“Mma Enyene-obubịt Idet Ke Desert Syria”
IKPỌKIDEM esie ekedi obubịt, edet esie ẹkefia nte eme, enyịn esie ẹkedi mbubịt ẹnyụn̄ ẹyama. Enye ama enen̄ede ọfiọk n̄wed okonyụn̄ edi ata ke usem. Ẹdọhọ ke an̄wanaekọn̄ ọbọn̄ an̄wan emi ama enyene mbufiọk akan Cleopatra ndien eyedi ke ama eye ukem nte enye. Sia enye ekenyenede uko ndin̄wana ye odudu ukara ererimbot eke eyo esie, enye ama enyene ntịn̄nnịm idaha ke n̄kpọntịbe N̄wed Abasi. Ata anyan ini ke enye ama akakpa, mme ewetn̄wed ẹma ẹtoro enye, mme ewet ndise ẹma ẹnyụn̄ ẹwụt enye nte eyede akan nte enye eketiede. Ewet uto ọyọhọ isua ikie 19 okowụt enye nte “mma enyene-obubịt idet ke desert Syria.” N̄wan emi ẹnen̄erede ẹtoro mi ekedi Zenobia—ọbọn̄ an̄wan obio Palmyra ke Syria.
Zenobia akasan̄a didie ọwọrọ iso? Nso ikedi idaha ukaraidem oro akadade ekesịm enye ndida ubọn̄? Nso ke ẹkeme nditịn̄ mban̄a edu esie? Ndien nso ntịn̄nnịm idaha ke ọbọn̄ an̄wan emi okosu? Bem iso kere ban̄a idaha ikpehe emi edinam emi akadade itie.
Obio Mben Desert
Obio Zenobia, Palmyra, okodu ke n̄kpọ nte kilomita 210 ke ufọt edem edere ye edem usiahautịn Damascus, ke utịt edere edere Desert Syria emi obot Anti-Lebanon osụhọrede esịm unaisọn̄. Obio eti isọn̄ emi ekedi n̄kpọ nte mbahade iba ke ufọt Inyan̄ Mediterranean ke edem usoputịn ye Akpa Euphrates ke edem usiahautịn. Ekeme ndidi Edidem Solomon ọkọdiọn̄ọ enye nte Tadmor, ebiet ekedide akpan ntak kaban̄a mfọnọn̄kpọ obio ubọn̄ esie ke ntak iba: nte ọtọ ukpeme ndida n̄kpeme adan̄a edem edere ye nte akpan itie adiande mme udịm udịm obio mbonurua ọtọkiet. Ke ntre, Solomon ama “ọbọp Tadmor ke wilderness.”—2 Chronicles 8:4.
Mbụk aban̄ade tọsịn isua kiet ke ukara Edidem Solomon okụrede itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a Tadmor. Edieke enye edide Palmyra, enye ndiwọrọ iso ọkọtọn̄ọ ke Syria ama akakabade edi nsannsan mbahade obio ukara eke Obio Ukara Rome ke 64 M.E.N. “Palmyra ekedi akpan obio ọnọ Rome ke ikpehe iba, ke ndutịm uforo ye ke ekọn̄,” Richard Stoneman ọdọhọ ntre ke n̄wed esie oro Palmyra and Its Empire—Zenobia’s Revolt Against Rome. Sia obio eyop ẹyọhọde mi okodude ke akpan usụn̄ unyamurua adiande Rome ye Mesopotamia ye Edem Usiahautịn ọtọkiet, mme inyene ererimbot eset ẹkesibe ke enye—ufuọn̄n̄kpọ ẹtode Edem Usiahautịn Indies, n̄kisi ẹtode China, ye mme n̄kpọ eken ẹtode Persia, Usụk Usụk Mesopotamia, ye mme idụt Mediterranean. Rome ekeberi edem ke editotobo mme n̄kpọ ẹmi.
Ke n̄kan̄ ekọn̄, obio ukara Syria ekedi ikpehe oro abaharede odudu ndomoidem iba ẹkedide Rome ye Persia. Akpa Euphrates ama abahade Rome ọkpọn̄ mbọhọ edem usiahautịn esie ke akpa isua 250 eke Eyo Nnyịn. Palmyra okodu ke ẹma ẹbebe desert, ke edem usoputịn obio Dura-Europos ke Euphrates. Ke ẹfiọkde akpan idaha esie, mme utọ andikara Rome nte Hadrian ye Valerian ẹma ẹka ẹkese Palmyra. Hadrian ama etịp n̄kpọ esịn ke uku ndiye ufọk esie onyụn̄ etịp ediwak etịbe ke ntatubọk. Valerian ama ọnọ enyene-uku owo Palmyra ekekerede Odaenathus—ebe Zenobia—utịp ebe ke ndimenede enye itie, ke 258 E.N., n̄kesịm itie akwa ebiereikpe Rome koro enye akan̄wanade ekọn̄ uforo uforo akan Persia onyụn̄ atat adan̄a Obio Ukara Rome ekesịm Mesopotamia. Zenobia ama enyene akpan udeme ke ebe esie ndida ukara. Ewetmbụk oro Edward Gibbon ekewet ete: “Akwa udomo unen oro Odenathus okokụtde okoto anana-mbiet mbufiọk ye uko esie [Zenobia].”
Kan̄a ke emi, Edidem Sapor eke Persia ama ebiere ndiwụt ke Rome idịghe akakan nnyụn̄ n̄kara kpukpru n̄kani obio ukara Persia. Ye enyene-ndịk udịmekọn̄, enye ama okpot aka n̄kan̄ edem usoputịn, akan mme obio ukpeme Rome ẹdide Nisibis ye Carrhae (Haran), onyụn̄ ebe aka okosobo edem edere Syria ye Cilicia. Valerian Andikara ekedi ke idemesie ndida udịmekọn̄ esie usụn̄ n̄kan̄wana ye mme andida en̄wan ndi, edi mbon Persia ẹma ẹkan ẹnyụn̄ ẹmụm enye.
Odaenathus akada ke ekedi ekemini ndinọ mme ọsọn̄urua enọ ye etop emem ẹsọk edidem Persia oro. Edidem Sapor ke ntan̄idem ama owụk ete ẹtomo mme enọ oro ẹdọn̄ ke Euphrates onyụn̄ ọdọhọ yak Odaenathus asan̄a nte mbuotekọn̄ edikpe imọ ubọk. Ke ibọrọ, mbon Palmyra ẹma ẹsop udịmekọn̄ mbon nyon̄ desert ye nsụhọ udịmekọn̄ Rome ẹnyụn̄ ẹtọn̄ọ ndisobo mbon Persia oro idahaemi ẹkefen̄ede-fen̄e. Udịmekọn̄ Sapor—emi ẹma ẹkekpa mba ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹkọhọde ediwak mbụme—ikekemeke n̄kpọ ye mme usọ ekọn̄ mbon desert ẹmi ẹsọpde idem etieti ndien mmọ ẹkenyene ndifen̄e.
Ke ndinọ enye ukpono ke ntak akakande Sapor, Gallienus, eyen ye andida itie Valerian, ama ọnọ Odaenathus udorienyịn̄ oro corrector totius Orientis (andikara ofụri Edem Usiahautịn). Nte ini akakade, Odaenathus ama ọnọ idemesie udorienyịn̄ oro “edidem ndidem.”
Zenobia Anyanade Ebịne Ndinam Obio Ukara
Ke 267 E.N., nte ẹdọhọde, ke etịn̄e ubọkọkọ esie, eyen eyeneka esie oro okosiode usiene ama owot Odaenathus ye akpan esie. Zenobia ama ada itie ebe esie, sia eyen esie ekekpride akaha. Sia ekeyede, enyenede udọn̄ ikpọ n̄kpọ, enyenede ukeme nte anam ndutịm, ekemehede ndinam ubịnikọt ye ebe esie oro ama akakpa, okonyụn̄ ekemede ndisem ediwak usem, mme andidu ke idak esie ẹma ẹn̄wana ẹnọ enye ukpono ye ibetedem—ata n̄wọrọnda edinam ke ufọt mbon Bedouin. Zenobia ama ama ndikpep n̄kpọ ndien ama ada ekese mbon ifiọk adian idem. Kiet ke otu mme ọnọitem esie ekedi owo akwaifiọk ye owo udọnikọ oro, Cassius Longinus—emi ẹdọhọde ke ekedi enyene akaka ifiọk. Ewetn̄wed oro Stoneman ọdọhọ ete: “Ke isua ition oro ẹkebede ke Odenathus ama akakpa . . . ikọt Zenobia ẹma ẹdada enye nte mma Edem Usiahautịn.”
Persia, emi enye ye ebe esie ẹkekande, okodu ke n̄kan̄ ikpehe ukara Zenobia kiet, ndien Rome emi ama ọkọtọtọn̄ọ ndiduọ okodu ke n̄kan̄ eken. Kaban̄a mme idaha oro ẹkedude ke Obio Ukara Rome ke ini oro, ewetmbụk oro J. M. Roberts ọdọhọ ete: “Ọyọhọ isua ikie ita ekedi . . . enyene-ndịk ini ọnọ Rome ke mme adan̄a edem usiahautịn ye eke edem usoputịn ukem ukem, ke adan̄aemi ke esịt ufọk obufa iduọk ini eke ekọn̄ mbio obio ye eneni kaban̄a mme andida itie ẹma ẹketọtọn̄ọ. Mme andikara 22 (ke ẹsiode mbon mbubịk ẹfep) ẹma ẹkara ẹnyụn̄ ẹsụhọde.” Ke n̄kan̄ eken, mma otode Syria mi ekedi edidem oro eketịmde enyene iwụk ke ikpehe esie. “Sia akakarade obio ukara iba [eke Persia ye eke Rome],” ntem ke Stoneman ọdọhọ, “enye ama ekeme ndinyanade mbịne nditọn̄ọ ọyọhọ ita oro edikarade mmọ mbiba.”
Ifet Zenobia nditat odudu ubọn̄ esie ekedi ke 269 E.N., ke ini owo mbubịk emi ekenenide aban̄a itie edikara Rome ọkọwọrọde edi ke Egypt. Udịmekọn̄ Zenobia ẹma ẹkpot ẹdụk Egypt, ẹsọhi owo nsọn̄ibuot oro, ẹnyụn̄ ẹda obio oro ẹnyene. Ke anamde idemesie ọbọn̄ an̄wan Egypt, enye ama emịn̄ okụk ke enyịn̄ esie. Obio ubọn̄ esie idahaemi ọkọtọn̄ọ ke akpa Nile tutu esịm akpa Euphrates. Ke idaha emi ke uwem esie, enye ama edi edida itie “edidem edem usụk” emi ẹtịn̄de ẹban̄a ke prọfesi Daniel ke Bible, sia obio ubọn̄ esie adan̄aoro akakarade ikpehe edem usụk obio Daniel. (Daniel 11:25, 26) Enye ama akan ekese ikpehe Asia Minor n̄ko.
Zenobia ama ọsọn̄ọ onyụn̄ abana ibuot obio esie, Palmyra, tutu esịm udomo oro ekebietde ikpọ obio eyo Rome. Ẹnọ ekikere nte ke ibatowo esie ama ebe 150,000. Ata ndiye ufọk mbio obio, mme temple, ye mme in̄wan̄esa, mme adaha, ye mme n̄kpọ editi ẹma ẹyọhọ obio oro, emi ẹdọhọde ke ekedi kilomita 21 ke ẹsan̄ade ẹkanade ibibene esie. Mme etehe ẹmi mme udịm udịm adaha mbon Greece oro ẹtịmde ẹbana ẹmi ẹkon̄de mita 15—n̄kpọ nte 1,500, ẹnamde—ẹma ẹdu ke mme akpan efak. Mme mbiet ye mme mbiet ubak idem mbon uko ye eke mme ọfọn-ido imọ owo ẹma ẹyọhọ obio oro. Ke 271 E.N., Zenobia ama owụk mbiet iba, eke idemesie ye eke ebe esie oro ama akakpa. Ke mben desert, Palmyra ama ayama nte n̄kpọuto.
Temple abasi Utịn ekedi kiet ke otu nye-n̄kan ufọk ke Palmyra ndien nte eyịghe mîdụhe enye akakara edinam ido ukpono ke obio oro. Eyedi Zenobia n̄ko akatuak ibuot ọnọ ndem emi enyenede ebuana ye abasi utịn. Nte ededi, Syria eke ọyọhọ isua ikie ita ekedi idụt ediwak ido ukpono. Mbon oro ẹkedọhọde nte idide Christian, mme Jew, mme asiak ntantaọfiọn̄, ye mme andituak ibuot nnọ utịn ye ọfiọn̄ ẹma ẹdu ke ikpehe ukara Zenobia. Nso ikedi edu esie kaban̄a nsio nsio usụn̄ utuakibuot ke ikpehe ukara esie? Ewetn̄wed oro Stoneman ọdọhọ ete: “Enyene-ọniọn̄ andikara idisịnke mme ido edinam ekededi ẹmi ẹtiede nte ke ẹdot ye ikọt esie. . . . Ẹkedori enyịn . . . ke mme abasi ẹkedisop ibuot ke n̄kan̄ Palmyra.” Etie nte Zenobia ama enyịme kpukpru ido ukpono. Edi nte mme abasi ẹma ẹnen̄ede ‘ẹdisop ibuot ke n̄kan̄ Palmyra’? Nso ikoyom nditịbe nnọ Palmyra ye “enyene-ọniọn̄ andikara” esie?
Andikara ‘Emenede Esịt Esie’ An̄wana ye Zenobia
Ke isua 270 E.N., Aurelian ama akabade edi andikara Rome. Udịmekọn̄ esie ẹma ẹkan ẹnyụn̄ ẹtụnọ mbon utịbi-utọn̄ edem edere. Ke 271 E.N.—idahaemi adade aban̄a “edidem edem edere” eke prọfesi Daniel—Aurelian ‘ama edemede odudu esie ye esịt esie an̄wana ye edidem edem usụk,’ emi Zenobia akadade aban̄a. (Daniel 11:25a) Aurelian ama ọnọ ndusụk udịmekọn̄ esie ẹka Egypt nnennen nnennen onyụn̄ ada akpan udịmekọn̄ esie ebe ke Asia Minor aka n̄kan̄ edem usiahautịn.
Edidem edem edere—nda-ke-idem ukara emi Zenobia ekedide ibuot—‘ama emen idem’ ada “akwa ye ọkpọsọn̄ udịm eti-eti” ke idak etubom iba, Zabdas ye Zabbai, aka ekọn̄ ye Aurelian. (Daniel 11:25b) Edi Aurelian ama ada Egypt enyene ndien ekem ada ekọn̄ odụk Asia Minor ye Syria. Ẹma ẹkan Zenobia ke Emesa (Homs idahaemi), ndien enye ama afiak ọnyọn̄ Palmyra.
Ke ini Aurelian akakande Palmyra okụk, Zenobia, ke odoride enyịn ndinyene un̄wam, ama efehe ye eyeneren esie aka Persia, edi mbon Rome ẹma ẹmụm enye ke Akpa Euphrates. Mbon Palmyra ẹma ẹyak obio mmọ ẹnọ ke 272 E.N. Aurelian ama ada ọkpọsọn̄ uko anam n̄kpọ ye mme andidụn̄ obio oro, ada ekese mbụme, esịnede edisọi mbiet ke Temple Utịn, ọnyọn̄ Rome. Andikara Rome ikowotke Zenobia, edi akanam enye edi akpan owo ke isan̄ edikan esie oro ẹkesan̄ade ẹbe ke Rome ke 274 E.N. Enye akabiat ofụri uwem esie oro okosụhọde nte n̄wọrọnda an̄wan ke Rome.
Ẹsobo Obio Desert
Ke ndusụk ọfiọn̄ ẹma ẹkebe nte Aurelian akada Palmyra enyene, mbon Palmyra ẹma ẹwot udịm-ukpeme Rome oro ẹkekpọn̄de do ọkwọkudịm. Ke ini mbụk nsọn̄ibuot emi ekesịmde Aurelian, enye inikiet inikiet ama owụk mbonekọn̄ esie ete ẹfiak ẹka, ndien isan̄ emi mmọ ẹma ẹsio mme andidụn̄ obio oro enyene-ndịk usiene. Ẹma ẹda mbon oro ẹkebọhọde anana-mbọm nsobo oro ẹnyọn̄ nte ifịn. Ẹma ẹwo ẹnyụn̄ ẹsobo obio ntan̄idem emi ke usụn̄ oro owo mîkemeke ndifiak ndiọn̄. Ntem ẹma ẹnam akwa obio emi afiak okodu ke akpa idaha esie—“Tadmor ke wilderness.”
Ke ini Zenobia akan̄wanade uko uko ye Rome, enye ye Aurelian Andikara ye unana edifiọk ẹkenam n̄kpọ nte “edidem edem usụk” ye “edidem edem edere,” ẹsude ikpehe prọfesi oro prọfet Jehovah ekewetde ye ata ọyọhọ ntọt ke n̄kpọ nte isua 800 ke mbemiso. (Daniel, ibuot 11) Ke ntak n̄wọrọnda edu esie, ediwak owo ẹma ẹma Zenobia. Nte ededi, udeme esie ke ndida mban̄a ukara nda-ke-idem oro ẹkebemde iso ẹtịn̄ ke prọfesi Daniel edi ata akpan n̄kpọ akan. Ukara esie ikebịghike ibe isua ition. Palmyra, ibuot obio ubọn̄ Zenobia, edi sụk obio-in̄wan̄ mfịn. Idem ọkpọsọn̄ Obio Ukara Rome ama ebe efep ata anyan ini ko, mme obio ubọn̄ eyomfịn ẹnyụn̄ ẹda itie esie. Nso iditịbe inọ mme odudu ẹmi ke ini iso? Prọfesi Bible ndinen̄ede nsu akara idotenyịn mmọ n̄ko.—Daniel 2:44.
[Ekebe ke page 29]
N̄kpọ Akpa Zenobia
Ke ama akakan Zenobia, ọbọn̄ an̄wan Palmyra, onyụn̄ afiak ọnyọn̄ Rome, Aurelian Andikara ama ọbọp temple ọnọ abasi utịn. Enye ama obon mme mbiet abasi utịn emi enye akatan̄de ke obio an̄wan oro do. Ke etịn̄de aban̄a mme n̄kaiso n̄kpọntịbe, magazine oro History Today ọdọhọ ete: “Eyedi mbịghi-n̄kan ke otu kpukpru edinam Aurelian edi nditọn̄ọ usọrọ eke isua ke isua ke AD 274, ke utịn ndisiaha ke ini etuep ke December 25. Ke ini obio ukara emi akakabarede edi eke mme Christian, ẹma ẹsịk usen emana Christ ẹdinịm ke usenọfiọn̄ emi man ẹnam mbon oro ẹkedarade akani usọrọ oro ẹnen̄ede ẹnyịme obufa ido ukpono oro. Edi ekikere oro akpade owo idem, nte ke enen̄ede oto Zenobia, Andikara edide n̄wan, . . . [mme owo] ẹdia Christmas mfịn.”
[Ndise obio/Ndise ke page 28, 29]
(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)
INYAN̄ MEDITERRANEAN
SYRIA
Antioch
Emesa (Homs)
PALMYRA
Damascus
MESOPOTAMIA
Euphrates
Carrhae (Haran)
Nisibis
Dura-Europos
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
N̄wed Ndise Obio: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
Etehe: Michael Nicholson/Corbis
[Ndise ke page 29]
Okụk Rome etiede nte owụt Aurelian
[Ndise ke page 30]
Temple utịn ke Palmyra
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck
[Ndise ke page 31]
Ọbọn̄ an̄wan Zenobia etịn̄de ikọ ọnọ mbonekọn̄ esie
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Giovanni Battista Tiepolo, Ọbọn̄ An̄wan Zenobia Etịn̄de Ikọ Ọnọ Mbonekọn̄ Esie, Samuel H. Kress Collection, Foto © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington
[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 28]
Ọyọhọ ntọt eke: Giovanni Battista Tiepolo, Ọbọn̄ An̄wan Zenobia Etịn̄de Ikọ Ọnọ Mbonekọn̄ Esie, Samuel H. Kress Collection, Foto © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington