Idịghe Uyo Ikpọn̄ ke Owo Ada Odu Uwem—Nte N̄kọbọhọde Ufọk-N̄kpọkọbi Nazi

Nte Joseph Hisiger obụkde

Mma mbụp owo emi idude kiet ke ubet ufọk-n̄kpọkọbi nte, “Okot nso?” Enye ama ọbọrọ ete, “Bible,” onyụn̄ adian do ete, “Edieke ọnọde mi ofụri bred fo urua emi nyayak enye nnọ fi.”

N̄KAMANA ke March 1, 1914, ke Moselle, emi ini oro ekedide obio Germany. Ẹma ẹfiak ẹyak Moselle ẹnọ France ke akpa ekọn̄ ererimbot ama okokụre ke 1918. Ẹma ẹfiak ẹsịbe enye ẹnọ Germany ke 1940. Ekem, ke udiana ekọn̄ ererimbot ama okokụre ke 1945, enye ama afiak edi obio France. Sia ekedide idụt emi ẹsịbede enye ẹsịn ke ami n̄koto, mma mfiọk ndisem usem French ye German.

Ete ye eka mi ẹkedi ifịk ifịk mbon Catholic. Ima isitọn̄ọ ẹdọn̄ ibọn̄ akam kpukpru okoneyo mbemiso idụkde idap. Ima isika ufọkabasi ke Sunday ye ke usen nduọkodudu ofụri idụt. N̄kada ido ukpono nte ata akpan n̄kpọ nnyụn̄ ndụk n̄ka mme ekpepn̄kpọ Catholic.

Ndinen̄ede Nsịn Idem ke Utom Nnyịn

Ntiense Jehovah iba ẹma ẹdi ẹdise ete ye eka mi ke 1935. Nneme mmọ akaban̄a ido ukpono nditiene mbuana ke akpa ekọn̄ ererimbot. Ke oro ebede, ama enen̄ede ọdọn̄ mi ndifiọk n̄kpọ mban̄a Bible, ndien ke 1936, mma mbụp oku m̀mê mmekeme ndinyene Bible. Enye ama ọdọhọ ke n̄kenyene ndikpep ukpepn̄kpọ ido ukpono man enye an̄wan̄a mi. Edi emi ọkọdọdiọn̄ anam mi nyom ndinyene Bible nnyụn̄ n̄kot enye.

Ke January 1937, Albin Relewicz nsan̄autom mi, emi ekedide Ntiense, ama ọtọn̄ọ ndinyene nneme ye ami mban̄a se Bible ekpepde. Mma mbụp enye nte, “N̄kọ afo emenyene Bible?” Enye ama enyene, ndien esisịt ini ke oro ebede, enye ama owụt mi enyịn̄ Abasi, Jehovah, ke nsiondi Elberfelder usem German, emi enye ọkọnọde mi. Mma nsikot Bible ifịk ifịk nnyụn̄ ntọn̄ọ ndidụk mbono esop Mme Ntiense ke Thionville mbọhọ obio nnyịn.

Ke August 1937, mma ntiene Albin n̄ka mbono ofụri ererimbot Mme Ntiense ke Paris. Mma ntọn̄ọ ndikwọrọ ikọ to ke enyịnusụn̄ sịm enyịnusụn̄ do. Esisịt ini ke oro ebede, mma nna baptism, ndien ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1939, utom ukwọrọikọ ama akabade akpan utom mi. Ẹkenọ mi n̄kanam utom ukwọrọikọ ke Metz. Ekem ke July, ẹma ẹkot mi ndinam utom ke n̄kọk itieutom Mme Ntiense Jehovah ke Paris.

Ukụt Ini Ekọn̄

N̄kanamke utom mbịghi ke n̄kọk itieutom, koro ke August 1939, ẹma ẹkot mi ẹte ndidụk udịmekọn̄ France. Ubieresịt mi ikayakke mi n̄n̄wana ekọn̄, ntre ẹma ẹkọbi mi. Ke May 1940, ke adan̄aemi n̄kodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, mbon Germany ẹma ẹn̄wana ye France ke mbuari. Ẹma ẹkan France etisịm June, ndien edem nnyịn ama afiak esịne ọnọ Germany. Ntre, ke ini n̄kọwọrọde ke n̄kpọkọbi ke July 1940, mma mfiak n̄kodụn̄ ye ete ye eka mi.

Sia ikodude ke idak ukara Nazi, ikesikpep Bible ke ndịbe. Maryse Anasiak, uko uko Christian an̄wan emi n̄kesisobode ke itie utem bred emi Ntiense enyenede, ekesida Enyọn̄-Ukpeme ọsọk nnyịn. Mma mbọhọ mme afanikọn̄ oro Mme Ntiense ẹkesisobode ke Germany tutu ke 1941.

Ekem, usen kiet, ndedịbe bodisi ama edi ebịne mi. Ke enye ama akasian mi ke ẹkpan Mme Ntiense, enye ama obụp mi m̀mê ami ke ndaduak ndidi Ntiense. Ke ini n̄kọbọrọde “Ih,” enye ama ọdọhọ mi ntiene imọ. Ndịk ama anam eka mi osụhọ. Emi ama anam ndedịbe bodisi oro ọdọhọ mi ntie nse mban̄a eka mi.

Ke itie oro n̄kanamde utom, n̄kọkọmke eteutom mi nte “Edinyan̄a Enyene Hitler!” Mma nnyụn̄ nsịn ndidụk n̄ka Nazi. Ntre ndedịbe bodisi ama omụm mi ke ndan̄nsiere. Ke ini ẹkebụpde mi mme mbụme ndụn̄ọde, mma nsịn ndisiak enyịn̄ Ntiense en̄wen. Andikobụp mi mbụme ama ada etak ikan̄ enen̄ede eyịbi mi ke ibuot, ami nnyụn̄ nsụhọ. Ke September 11, 1942, Sondergericht (San̄asan̄a Esopikpe) ke Metz ama ebiere n̄kpọkọbi isua ita ọnọ mi, “ke ndisuan etop ke ibuot N̄ka Mme Ntiense Jehovah ye Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible.”

Ke urua iba ẹma ẹkebe, mma n̄kpọn̄ ufọk-n̄kpọkọbi Metz ke isan̄ emi ekedide ẹsan̄a, ẹda, tutu n̄kesịm itienna utom ke Zweibrücken. N̄kanam utom ye mbon oro ẹkediọn̄de usụn̄ tren do. Ima isikpụhọ ikpọ ukwak usụn̄ tren inyụn̄ ibon mbufa itiat. N̄kukụre se ikesidiade ekedi cup kọfi kiet ye ekpri bred ke usenubọk ye usan efere kiet ke uwemeyo ye mbubreyo. Ekem, ẹma ẹnọ mi n̄ka ufọk-n̄kpọkọbi ke obio mbọhọ, ndien n̄kanam utom do ke itie ukịm ikpaukot. Ke mma n̄kodu do ke ediwak ọfiọn̄, ẹma ẹnọ mi mfiak n̄ka Zweibrücken, edi isan̄ enye emi n̄kanam utom ke in̄wan̄.

Nditre Ndida Uyo Ikpọn̄ Ndu Uwem

Owo emi okodude ye ami ke ubet ufọk-n̄kpọkọbi ekedi akparawa emi otode Netherlands. Sia n̄kesịnde ukeme n̄kpep usem mmọ, mma nsian enye se ami nnịmde ke akpanikọ. Enye ama ekpep mme edumbet Abasi onyụn̄ ọtọn̄ọ ndida mmọ ndu uwem, tutu enye ọdọhọ nnịm imọ baptism ke akpa. Ke ini enye ọkọwọrọde ke mmọn̄ edi, enye ama afat mi onyụn̄ ọdọhọ ete, “Joseph, ndi eyenete fo!” Nnyịn ima idian̄ade ke ini ẹkenọde mi mfiak n̄kanam utom ke usụn̄ tren.

Isan̄ enye emi, owo oro okodude ye ami ke ubet ufọk-n̄kpọkọbi ekedi eyen Germany. Mbubreyo usen kiet, enye ama ọtọn̄ọ ndikot ekpri n̄wed kiet—Bible ke ekedi! Ini oro ke enye ọkọdọhọ nnọ imọ bred urua kiet mbọ Bible oro. Mma mbọrọ nte, “Mmenyịme!” Okposụkedi emi bred urua kiet mîkedịghe n̄kpọ mbubru, n̄kedehedei ntua n̄kpọfiọk. Mma ntọn̄ọ ndifiọk se ikọ Jesus emi ọkọwọrọde: “Idịghe uyo ikpọn̄ ke ana owo ada odu uwem, edi edida kpukpru ikọ eke ẹwọrọde Jehovah ke inua odu.”—Matthew 4:4.

Ke emi mma n̄kenyene Bible mi, mfịna ekedi ebiet oro ndinịmde enye. Owo ikayakke Mme Ntiense ẹnyene Bible, nte ẹyakde mbon eken ẹnyene. Ntre, mma nsidịbe nsịne ke abran̄kịn n̄kot okoneyo. Eyo ama esiere, mma nsisịn enye ke esịt ọfọn̄idem nda nsan̄a. N̄kesinịmke enye ke ubet ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak ndụn̄ọde.

Usen kiet, ke ini ikadade ke udịm emi ẹkotde enyịn̄ utọn̄ọ utom, mma nti ke mma mfre Bible mi. Mbubreyo usen oro mma nsọsọp mfehe n̄ka ubet mi, edi Bible oro ikodụhe aba. Ke mma n̄kọbọn̄ akam nnọ Abasi, mma n̄ka mbịne owo ukpeme, nnyụn̄ nsian enye ke owo ama emen n̄wed mi ndien ke nyom ẹda ẹdiyak. Sia ekikere esie mîkodụhe ke se n̄ketịn̄de, mma n̄kụt Bible mi. Mma nnen̄ede n̄kọm Jehovah!

Isan̄ en̄wen ẹkedọhọ n̄keyere mmọn̄ ke itie uyeremmọn̄. Ke ini n̄kosion̄ode edibari ọfọn̄ mi, mma nda mbufiọk nnịm Bible oro ke isọn̄. Ke ini owo ukpeme mîkesehe, mma nda ukot nnụk enye n̄kpere itie uyeremmọn̄. Mma ndịp enye do ke mben ke ini n̄keyerede mmọn̄. Ke ini n̄kọwọrọde ke itie uyeremmọn̄, mma mfiak nnam nte n̄kanamde nnyụn̄ nnụk Bible oro nsịn ke otu ndisana ọfọn̄ mi.

Eti ye Idiọk N̄kpọ Oro N̄kosobode ke Itienna

Usenubọk kiet ke 1943, mma n̄kụt Albin ke ini mbon n̄kpọkọbi ẹkedade ke udịm! Ẹma ẹmụm enye n̄ko. Enye ama ese mi nte owo emi enye ọfiọkde onyụn̄ adian ubọk ke ikpanesịt ndiwụt ke nnyịn idi nditọete. Ekem, enye ama anam idiọn̄ọ ke imọ iyewet mi leta. Ke ini enye akasan̄ade ebe ke ndan̄nsiere, enye ama ayak ekpri babru enịm ke isọn̄. Edi mbon ukpeme ẹma ẹkụt, ndien ẹma ẹnam nnyịn mbiba ikodu ikpọn̄ ke urua iba. Ẹkenọ nnyịn bred emi efịtde kpọt ye mmọn̄ inyụn̄ ina ke obukpọk, abran̄kịn idụhe.

Ke oro ebede, ẹma ẹnọ mi n̄ka ufọk-n̄kpọkọbi emi odude ke Siegburg, ndien n̄kanam utom ke ufọkutom emi ẹdade ukwak ẹnam n̄kpọ. Utom ama esinam owo akpa mba, ndien owo ikesinọhọ udia oro ekemde. Mma nsidaba okoneyo nte ndiade ndinem udia—utọ nte inịn̄e inịn̄e uyo ye mfri—nnyụn̄ ndemede ndikop nte idịbi mi okpotde, itọn̄ onyụn̄ asat mi. N̄kọyọhọke kilogram 45. Edi mma nsikot ekpri Bible mi kpukpru usen nnyụn̄ mfiọk ke uwem enyene uduak.

Mmọbọhọ Ndien!

Ke mbuari, usenubọk kiet ke April 1945, mbon ukpeme ẹma ẹfehe ẹkpọn̄ ufọk-n̄kpọkọbi, ẹyak inuaotop ẹbon ata in̄wan̄. Mma mbọhọ! Edi n̄kenyene ndibem iso n̄ka ufọkibọk kan̄a. Etisịm utịt May, mma nsịm ufọk ete ye eka mi. Mmọ ẹma ẹduọk idotenyịn ke ami do ke uwem. Ke ini eka mi okokụtde mi, mmọn̄eyet idatesịt ama asiaha enye. Edi ikebịghike ete ye eka mi ẹma ẹkpan̄a.

Mma mfiak ntọn̄ọ ndisop idem ye Esop Thionville. Nso idatesịt ke ekedi ntem ndifiak nsobo ye nditọete mi ke Christ! Ama adat mi esịt ndikop nte mmọ ẹkesọn̄ọde ẹda kpa ye ekese idomo oro mmọ ẹkesobode. Albin edima ufan mi ama akpa ke Regensburg ke Germany. Ekem, mma ndikop ke Jean Hisiger eyen eyeneka ete mi ama akabade edi Ntiense ndien ke ẹma ẹwot enye ke ntak emi ubieresịt esie mîkayakke enye odụk utomekọn̄. Jean Queyroi, emi ikanamde utom ntre ke n̄kọk itieutom ke Paris ama odu isua ition ke itienna utom mbon Germany.a

Mma nsọsọp ntọn̄ọ ndifiak n̄kwọrọ ikọ ke Metz. Ini oro mma nsiwak ndisobo ye ikọtufọk Minzani. Tina eyen mmọ akana baptism ke November 2, 1946. Enye ama enyene ifịk utom ukwọrọikọ, ndien enye ama eye mi etieti. Nnyịn ima idọ ndọ ke December 13, 1947. Ke September 1967, Tina ama ọtọn̄ọ ndida utom ukwọrọikọ nte ata akpan utom esie, ndien enye ama aka iso anam utom oro tutu akpa ke June 2003, ke ini enye ekedide isua 98. N̄kpa esie abiak mi-e!

Idahaemi, emi mma n̄kenen̄ede mbe isua 90 mi, mmokụt ke Ikọ Abasi esinọ mi odudu ndiyọ idomo nnyụn̄ n̄kan mmọ. Odu ndusụk ini oro idịbi mi ekesidide ukpọk, edi mmesikot Ikọ Abasi kpukpru ini. Ndien Jehovah esinam mi n̄kop odudu. ‘Ikọ esie enịm mi uwem.’—Psalm 119:50.

[Ikọ Idakisọn̄]

[Ndise ke page 21]

Albin Relewicz edima ufan mi

[Ndise ke page 21]

Maryse Anasiak

[Ndise ke page 22]

Bible oro n̄kadade bred urua kiet mbọ

[Ndise ke page 23]

Ami ye Tina ke 1946 mbemiso ikọdọde ndọ

[Ndise ke page 23]

Jean Queyroi ye Titica n̄wan esie