Edibotn̄kpọ Ọdọhọ, ‘Mmọ inyeneke N̄kpọ Nditịn̄ Nnyan̄a Idem’
“Tọn̄ọ ẹkebot ererimbot owo ẹtịm ẹkụt ndịbe ndịbe n̄kpọ ẹmi ẹnyenede Enye, kpa nsinsi odudu Esie ye idaha Esie nte Abasi; ẹda mme n̄kpọ ẹmi Enye akanamde ẹtịm ẹfiọk; man mmọ ẹkûnyene n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem.”—ROME 1:20.
1, 2. (a) Nso idiọk eseme ke Job ekeseme ọnọ Jehovah? (b) Nso ukpụhọde ke Job akanam ke etienede oro?
JOB, kpa eren eyo eset oro ekenyenede nsọn̄ọnda eke n̄kpọ mîkemeke ndibiat ke Jehovah Abasi, edi se Satan akadade enyene-ndịk idomo etiene. Devil ama anam Job ataba kpukpru inyene obụkidem esie, ama owot nditọ esie iren ye iban, onyụn̄ ada idiọk udọn̄ọ ọtọ enye. Job ekekere ke edi Abasi ada mme afanikọn̄ ẹmi etiene imọ, ndien enye ama eseme idiọk idiọk ọnọ Jehovah ete: “Nte ọfọn fi ndifịk, . . . koro afo oyomde idiọkido mi, onyụn̄ odụn̄ọde ukwan̄n̄kpọ mi? Okposụkedi nte afo ọfiọkde ete ke nnyeneke se nduede?”—Job 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Ekpri ini ke emi ama ekebe, mme ikọ oro Job eketịn̄de ọnọ Abasi okowụt ata isio isio n̄kpọ: ‘N̄ketịn̄ se mmentịmke mfiọk; n̄kpọ emi edide utịbe ẹkan mi, eke mmen̄konyụn̄ mfiọkke. N̄kokop mban̄a fi nte utọn̄ okopde: edi kemi enyịn mi okụt fi. Mmọdo nsuade idemmi, nnyụn̄ ntiede ke obu ye ntọn̄ ntua n̄kpọfiọk.’ (Job 42:3, 5, 6) Nso ikotịbe man okpụhọde edu Job?
3. Nso obufa ekikere ke Job ekenyene kaban̄a edibotn̄kpọ?
3 Kemi kan̄a, Jehovah ama etie ke oyobio etịn̄ ikọ ye Job. (Job 38:1) Enye ama akaiso ndibụp Job mme mbụme. ‘Afo okodu mmọn̄ ke ini ntọn̄ọde ndinam ererimbot? Anie akada itịm abahade akwa mmọn̄ onyụn̄ onịm adan̄a ọnọ mme awawa esie? Nte afo emekeme ndinam ikpaenyọn̄ osion̄o edịm mmọ ke isọn̄? Nte afo emekeme ndinam mbiet ọkọri? Nte afo emekeme nditan̄ mme ntantaọfiọn̄ ndian ọtọkiet nnyụn̄ nda mmọ usụn̄?’ Ke ofụri ibuot 38 osịm 41 eke n̄wed Job, Jehovah ama an̄wan̄a mme mbụme ẹmi ofụk Job ye ediwak efen efen aban̄ade edibotn̄kpọ Esie. Enye ama anam Job okụt ebiet emi akamba ukpụhọde odude ke ufọt Abasi ye owo, enyịkde Job nditi ọniọn̄ ye odudu oro ẹwụtde idem ke edibotn̄kpọ Abasi, mme n̄kpọ oro ẹkponde ẹkan odudu Job ndinam m̀mê ndikam mfiọk. Job, ke edide se akwa odudu ye akpa-owo-idem ọniọn̄ eke ata ọkpọsọn̄ Abasi oro ẹkụtde ebe ke mme edibotn̄kpọ Esie ofụkde, ama okop ndịk ndikere nte ke imenyene uko ndifan̄a n̄kpọ ye Jehovah. Ntre enye ama ọdọhọ ete: “N̄kokop mban̄a fi nte utọn̄ okopde: edi kemi enyịn mi okụt fi.”—Job 42:5.
4. Nso ke nnyịn ikpenyene ndifiọk nto mme edibotn̄kpọ Jehovah, ndien nso idi idaha mbon oro ẹkpude ndikụt emi?
4 Ediwak isua ikie ke ukperedem, andiwet Bible eke odudu spirit ama ọsọn̄ọ nte ke ẹkeme ndikụt mme edu Jehovah ebe ke mme edibotn̄kpọ esie. Apostle Paul ekewet ke N̄wed Mbon Rome 1:19, 20 ete: “Se owo ekemede ndifiọk mban̄a Abasi ayarade mmọ ke esịt; koro Abasi akayararede ọnọ mmọ. Koro tọn̄ọ ẹkebot ererimbot owo ẹtịm ẹkụt ndịbe ndịbe n̄kpọ ẹmi ẹnyenede Enye, kpa nsinsi odudu Esie ye idaha Esie nte Abasi; ẹda mme n̄kpọ ẹmi Enye akanamde ẹtịm ẹfiọk; man mmọ ẹkûnyene n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem.”
5. (a) Nso ndammana udọn̄ ke mme owo ẹnyene, ndien didie ke ndusụk owo ẹyọhọ enye ke usụn̄ oro mîdotke? (b) Nso ke Paul eketeme mbon Greek ke Athens ete ẹnam?
5 Ẹkebot owo ye ndammana udọn̄ ndituak ibuot nnọ n̄kon̄n̄kan odudu. Dr. C. G. Jung, ke n̄wed esie The Undiscovered Self, ama etịn̄ aban̄a udọn̄ emi nte “edu ntụk oro enyenede owo, ndien ẹkeme nditiene ediwụt oro enye owụtde idemesie ke ofụri mbụk owo.” Apostle Paul ama etịn̄ aban̄a ndammana udọn̄ oro owo enyenede ndituak ibuot, emi akanamde an̄wan̄a ntak emi mbon Greek ke Athens ẹkenamde mbiet ye itieuwa ẹnọ ediwak abasi, mbon oro ẹfiọkde ye oro owo mîfiọkke. Paul n̄ko ama emen ata Abasi owụt mmọ onyụn̄ owụt nte ke mmọ ẹkpenyene ndiyụhọ otoobot udọn̄ emi ke nnennen usụn̄ ebe ke ndiyom Jehovah kpa ata Abasi, ‘kpan̄ mmọ ẹfiọn̄ọ ubọk ẹn̄wana ndisịm Enye, nnyụn̄ n̄kụt Enye; okposụkedi nte enye mîyomke usụn̄ ye baba nnyịn owo kiet.’ (Utom 17:22-30) Adan̄a nte nnyịn ikperede mme edibotn̄kpọ esie, kpa ntre ke nnyịn ikpere ke edikụt mme edu ye idaha esie.
Akpa-Owo-Idem Edisan̄a N̄kanade eke Mmọn̄
6. Mme edu Jehovah ewe ke nnyịn ikụt ke edisan̄a n̄kanade eke mmọn̄?
6 Nso mme edu Jehovah ke nnyịn ikụt, ke uwụtn̄kpọ, ke ukeme oro ọfọn̄ ọfọn̄ ntọn̄enyọn̄ enyenede ndimụm ediwak tọn mmọn̄ n̄kama? Nnyịn imokụt ima ye ọniọn̄ esie, koro enye ke ntem anam edịm edep kaban̄a ufọn isọn̄. Enye anam emi ebe ke utịbe utịbe ndutịm oro abuanade edisan̄a n̄kanade eke mmọn̄, oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Ecclesiastes 1:7: “Kpukpru akpammọn̄ ẹwet ẹdụk ke inyan̄; edi inyan̄ iyọhọke; ke ebiet emi mme akpa ẹtode, do ke mmọ ẹtọn̄ọ ntak ẹka.” N̄wed Job eke Bible etịn̄ nnennen nte enye otịbede.
7. Didie ke mmọn̄ esisan̄a ọwọrọ ke akwa akpa inyan̄ibom okodụk obubịt enyọn̄, ndien didie ke ọfọn̄ ọfọn̄ obubịt enyọn̄ ekeme ndimụm ediwak tọn mmọn̄ n̄kama?
7 Ke ini mmọn̄ edịm ewetde okodụk inyan̄ibom, mmọ isisọn̄ọke idu do. Jehovah “esikot ntọi mmọn̄ osio ke inyan̄ onyụn̄ odụhọde edịm osio ke ntụhube oro enye akanamde.” Sia mmọn̄ edide ke uduot uye ndien ke akpatre akabarede edi eti ntụhube, “obubịt enyọn̄ ọkọn̄ọ ufụme, kpa utịbe utom mfọnmma usọ esie.” (Job 36:27; 37:16; The New English Bible) Obubịt enyọn̄ ẹsifọfiọrọ adan̄a nte mmọ ẹdide ntụhube: “Enye ada obubịt enyọn̄ esie ọbọp mmọn̄—ntụhube isiahake ke ntak mmọ ẹdobide.” M̀mê nte edikabade efen ọdọhọde: “Enye omụm mmọn̄ akama ke otu ata obubịt enyọn̄, ndien obubịt enyọn̄ isiahake ke udop esie.”—Job 26:8, The Jerusalem Bible; NE.
8. Ke ewe nsio nsio usụn̄ ke “ikpammọn̄ heaven” edep edịm ndien edisan̄a n̄kanade eke mmọn̄ ọyọhọ?
8 Anie “ekeme ndin̄wan̄a ikpammọn̄ heaven” ẹmi nduọk man anam edịm edep ke isọn̄? (Job 38:38) Enyeemi ke “mfọnmma usọ” esie okonịmde mmọ do ke akpa itie, emi “odụhọde edịm osio ke ntụhube oro enye akanamde.” Ndien nso ke oyom man ẹdụhọde edịm ẹsio ke ntụhube? Ana n̄ken̄e n̄kpọ oro owo mîkemeke ndida ikpîkpu enyịn n̄kụt ẹdu, utọ nte obu m̀mê n̄kpri mben̄e inụn̄—ọtọn̄ọde ke ediwak tọsịn osịm tọsịn ke mme itie ikie ke ofụm emi edide centimeter kiet kiet ke udomo—man anam n̄kpọ nte ntọn̄ọ ọnọ ntọi mmọn̄ ndiboho. Ẹkere ẹte ke ada ata n̄kpri n̄ken̄e ntọi mmọn̄ miliọn kiet ke obubịt enyọn̄ ndikabade ntọi edịm kiet. N̄kukụre ke n̄kpọ emi okụrede ke obubịt enyọn̄ ekeme ndision̄o mmọn̄ oro mmọ ẹkamade nnọ isọn̄ man anam idịm emi anamde mmọn̄ ewet afiak okodụk inyan̄ibom. Ntem ke edisan̄a n̄kanade eke mmọn̄ ọyọhọ. Nte kpukpru emi otịbe ye unana ndausụn̄? Ke akpanikọ, ‘n̄kpọ idụhe nditịn̄ nnyan̄a idem’!
Ebiet Kiet Oro Ọniọn̄ Solomon Okotode
9. Nso ke Solomon okokụt edide n̄wọrọnda aban̄a uduot iyọn̄ kiet?
9 Ke ererimbot eset, ọniọn̄ Solomon ikenyeneke mbiet. Ekese ọniọn̄ oro akaban̄a edibotn̄kpọ Jehovah: “[Solomon] onyụn̄ etịn̄ aban̄a eto, ọtọn̄ọde ke cedar emi odude ke Lebanon tutu osịm ke hyssop emi otịbede ke ibibene; onyụn̄ etịn̄ aban̄a unam, ye inuen, ye mme ọnyọni, ye iyak.” (1 Ndidem 4:33) Ekedi kpa Edidem Solomon emi ekewet ete: “O ifem, ka ke ebiet iyọn̄; se ido mmọ, ndien nyene ibuot; emi mînyeneke etubom, ye andise, ye ọbọn̄; ke ndaeyo ke mmọ ẹnịm udia mmọ, ke ini idọk ke ẹtan̄ se ẹdiade.”—Mme N̄ke 6:6-8.
10. Didie ke ẹkewụt ke n̄ke Solomon aban̄ade mme iyọn̄ oro ẹdide mbonidọk edi nnennen?
10 Anie ekekpep mme iyọn̄ nditan̄ udia mbon ke ndaeyo man ẹdia ke ukwọedịm? Ke ediwak isua ikie ẹmi ẹkebede ẹma ẹyịk ẹban̄a nte uwetn̄kpọ Solomon aban̄ade nte mme iyọn̄ ẹsitan̄de udia ẹbon ndidia ke ini tuep edide nnennen. Owo ndomokiet ikekwe uyarade baba kiet aban̄ade edidu mmọ. Nte ededi, ke 1871, owo Britain kiet emi ekpepde n̄kpọ aban̄a mme n̄kpọobot ama okụt itie ubon udia mmọ ke idakisọn̄, ndien ẹma ẹwụt nte se Bible ọtọtde aban̄a mmọ edide nnennen. Edi didie ke mme iyọn̄ ẹmi ẹkenyene ifiọk ndida n̄kụt ke ndaeyo nte ke mbịtmbịt tuep ke asan̄a ekpere ye ọniọn̄ ndifiọk se ẹnyenede ndinam mban̄a emi? Bible ke idemesie anam an̄wan̄a nte ke ediwak edibotn̄kpọ Jehovah ẹnyene ọniọn̄ oro ẹbotdẹ ẹsịn mmọ ke idem man mmọ ẹdu uwem. Mme iyọn̄ oro ẹdide mbonidọk ẹdi mme andibọ edidiọn̄ emi nto Andibot mmọ. Mme N̄ke 30:24 etịn̄ aban̄a emi ete: “Mmọ ẹnyene ibuot etieti.” Ndidọhọ nte ke utọ ọniọn̄ oro akam etịbe ke mbuari iwụtke eti ibuot; ndikpu ndikụt enyene-ọniọn̄ Andibot nte andinam mme n̄kpọ ẹmi inamke ẹnyene n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem.
11. (a) Ntak emi akwa eto sequoia enyenede ndyọ? (b) Nso idi n̄kpọ n̄kpaidem aban̄ade akpa edinam ke photosynthesis?
11 Owo emi adade ke etak akamba anyan eto sequoia, emi okopde n̄kpaidem kaban̄a ukon̄ esie, nte an̄wan̄ade etie nte ekpri iyọn̄. Eto emi enyene ndyọ: mita 90 (ikpat 300) ke uniọn̄, mita 11 (ikpat 36) ke ubom, ikpọk esie odobi ke mita 0.6 (ikpat 2), orụn̄ asuanade ebe hectare 7 osịm 10 (acre ita m̀mê inan̄). Edi, se itịmde inyene uten̄e ikan edi edu ubuak ibọk ye otoobot ukeme oro abuanade ke n̄kọri esie. Ikọn̄ esie ẹsida mmọn̄ ẹto mme orụn̄, ẹbọ carbon dioxide ẹto ofụm, ẹnyụn̄ ẹbọ odudu ẹto utịn man ẹnam sugar ndien ẹsion̄o ofụm ẹkotde oxygen—kpa edinam oro ẹkotde photosynthesis emi abuanade n̄kpọ nte edinam ubuak ibọk 70, emi mîdịghe kpukpru ke ẹfiọk. Ke n̄kpaidem, akpa edinam ọkọn̄ọ ke un̄wana otode utịn oro edide nnennen uduot, n̄kem n̄kem uniọn̄; mîdịghe ntre awawa mmọn̄ibọk ẹkotde chlorophyll ikemeke ndikot enye nda man ọtọn̄ọ edinam photosynthesis.
12. (a) Nso idi n̄wọrọnda n̄kpọ aban̄ade nte akwa eto sequoia adade mmọn̄ anam n̄kpọ? (b) Ntak emi eto oyomde nitrogen man ọkọri, ndien didie ke edisan̄a n̄kanade esie ọyọhọ?
12 Se idide n̄kpọ n̄kpaidem n̄ko edi akpanikọ oro nte ke eto oro ekeme ndikot anyan udịm mmọn̄ ke orụn̄ n̄ka etịn̄e akamba eto emi ọniọn̄de ke mita 90 (ikpat 300). Esikot mmọn̄ awakde akan se oyomde kaban̄a edinam photosynthesis. Esision̄o nyọhọ-nsụhọ mmọn̄ nte ibibiak ebe ke mme ikọn̄ ọdọn̄ ke ofụm. Emi esida mmọn̄ ebịt eto emi idem, ukem nte ibibiak esinamde idem ebịt nnyịn. Man anam protein kaban̄a n̄kọri, esiyom ẹdian nitrogen ke sugar, m̀mê carbohydrate. Ikọn̄ ikemeke ndida ofụm nitrogen oro ẹdade ẹto ofụm nnam n̄kpọ, edi n̄kpri unam ke isọn̄ ẹkeme ndikabade ofụm nitrogen ke isọn̄ nsịn ke inụn̄ oro ekemede ndiyet ke mmọn̄, emi ndien asan̄ade ke orụn̄ ọdọk okosịm mme ikọn̄. Ke ini eto ye unam oro ẹkedade nitrogen emi ke uduot protein ẹnam n̄kpọ ẹkpade ẹnyụn̄ ẹbude, ẹsision̄o nitrogen oro, anamde edisan̄a n̄kanade eke nitrogen ọkọyọhọ. Ke kpukpru emi, n̄kukọhọ n̄kukọhọ edinam oro abuanade ke n̄kpọ emi akpa owo idem, kpa edinam oro ọsọn̄de nditịbe ke mbuari.
Ye Unana Nneme m̀mê Mme Ikọ, m̀mê Uyo, Mmọ Ẹtịn̄ Ikọ!
13. Nso ke enyọn̄ emi ọyọhọde ye ntantaọfiọn̄ ẹketịn̄ ẹnọ David, ndien nso ke mmọ ẹkaiso nditịn̄ nnọ nnyịn?
13 Nso uten̄e ke ikpaenyọn̄ oro ọyọhọde ye ntantaọfiọn̄ ke okoneyo oro anamde mme andida nse ẹyọhọ ye ndịk owụt ntem kaban̄a Andibot! Ke Psalm 8:3, 4, David ama etịn̄ aban̄a ndịk oro enye okokopde: “Ke adan̄aemi nsede enyọn̄, utom nnuenubọk fo, ọfiọn̄ ye ntantaọfiọn̄ ẹmi afo owụkde; nso n̄kpọ edi owo eke afo etide enye? Nso n̄kpọ edi eyen owo eke afo edide edise enye?” Ye mmọ oro ẹnyenede enyịn ndikụt n̄kpọ, utọn̄ ndikop n̄kpọ, ye esịt ndikere n̄kpọ, enyọn̄ oro ọyọhọde ye ntantaọfiọn̄ ẹtịn̄ ikọ, nte mmọ ẹketịn̄de ẹnọ David: “Mme heaven ke ẹbụk ubọn̄ Abasi.”—Psalm 19:1-4.
14. Ntak emi akwa odudu oro kiet ke otu mme ntantaọfiọn̄ enyenede edide akpan n̄kpọ ọnọ nnyịn?
14 Adan̄a nte nnyịn ifiọkde iban̄a mme ntantaọfiọn̄ ikan, ntre ke mmọ ẹtịn̄ ikọ ẹnọ nnyịn ọsọn̄ uyo akan. Ke Isaiah 40:26, ẹnọ nnyịn ikot ndifiọk akamba odudu mmọ: “Ẹmenede enyịn mbufo ke enyọn̄, ẹnyụn̄ ẹse! Anie okobot mme mmọemi? Anie ada otu mmọ ọwọrọ ke ibat mmọ? Enye osio kpukpru mmọ enyịn̄: koro nsọn̄idem esie okponde, enye onyụn̄ ọsọn̄ odudu; baba owo mmọ kiet isopke.” Odudu oro odụride n̄kpọ aka isọn̄ ye ọkpọsọn̄ odudu emi otode kiet ke otu mmọ, kpa utịn nnyịn, omụm isọn̄ akama ke ebe esie, anam mme eto ẹkọri, anam nnyịn ikop ufiop, onyụn̄ anam kpukpru uwem ẹkeme ndidu mi ke isọn̄. Apostle Paul ke ndausụn̄ odudu spirit ọkọdọhọ ete: “Ntantaọfiọn̄ kiet okpụhọrede ye ntantaọfiọn̄ efen ke ubọn̄.” (1 Corinth 15:41) Ifiọk ntaifiọk ọdiọn̄ọ aban̄a mme utouto ntantaọfiọn̄ utọ nte utịn nnyịn, mme blu-blu ntantaọfiọn̄ n̄ko, ikpọ ndatndat ntantaọfiọn̄, n̄kpri mfia ntantaọfiọn̄, nyayama ntantaọfiọn̄, ye ikpọ ntantaọfiọn̄ oro ẹsitọde ẹbomo ẹnọ odudu oro ayan̄ade owo ifiọk.
15. Nso ke ediwak mme osio mbufa n̄kpọ ndi ẹkpep ẹto edibotn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdomo ndikpebe?
15 Ediwak mme osion̄o mbufa n̄kpọ ndi ẹmekpep n̄kpọ ẹto edibotn̄kpọ ẹnyụn̄ ẹdomo ndikpebe mme ukeme oro mme edibotn̄kpọ ẹnyenede. (Job 12:7-10) Tịmfiọk sụk ibat ibat n̄wọrọnda ikpehe eke edibotn̄kpọ. Inuen inyan̄ ye mme ekpụt oro esision̄ode inụn̄ ke mmọn̄ inyan̄; iyak ye unyan̄ oro ẹsision̄o odudu ikan̄ ilektrik; iyak, mme utụn̄, ye n̄kpri unam oro ẹnọde un̄wana oro mîfiopke; mme n̄kpekpem ye mme okụn̄abak emi esinyenede n̄kpọ oro ekemede ndida ndiọn̄ọ ọtọ n̄kpọ odude; mme atat oro ẹsinamde babru; mme iyọn̄ oro ẹbọpde mme ẹbọp; beaver oro ẹsibọpde ukpehe mmọn̄; mme urụkikọt oro ẹnyenede n̄kpọ ẹdade ẹdomo ufiop ke idem; n̄kpri unam n̄kpọdiọhọ mmọn̄ oro enyenede n̄kpọ ukot ibifịk ye n̄kpaha unịm enịm; mme ebrekesek emi ẹnyenede ebaitu; mme utue oro ẹsinamde orụk n̄kpan̄utue itiaba ẹnyụn̄ ẹnamde usụn̄, iyịre, ye ekpọ ẹnyụn̄ ẹnyenede nditọ oro ẹsidade blo-blo ẹsan̄a isan̄, ẹsan̄ade ediwak tọsịn kilomita ẹdọk enyọn̄; iyak ye obu oro ẹnyenede n̄kpọ ndida mfiọrọ ke mmọn̄ ukem nte nsụn̄ikan̄ ekọn̄ idak mmọn̄; ye mme inuen, n̄kpri unam, mme ikụt inyan̄, iyak, ye mme unam oro ẹsinamde uwọrọidụn̄ oro akpade owo idem—mme ukeme oro ẹsọn̄de ẹkan ukeme ifiọk ntaifiọk ndinam an̄wan̄a.
16. Nso mme akpanikọ oro ẹkemde ye ifiọk ntaifiọk ke Bible ekewet ke ediwak tọsịn isua mbemiso ifiọk ntaifiọk ekedide edikụt mmọ?
16 Bible ama ewewet mme akpanikọ oro ẹkemde ye ifiọk ntaifiọk ke ediwak tọsịn isua mbemiso ifiọk ntaifiọk ekedifiọkde aban̄a mmọ. Ibet Moses (ke ọyọhọ isua ikie-16 M.E.N.) ama owụt ifiọk oro ekenyenede ẹban̄a n̄kpri unam udọn̄ọ ke ediwak tọsịn isua mbemiso Pasteur. (Leviticus, ibuot 13, 14) Ke ọyọhọ isua ikie-17 M.E.N., Job ama ọdọhọ ete: “Enye . . . ọkọn̄ ererimbot ke ikpîkpu.” (Job 26:7) Tọsịn isua kiet mbemiso Christ, Solomon ama ewet aban̄a edisan̄a n̄kanade eke iyịp; ifiọk ibọkusọbọ ekenyene ndibet tutu ke ọyọhọ isua ikie-17 mbemiso ẹkpepde ẹban̄a emi. (Ecclesiastes 12:6) Mbemiso oro, Psalm 139:16 ama owụt ifiọk ẹnyenede ẹban̄a nsen ubon: “Enyịn fo ẹkekụt mi ke mîtịmke inam mi ima; ndien ẹkewet mmọ kpukpru ẹsịn ke n̄wed fo, mmọ ẹsiak mi usen, ke ini baba mmọ kiet mîka idụhe kan̄a.” Ke ọyọhọ isua ikie-7 M.E.N., mbemiso mme ekpepn̄kpọ mban̄a edibotn̄kpọ ẹkedide ẹdidiọn̄ọ ẹban̄a uwọrọidụn̄, Jeremiah ama ewet, nte ẹwetde ke Jeremiah 8:7 ẹte: “Idem stork ke ikpaenyọn̄ ọmọfiọk ini ndiwọrọ idụn̄, ibiom ye akadan̄abasi ye akpantana ẹfiọk ini edifiak nnyọn̄.”—NE.
“Andibot” Oro Mme Ekpep Ukpepn̄kpọ Edito ke Unam Mforo Owo Ẹmekde
17. (a) Nso ke N̄wed Mbon Rome 1:21-23 etịn̄ aban̄a ndusụk owo oro ẹsịnde ndida mme utịben̄kpọ obot ndiọn̄ọ enyene-ọniọn̄ Andibot? (b) Ke nditịm ntịn̄, nso ke mme ekpepn̄kpọ mban̄a edito ke unam mforo owo ẹmek nte “andibot” mmọ?
17 Itien̄wed Abasi kiet etịn̄ aban̄a ndusụk owo oro ẹsịnde ndida mme utịben̄kpọ obot ndiọn̄ọ enyene-ọniọn̄ Andibot ete: “Ẹkabade ẹkere ikpîkpu ekikere, ndisịme esịt mmọ onyụn̄ akabade okịm. Mmọ ẹte mmimọ idi mme enyene-ibuot owo, edi mmọ ẹkabade ndisịme; mmọ ẹkpụhọde ubọn̄ Abasi emi odude uwem ke nsinsi, ẹsịn ke mbiet idemowo eke enyenede ndikpa, ye ke mbiet inuen, ye eke unam ukot inan̄, ye se inyọnide.” Mmọ “ẹkpụhọde akpanikọ Abasi ẹbọ nsu, ẹnyụn̄ [ẹkpono] se ẹbotde, ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ẹnọ enye, ẹtre ndikpono Enyeemi edide Andibot.” (Rome 1:21-23, 25) Emi edi ukem ukem ye mme ntaifiọk ukpepn̄kpọ edito ke unam mforo owo, ẹmi, ke akpanikọ, ẹnọde ekikere aban̄ade udịm udịm edito ke n̄kpọ kiet mforo eken ubọn̄, ọtọn̄ọde ke n̄kpri unam oro enyenede nsen idem kiet-utụn̄-iyak-unam ẹmi ẹdụn̄de ke mmọn̄ ye ke obot-unam emi ẹnyọnide-nyọni-unam ẹbọkde nditọ ke mmọn̄eba-“nsịmbo ebọk” nte “andibot” mmọ. Mmọ ẹfiọk, nte ededi, nte ke ikam idụhe ekpri unam ndomokiet oro enyenede nsen kiet nditọn̄ọ udịm emi. N̄kpri-n̄kan oduuwem n̄kpọ oro ẹdiọn̄ọde enyene atọm biliọn ikie, ye ediwak tọsịn edinam ubuak ibọk oro adade itie ke esịt esie ke ukem ini kiet.
18, 19. (a) Anie edi nnennen Owo oro odotde ẹtoro nte anditọn̄ọ uwem? (b) Adan̄a ediwak edibotn̄kpọ Jehovah didie ke nnyịn ikeme ndikụt?
18 Jehovah Abasi edi Andibot uwem. (Psalm 36:9) Enye edi akwa Akpa Andinam Odu. Enyịn̄ esie, Jehovah, ọwọrọ “Enye anam akabade edi.” Mme edibotn̄kpọ esie ẹwak ẹbe se nnyịn ikemede ndibat. Ke akpanikọ ediwak miliọn n̄kpọ efen efen ẹdu oro owo mîfiọkke iban̄a. Psalm 104:24, 25 ọnọ ekikere aban̄a emi ete: “O Jehovah, n̄kpọ ẹmi afo anamde ẹwak didie! Afo amanam mmọ kpukpru ke ifiọk.” Job 26:14 etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ aban̄a emi ete: “Sese, mme mmọemi ẹdi utịt usụn̄ esie: ndien ẹkop esisịt adan̄a didie ẹban̄a enye! Edi amaedi uyom odudu esie, anie owo otịm ọfiọk enye?” Nnyịn ikụt ibat ibat n̄kpọ, nnyịn ikop esisịt odu, edi ndifiọk se akwa uyom odudu esie ọwọrọde ọyọhọ ọyọhọ okon̄ akan nnyịn.
19 Nte ededi, nnyịn imenyene mfọnn̄kan usụn̄ ndikụt enye ke ẹsiode mme edibotn̄kpọ esie oro ẹkụtde ke enyịn ẹfep. Mfọnn̄kan usụn̄ oro edi Ikọ esie, kpa Bible. Do ke nnyịn idiwọn̄ọde idahaemi ika ke ibuotikọ emi etienede.
Nte Afo Emeti?
◻ Nso ke Job ekekpep ke ini Jehovah eketiede ke oyobio etịn̄ ikọ ọnọ enye?
◻ Ntak emi Paul ọkọdọhọde ete ke ndusụk owo inyeneke n̄kpọ nditịn̄ nnyan̄a idem-e?
◻ Didie ke mmọn̄ esinam edisan̄a n̄kanade esie?
◻ Nso mme akpan n̄kpọ ke un̄wana utịn anam ọnọ nnyịn?
◻ Nso mme akpanikọ oro ẹkemde ye ifiọk ntaifiọk ke Bible akayarade mbemiso ifiọk ntaifiọk edikụt mmọ?