Jehovah Edi Andin̄wam Nnyịn
“Un̄wam mi oto Jehovah, Andinam enyọn̄ ye isọn̄.”—PSALM 121:2, NW.
1, 2. (a) Ntak emi ẹkemede ndidọhọ ke kpukpru nnyịn imesiyom un̄wam ndusụk ini? (b) Nso orụk Andin̄wam ke Jehovah edi?
ANIE ke otu nnyịn akanam mîyomke un̄wam? Ke nditịn̄ akpanikọ, kpukpru nnyịn imesiyom un̄wam ndusụk ini man iyọ akamba mfịna, n̄kpa owo ima, ye ọkpọsọn̄ idomo. Mme owo ẹsiwak ndika mbịne edima ufan ke ini ẹyomde un̄wam. Nditịn̄ mfịna fo nnọ utọ edima ufan oro ekeme ndinam emem fi utom ndiyọ. Edi un̄wam oro ekemmọ owo ekemede ndinọ enyenyene adan̄a. Akande oro, ekeme ndidi mbon en̄wen idikemeke ndinọ nnyịn un̄wam kpukpru ini oro iyomde un̄wam.
2 Nte ededi, odu Andin̄wam oro odudu esie mînyeneke adan̄a. N̄ko-n̄ko, enye ọn̄wọn̄ọ ete ke imọ idikpọn̄ke nnyịn tutu amama. Enye ke andiwet psalm eketịn̄ ye ọyọhọ mbuọtidem aban̄a ete: “Un̄wam mi oto Jehovah.” (Psalm 121:2, NW) Ntak emi andiwet psalm oro ekenịmde ke Jehovah ayan̄wam imọ? Man ibọrọ mbụme oro, ẹyak nnyịn idụn̄ọde Psalm 121. Ndinam ntre ayan̄wam nnyịn n̄ko ndikụt ntak emi ikemede ndibuọt idem ke Jehovah nte Andin̄wam nnyịn.
Enye Emi Ekemede Ndin̄wam Kpukpru Ini
3. Eyedi ikpọ obot ewe ke andiwet psalm ekemenerede enyịn ese, ndien ntak-a?
3 Sia andiwet psalm ọkọtọn̄ọde ke ndidọhọ ke Jehovah edi Andibot, nnyịn imenyene ntak ndibuọt idem ke Enye: “Mmọn̄ mmenede enyịn mi nse ikpọ obot. Un̄wam mi oto m̀mọ̀n̄? Un̄wam mi oto Jehovah, Andinam enyọn̄ ye isọn̄.” (Psalm 121:1, 2, NW) Obot oro andiwet psalm emi ekemenerede enyịn ese ikedịghe akamba obot ekededi. Ke ini ẹkewetde mme ikọ emi, temple Jehovah okodu ke Jerusalem. Jerusalem, kpa obio oro okodude ke enyọn̄ ikpọ obot Judah, ekedi ndamban̄a ebietidụn̄ Jehovah. (Psalm 135:21) Eyedi andiwet psalm ekemenede enyịn ese ikpọ obot Jerusalem emi ẹkebọpde temple Jehovah, enyenede mbuọtidem nte ke Jehovah ayan̄wam imọ. Ntak emi andiwet psalm eketịmde enịm ke Jehovah ama ekeme ndin̄wam imọ? Koro Enye edi “Andinam enyọn̄ ye isọn̄.” Ke nditịm ntịn̄, andiwet psalm ọkọdọhọ ete, ‘Ke akpanikọ, idụhe n̄kpọ ndomokiet oro ekemede ndikpan Andibot emi enyenede akakan odudu ndin̄wam mi!’—Isaiah 40:26.
4. Didie ke andiwet psalm okowụt ke Jehovah esinen̄ede ọfiọk se ikọt esie ẹyomde, ndien ntak oro ọnọde ndọn̄esịt?
4 Ekem andiwet psalm ama anam an̄wan̄a nte ke Jehovah esinen̄ede ọfiọk se mme asan̄autom esie ẹyomde: “Andikpeme fi okûyak ukot fo ọfiọnọde: enye okûyet idap. Sese, andikpeme Israel idiyetke idap idinyụn̄ idehe.” (Psalm 121:3, 4) Abasi ikemeke ndiyak mbon oro ẹbuọtde idem ye enye ‘ẹfiọnọde’ m̀mê ẹduọ iduọ oro mmọ mîdikemeke ndidaha nda. (Mme N̄ke 24:16) Ntak-a? Koro Jehovah etie nte ekpemerọn emi mîyetke idap ke ini ekpemede erọn̄ esie. Nte emi inọhọ ndọn̄esịt? Idụhe ini oro enye editrede ndise mban̄a ikọt esie. Enye etịn̄ enyịn ekpeme mmọ uwemeyo ye okoneyo.
5. Ntak emi ẹdọhọde ke Jehovah odu ke “ubọk nnasia”?
5 Sia eketịmde ọfiọk ke Jehovah edi Andikpeme ikọt esie kpukpru ini, andiwet psalm ama ewet ete: “Jehovah edi andikpeme fi: Jehovah edi mfụt fo ke ubọk nnasia fo. Utịn idibọn̄ke fi ke uwemeyo, ọfiọn̄ idinyụn̄ ibọn̄ke ke okoneyo.” (Psalm 121:5, 6) Akaisan̄ oro asan̄ade ke ukot ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn esinen̄ede oyom mfụt ke ntak anainai eyo. Jehovah etie nte mfụt ọnọ ikọt esie, ekpemede mmọ osio ke afanikọn̄ oro etiede nte anainai eyo. Tịm fiọk ke ẹdọhọ ke Jehovah odu ke “ubọk nnasia.” Ke ekọn̄ eset, otuekọn̄ emi owoekọn̄ ekesikamade ke ubọk ufien ikesikemeke ndikpeme n̄kan̄ ubọk nnasia esie ofụri ofụri. Ufan akpanikọ ama esikpeme owoekọn̄ emi ke ndida ke n̄kan̄ ubọk nnasia esie n̄n̄wana ekọn̄. Ukem nte ufan akpanikọ oro, Jehovah esida ye mme andituak ibuot nnọ enye, eben̄ede idem kpukpru ini ndin̄wam mmọ.
6, 7. (a) Didie ke andiwet psalm ọsọn̄ọ etịn̄ ọnọ nnyịn ke tutu amama Jehovah iditreke ndin̄wam ikọt esie? (b) Ntak emi nnyịn ikemede ndinyene ukem mbuọtidem oro andiwet psalm ekenyenede?
6 Nte Jehovah eyetre ndin̄wam ikọt esie tutu amama? N̄wan̄ansa-o. Andiwet psalm ekeberi ikọ esie ntem: “Jehovah eyekpeme fi, mbak idiọk n̄kpọ ekededi: enye eyekpeme ukpọn̄ fo. Jehovah eyekpeme ediwọrọ fo ye edidụk fo, ke emi ye ke nsinsi.” (Psalm 121:7, 8) Tịm fiọk ete ke andiwet psalm itịn̄ke aba iban̄a ukpeme idahaemi, edi etịn̄ aban̄a eke ini iso. Enye ama ebem iso etịn̄ ke ufan̄ikọ 5 ete: ‘Jehovah edi andikpeme fi.’ Edi ke Ps 121 ufan̄ikọ 7 ye 8, andiwet psalm ọdọhọ ke ‘Jehovah eyekpeme fi.’ Ntem, ẹn̄wọn̄ọ ẹnọ ata mme andituak ibuot ẹte ke Jehovah ayan̄wam mmọ tutu esịm ini iso. Inamke n̄kpọ m̀mê m̀mọ̀n̄ ke mmọ ẹka, m̀mê nso afanikọn̄ ke mmọ ẹsobo, enye ayan̄wam mmọ kpukpru ini.—Mme N̄ke 12:21.
7 Ke akpanikọ, andiwet Psalm 121 ama enyene mbuọtidem nte ke Ata Ọkpọsọn̄ Andibot esida sụn̄sụn̄ edu oro ima ima ekpemerọn̄ enyenede ye ntịn̄enyịn emi owo ukpeme oro odude ke edidemede enyenede, ekpeme mme asan̄autom esie. Nnyịn imenyene ọyọhọ ntak ndinyene ukem mbuọtidem emi andiwet psalm oro ekenyenede, koro Jehovah ikpụhọkede. (Malachi 3:6) Ndi emi ọwọrọ ke enye eyekpeme nnyịn ke ata ata usụn̄ kpukpru ini? Baba, edi adan̄a nte nnyịn ibuọtde idem ke enye nte Andin̄wam nnyịn, enye eyekpeme nnyịn osio ke kpukpru n̄kpọ oro ẹkemede ndinọ nnyịn unan ke n̄kan̄ eke spirit. Akam edi ndammana n̄kpọ ndibụp, ‘Didie ke Jehovah an̄wam nnyịn?’ Ẹyak nnyịn idụn̄ọde usụn̄ inan̄ emi enye adade an̄wam nnyịn. Nnyịn idineme ke ibuotikọ emi nte enye akan̄wamde mme asan̄autom esie ke eyo Bible. Ke ibuotikọ oro etienede, nnyịn iyeneme nte enye an̄wamde ikọt esie mfịn.
Un̄wam Otode Mme Angel
8. Ntak mîdịghe n̄kpọ n̄kpaidem mme angel ndinen̄ede nnyene udọn̄ ke mfọnọn̄kpọ mme asan̄autom Abasi eke isọn̄?
8 Jehovah enyene ediwak miliọn angel. (Daniel 7:9, 10) Nditọ eke spirit emi ẹsọn̄ọ ẹda ẹnam uduak esie. (Psalm 103:20) Mmọ ẹtịm ẹfiọk ke Jehovah enen̄ede ama mme owo emi ẹtuakde ibuot ẹnọ imọ, ẹnyụn̄ ẹfiọk ke enye oyom ndin̄wam mmọ. Idịghe n̄kpọ n̄kpaidem mme angel ẹnen̄erede ẹnyene udọn̄ ke mfọnọn̄kpọ mme asan̄autom Abasi eke isọn̄. (Luke 15:10) Do, ke akpanikọ, anaedi mme angel ẹsidat esịt Jehovah ndida mmimọ n̄n̄wam mme owo. Ke mme usụn̄ ewe ke Jehovah akada mme angel an̄wam mme asan̄autom esie ke eset?
9. Nọ uwụtn̄kpọ aban̄ade nte Abasi ọkọnọde mme angel odudu ndikpeme mbon oro ẹkenamde akpanikọ.
9 Abasi ama ọnọ mme angel odudu ndikpeme nnyụn̄ nnyan̄a mme owo oro ẹkenamde akpanikọ. Angel iba ẹma ẹn̄wam Lot ye nditọiban esie ndifen̄e mbọhọ nsobo Sodom ye Gomorrah. (Genesis 19:1, 15-17) Angel kiet kpọt ama owot mbonekọn̄ Assyria 185,000 emi ẹkesịnde Jerusalem ndịk ke idem. (2 Ndidem 19:35) Ke ini ẹketopde Daniel ẹsịn ke obube lion, Jehovah ama ọdọn̄ “angel esie edikịbi mme lion inua.” (Daniel 6:21, 22) Angel ama osio apostle Peter ke ufọk-n̄kpọkọbi. (Utom 12:6-11) Bible asiak ediwak uwụtn̄kpọ efen ẹban̄ade ukpeme oro mme angel ẹkenọde, ọsọn̄ọde se Psalm 34:7 ọdọhọde: “Angel Jehovah ana akan mmọ eke ẹbakde enye okụk, onyụn̄ anyan̄a mmọ.”
10. Didie ke Jehovah akada angel ọsọn̄ọ prọfet Daniel idem?
10 Ke ndusụk idaha, Jehovah ama ada mme angel esịn udọn̄ ọnọ onyụn̄ ọsọn̄ọ mbon oro ẹkenamde akpanikọ, idem. Ẹkụt uwụtn̄kpọ oro otụkde owo ke idem ke Daniel ibuot 10. Eyedi Daniel ama ekpere ndisịm isua 100 ini oro. Idem ama enen̄ede emem prọfet emi, eyedi ke ntak oro Jerusalem akanade ndon ye ke ntak oro ẹkenamde ubịghi ndifiak mbọp temple. Enye n̄ko ama okop editịmede esịt ke ama okokụt enyene-uten̄e n̄kukụt. (Daniel 10:2, 3, 8) Abasi ke ima ima usụn̄ ama ọnọ angel ọkọsọn̄ọ enye idem. Angel oro ama eti Daniel ediwak ini ete ke enye ekedi “owo emi enemde Abasi esịt.” Nso ikedi utịp? Akanieren prọfet oro ama ọdọhọ angel oro ete: “Afo amanam idem ọsọn̄ mi.”—Daniel 10:11, 19.
11. Nso idi uwụtn̄kpọ kiet oro owụtde nte ẹkedade mme angel ẹnọ ndausụn̄ ke utom edikwọrọ eti mbụk?
11 Jehovah ama ada n̄ko mme angel ọnọ ndausụn̄ ke utom edikwọrọ eti mbụk. Angel ama ada Philip usụn̄ ndikwọrọ Christ nnọ eunuch owo Ethiopia, emi akanade baptism ke oro ebede. (Utom 8:26, 27, 36-38) Esisịt ini ke oro ebede, Abasi ama aduak ẹkwọrọ eti mbụk ẹnọ mme Gentile oro mîkanaha mbobi. Cornelius, owo Gentile emi akabakde Abasi ama okụt Angel ke n̄kukụt, angel oro onyụn̄ ọdọhọ enye ọdọn̄ ẹkekot apostle Peter. Ke ini mme isụn̄utom oro Cornelius okosiode ọdọn̄ ẹkekụtde Peter, mmọ ẹma ẹdọhọ enye ẹte: “Edisana angel eteme Cornelius . . . ete, enye ọdọn̄ ẹdikot fi ẹdi ke ufọk esie, onyụn̄ okop ikọ ke inua fo.” Peter ama enyịme onyụn̄ aka, ntem akpa owo ke otu mme Gentile emi mîkanaha mbobi ama akabade edi andibuana ke esop Christian. (Utom 10:22, 44-48) Kere nte ekpetiede fi ke idem edieke ọkpọfiọkde ke angel ama an̄wam fi osobo ye owo oro enyenede eti esịt!
Un̄wam Otode Edisana Spirit
12, 13. (a) Ntak emi mme apostle Jesus ẹkenyenede nti ntak ndinịm ke edisana spirit ama ekeme ndin̄wam mmimọ? (b) Ke nso usụn̄ ke edisana spirit ọkọnọ mme Christian akpa isua ikie odudu?
12 Esisịt ini mbemiso enye akakpade, Jesus ama ọn̄wọn̄ọ ọnọ mme apostle esie ete ke mmọ ẹyenyene un̄wam. Enye ọkọdọhọ ke Ete ọyọnọ mmọ “Ibetedem [“andin̄wam,” NW], kpa Edisana Spirit.” (John 14:26) Mme apostle ẹma ẹnyene nti ntak ndinịm ke edisana spirit eyekeme ndin̄wam mmimọ. Kamse, N̄wed Abasi eke odudu spirit ọyọhọ ye mme uwụtn̄kpọ ẹban̄ade nte Jehovah akadade edisana spirit, kpa n̄kponn̄kan odudu, an̄wam ikọt esie.
13 Ke ediwak idaha, ẹma ẹda edisana spirit ẹnọ mme owo odudu ndinam uduak Jehovah. Edisana spirit ama ọnọ mme Ebiereikpe odudu ndinyan̄a nditọ Israel. (Judges 3:9, 10; 6:34) Kpa spirit oro ọkọnọ mme Christian akpa isua ikie odudu ndika iso n̄kwọrọ ikọ ye uko kpa ye nsio nsio ubiọn̄ọ oro mmọ ẹkesobode. (Utom 1:8; 4:31) Unen oro mmọ ẹkekụtde ke utom ukwọrọikọ mmọ ama enen̄ede owụt ke edisana spirit an̄wam mmọ. Nso ndien ke ẹkpedọhọ nte akanamde mbon emi “mîkekpepke n̄wed, ẹnyụn̄ ẹdide ndisịme ke ifiọk n̄wed” ẹkeme ndisuan etop Obio Ubọn̄ ke ofụri ererimbot ini oro?—Utom 4:13; Colossae 1:23.
14. Didie ke Jehovah akada edisana spirit esie anam n̄kpọ enen̄ede an̄wan̄a ikọt esie?
14 Jehovah ama ada n̄ko edisana spirit esie ndinam n̄kpọ enen̄ede an̄wan̄a ikọt esie. Spirit Abasi ama an̄wam Joseph ekeme ndisiak mme ndap Pharaoh oro ẹkedade ẹban̄a se iditịbede ke ini iso. (Genesis 41:16, 38, 39) Jehovah ama ada spirit esie ayarade uduak esie ọnọ mbon nsụhọdeidem edi iyarakede inọ mbon ntan̄idem. (Matthew 11:25) Ntem, apostle Paul ama etịn̄ aban̄a mme n̄kpọ emi Jehovah ekeben̄ede enịm “ọnọ mmọ emi ẹmade enye,” ete: “Abasi akayarade mme n̄kpọ emi ọnọ nnyịn ke Spirit Esie.” (1 Corinth 2:7-10) Edisana spirit kpọt ekeme ndin̄wam owo etịm ọfiọk uduak Abasi.
Un̄wam Otode Ikọ Abasi
15, 16. Ẹkedọhọ Joshua anam nso man enye anam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄?
15 Ikọ Jehovah eke odudu spirit ọfọn “ndida n̄kpep owo n̄kpọ,” onyụn̄ an̄wam mme asan̄autom Abasi ndiben̄e “idem ke kpukpru nde ndinam eti utom ekededi.” (2 Timothy 3:16, 17) Bible ọdọn̄ọ ediwak uwụtn̄kpọ ẹban̄ade nte mme ikpehe N̄wed Abasi oro ẹma ẹkewewet ẹken̄wamde ikọt Abasi ke eset.
16 N̄wed Abasi ama an̄wam ndinọ mme andituak ibuot nnọ Abasi eti ndausụn̄. Ke ini ẹkenọde Joshua utom edida nditọ Israel usụn̄, ẹma ẹsian enye ẹte: “Kûyak n̄wed mbet emi [Moses ekewetde] ọwọrọ ọkpọn̄ inua fo; edi kere enye ke uwemeyo ye ke okoneyo, man afo ekpeme ndinam kpukpru se ẹwetde ke esịt: koro ntem ke afo edikụt unen ke usụn̄ fo, onyụn̄ etịm anam,” m̀mê anam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄. Tịm fiọk ete ke Abasi ikọdọhọke ke imọ iyọnọ Joshua ọniọn̄ ke utịbe utịbe usụn̄. Utu ke oro, Joshua edinam n̄kpọ ọniọn̄ ọniọn̄ edieke enye okotde onyụn̄ etiede ekere “n̄wed mbet.”—Joshua 1:8; Psalm 1:1-3.
17. Didie ke Daniel ye Edidem Josiah ẹkebọ ufọn ẹto ikpehe N̄wed Abasi oro okodude ke eyo mmọ?
17 Ikọ Abasi oro ẹwetde-wet ama an̄wam n̄ko ndiyarade uduak Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed Jeremiah ama an̄wam Daniel ndifiọk adan̄a ini emi Jerusalem edinade ndon. (Jeremiah 25:11; Daniel 9:2) Kere, n̄ko, ban̄a se iketịbede ke ini ukara Edidem Josiah eke Judah. Ke ini oro, idụt oro ama ọkpọn̄ Jehovah, ndien ndidem esie ikamaha ndision̄o n̄wed Ibet n̄wet ke idemmọ nnyụn̄ nda enye nsịn ke edinam. (Deuteronomy 17:18-20) Edi adan̄aemi ẹkesụk ẹdiọn̄de temple, ẹma ẹkụt “n̄wed ibet,” eyedi enye oro Moses ekewetde. Ekeme ndidi emi ekedi akpasarade n̄wed ibet, emi ẹkewetde ẹkụre ke n̄kpọ nte isua 800 ko ke edem. Ke ama akakpan̄ utọn̄ okop nte ẹkotde mme ikọ n̄wed ibet oro, Josiah ama okụt adan̄a nte idụt oro ọkọwọn̄ọrede ọkpọn̄ uduak Jehovah, ndien edidem ama anam n̄kpọ ye iwụk man anam se ẹkewetde ke n̄wed ibet. (2 Ndidem 22:8; 23:1-7) Ndi inaha in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke ikọt Abasi eke eset ẹma ẹbọ ufọn ẹto ikpehe Edisana N̄wed Abasi oro okodude ke eyo mmọ?
Un̄wam Otode Ekemmọ Mme Andinịm ke Akpanikọ
18. Ke ini ekededi oro ata andituak ibuot an̄wamde ekemmọ andituak ibuot, ntak emi nnyịn ikemede ndidọhọ ke Jehovah edi ntak un̄wam oro?
18 Ediwak ini Jehovah esida ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ọnọ nnyịn un̄wam. Ke akpanikọ, Abasi edi ntak un̄wam ini ekededi oro ata andituak ibuot an̄wamde ekemmọ andituak ibuot. Ntak emi nnyịn ikemede ndidọhọ ntre? Ntak iba ẹnam idọhọ ntre. Akpa, emi abuana edisana spirit Abasi. Spirit oro esinam mbon oro ẹyakde enye ada mmimọ usụn̄ ẹsion̄o mbun̄wụm, esịnede ima ye eti ido. (Galatia 5:22, 23) Ntem, ke ini asan̄autom Abasi an̄wamde ekemmọ asan̄autom, emi edi uyarade spirit Jehovah. Ọyọhọ iba, ẹnam nnyịn ke mbiet Abasi. (Genesis 1:26) Emi ọwọrọ ke nnyịn imekeme ndinyene edu esie, esịnede mfọnido ye esịtmbọm. Ntre, ini ekededi oro asan̄autom Jehovah an̄wamde ekemmọ asan̄autom, un̄wam oro enen̄ede oto Owo emi akanamde nnyịn ke mbiet esie.
19. Nte Bible owụtde, didie ke Jehovah akada ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ọnọ un̄wam?
19 Didie ke Jehovah akada ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ ọnọ un̄wam ke eyo Bible? Jehovah ama esiwak ndida kiet ke otu mme asan̄autom esie nnọ efen item, nte ikemede ndikụt ke ini Jeremiah ọkọnọde Baruch item uwem. (Jeremiah 45:1-5) Ke ndusụk idaha, ama ọdọn̄ ata mme andituak ibuot ndinọ ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ n̄kpọ eke obụk, nte ikemede ndikụt ke ini mme Christian ke Macedonia ye Achaia ẹkenyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndin̄wam nditọete mmọ oro ẹkedude ke unana ke Jerusalem. Apostle Paul ọkọdọhọ ke orụk ntatubọk oro ama enen̄ede anam “ekọm ọwọrọ ekesịm Abasi.”—2 Corinth 9:11.
20, 21. Ke nso idaha ke nditọete ẹtode Rome ẹkesọn̄ọ apostle Paul idem?
20 Mme uwetn̄kpọ oro ẹban̄ade nte mme asan̄autom Jehovah ẹkesịnde ọkpọsọn̄ ukeme ndisọn̄ọ nnyụn̄ nsịn udọn̄ nnọ kiet eken, ẹnen̄ede ẹtụk owo ke idem. Kere ban̄a uwụtn̄kpọ oro aban̄ade apostle Paul. Ke adan̄aemi ẹkemende Paul ẹka Rome nte owo n̄kpọkọbi, enye akasan̄a ke ọkpọusụn̄ mbon Rome emi ẹkekotde Usụn̄ Appius. Utịt isan̄ oro ikesitịmke inem owo ke idem, koro mme akaisan̄ ẹkenyene ndibe ikpehe unaisọn̄ edide edep.a Nditọete ke esop Rome ẹma ẹfiọk ke Paul ke edi. Nso ke mmọ ẹkenam? Nte mmọ ẹma ẹtie ke ndiye ufọk mmọ ke akwa obio ẹbet tutu Paul edisịm mbemiso ẹkekade ẹkekọm enye?
21 Luke, andiwet Bible emi akasan̄ade ye Paul, asian nnyịn se iketịbede ete: “Ke ini nditọete [Rome] ẹkopde ẹban̄a nnyịn, mmọ ẹwọn̄ọ ẹdi ẹdisobo ye nnyịn ke An̄wa-urua Appius ye Ufọk-isen-ita.” Nte afo emekeme ndida enyịn ikike n̄kụt se iketịbede? Sia ẹkefiọkde ke Paul ke edi, nditọete ẹma ẹto Rome ẹdi ndisobo ye enye. Ndusụk nditọete ẹma ẹdi ẹdibet ke An̄waurua Appius, kpa ọwọrọetop itiembehe emi okoyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 74 ọkpọn̄ Rome. Nditọete eken ẹkedi ẹdibet ke Ufọk-Isen-Ita, kpa itie nduọkodudu emi okoyomde usụn̄ ke n̄kpọ nte kilomita 58 ọkpọn̄ Rome. Eketie Paul didie ke idem? Luke ọtọt ete: “Ndien ke ini Paul okụtde mmọ, enye ọkọm Abasi, onyụn̄ okop ndọn̄esịt.” (Utom 28:15) Kam kere ban̄a oro—Paul ndikokụt nditọete oro ẹkesịnde ọkpọsọn̄ ukeme mi ndisan̄a utọ anyan isan̄ oro ọkọnọ enye odudu ye ndọn̄esịt didie ntem! Ndien anie ke Paul ọkọkọm kaban̄a un̄wam emi? Enye ọkọkọm Enye emi akanamde ẹnọ un̄wam oro, kpa Jehovah Abasi.
22. Nso ididi ibuotikọ isua nnyịn eke 2005, ndien nso ke ẹdineme ke ibuotikọ oro etienede?
22 Nte an̄wan̄ade, mme edinam Abasi oro ẹwetde ke Bible ẹwụt ke Enye edi Andin̄wam oro mînyeneke mbiet. Ke ntak oro, ibuotikọ isua Mme Ntiense Jehovah eke 2005 edito Psalm 121:2 (NW), emi ọdọhọde ete: “Un̄wam mi oto Jehovah.” Edi didie ke Jehovah an̄wam nnyịn mfịn? Ẹyeneme emi ke ibuotikọ oro etienede.
[Ikọ idakisọn̄]
a Ewet uto owo Rome oro Horace (65—68 M.E.N.), emi akasan̄ade ke usụn̄ oro, ama etịn̄ aban̄a nte ikpehe isan̄ enye emi ekesikamade afanikọn̄. Horace ọkọdọhọ ke “mme awat-ubom ye mme akama ufọkisen oro ẹkedide mbon efam ẹma ẹyọhọ An̄waurua Appius.” Esịt ikenemke enye iban̄a “nsụn̄ ye mme edọn̄ oro ẹkefịnade mmọ” ye “idiọk” mmọn̄ oro okodude do.
Nte Afo Emeti?
Ke mme usụn̄ ewe ke Jehovah ọkọnọ un̄wam ebe ke—
• mme angel?
• edisana spirit esie?
• Ikọ esie eke odudu spirit?
• ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ?
[Se Ẹwetde ke Ikpọ Abisi ke page 15]
Ibuotikọ isua 2005 edidi: “Un̄wam mi oto Jehovah.”—Psalm 121:2, NW.
[Ndise ke page 16]
Paul ọkọkọm Abasi ke un̄wam oro nditọete ke Rome ẹkenọde enye