Ugarit ekeme ndinọ ntọt mban̄a Exodus 23:19

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Musée du Louvre, Paris

[Mme ndise ke page 27]

Adaha itiat Baal

Usan gold owụtde nte ẹtopde utop

Okukịp ekebe n̄kpọ ndiọn̄idem nnụkenen owụtde abasi-an̄wan mbun̄wụm

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Kpukpru ndise: Musée du Louvre, Paris