“Isọn̄ Emi Ọfiọrọde Mmọn̄eba ye Aranọkwọk”
KE INI Jehovah Abasi akanyan̄ade nditọ Israel osio ke Egypt, enye ama ọn̄wọn̄ọ ke iyọnọ mmọ “isọn̄ emi ọfọnde onyụn̄ an̄wan̄ade, kpa isọn̄ emi ọfiọrọde mmọn̄eba ye aranọkwọk.”—Exodus 3:8.
Nte nditọ Israel ẹkedụn̄ọde ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, mmọ ẹma ẹsibọk enan̄, erọn̄, ye ebot, ẹnyụn̄ ẹnyene mmọn̄eba uwak uwak. Edi mmọ ẹkesida m̀mọ̀n̄ aranọkwọk? Ndusụk owo ẹkere ke se Bible okotde aranọkwọk edi inịn̄e inịne mmọn̄ emi ẹkenyịmede ẹsio ke mfri date, fig, m̀mê grape. Ediwak ini emi Bible etịn̄de n̄kpọ aban̄a aranọkwọk esiwak ndidi eke ikọt, idịghe enye emi ẹbọkde-bọk ọkwọk ẹsion̄o aran. (Judges 14:8, 9; 1 Samuel 14:27; Matthew 3:1, 4) Edi ndi mmọn̄eba ye aranọkwọk ama ọfiọrọ ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ?
Se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkụtde ke Israel eyomfịn enen̄ede anam ifiọk ibọrọ mbụme emi. (Amihai) Mazar, Prọfesọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Hebrew ke Jerusalem ọdọhọ ke “efọk-ọkwọk oro ẹkụtde mi ebịghi akan kpukpru efọk-ọkwọk oro akanam ẹkụtde ke mbọhọ oro, oro edi, ke N̄kan̄ Edem Usiahautịn Inyan̄ Mediterranean.” Efọk-ọkwọk emi odu ke n̄kpọ nte isua 3,000 idahaemi.
Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi ẹma ẹkụt se iwakde ibe efọk-ọkwọk 30, ndien mmọ ẹdọhọ ke etie nte efọk-ọkwọk ama esịm 100 do. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹkụt mbai ọkwọk ye n̄kpri mbukpa ọkwọk ke ebiet emi. Ntaifiọk ẹdọhọ ke ẹkeme “ndisio aranọkwọk emi ọyọhọde tian 25 ke mme efọk-ọkwọk emi kpukpru isua.”
Ke eset, mme owo ẹma ẹsinen̄ede ẹma ndidia aranọkwọk, ẹsinyụn̄ ẹda obukpa ọkwọk ẹnam utom ke usiakifia emi ẹsinamde ikpa ye ukwak. Ẹsinyụn̄ ẹduọk enye ke eto ẹda ẹwet n̄kpọ, ndien enye ama asat, ẹnam enye atara man ẹfiak ẹda ẹwet n̄kpọ. Nso ke mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset emi ẹkere ẹban̄a se mmọ ẹkụtde emi?
Mmọ ẹdọhọ ẹte: “Kpa ye emi Bible mîtịn̄ke m̀mê ẹma ẹsibọk ọkwọk ini oro ke Israel, efọk-ọkwọk oro ẹkụtde ke Tel Rehov owụt ke ẹma ẹsinen̄ede ẹbọk okwọk ẹsion̄o aran ye obukpa ọkwọk toto ke ini emi [Solomon] ọkọbọpde Akpa Temple. Mmọdo, anaedi ata aranọkwọk ke Bible esitịn̄ aban̄a.”
[Ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 15]
Institute of Archaeology/Hebrew University © Tel Rehov Excavations