Udeme Mme Enyene-Odudu Ẹmi Ẹkarade
“Koro enye edide anamutom Abasi, man n̄kpọ ọfọn ye afo. Edi edieke afo anamde se idiọkde, fehe ndịk.”—ROME 13:4.
1, 2. Didie ke ediwak owo ke Christendom ẹsịn idem ke mme edinam ukpụhọ ukara?
ISUA iba ẹmi ẹkebede, mbono mme bishop ke London ama anam esịt ayat ewetmbụk ke New York Post. Mbono oro ekedi Esop Lambeth, emi se iwakde ibe bishop 500 ẹdide mbon ido ukpono Anglican ẹkedụkde. Iyatesịt emi ọkọtọn̄ọ oto ubiere oro esop emi ekebierede, owụtde unyịme aban̄a mme owo “ẹmi, ke ẹma ẹkebiat kpukpru usụn̄ edinam eken, ẹmekde ndin̄wana ekọn̄ nte n̄kukụre usụn̄ ndinyene unenikpe.”
2 Post ọkọdọhọ ke emi ekedi, ke nditịm ntịn̄, edinyịme edinam oyomonsia. Nte ededi, mme bishop ẹmi n̄kukụre ẹketiene usụn̄ unam n̄kpọ oro ọkọride-kọri. Edu mmọ ikọkpụhọkede ye eke oku Catholic ke Ghana, emi okotorode ete ẹtọn̄ọ en̄wan ukpụhọ ukara nte nsọp n̄kan, mfọn n̄kan, ye usụn̄ oro enyenede ifụre akan ndisio Africa ke ufụn; m̀mê bishop eke Methodist mbon Africa oro ọkọn̄wọn̄ọde ndida “ekọn̄ uwọrọ ufụn nsịm utịt”; m̀mê ediwak isụn̄utom Christendom ẹmi ẹken̄wanade ye mbon oro ẹkesọn̄de ibuot ye ukara ke Asia ye South America.
Mme Ata Christian ‘Isin̄wanake ye Ukara’
3, 4. (a) Mme edumbet ewe ke mme Christian inua inua ẹmi ẹmenerede edinam ukpụhọ ukara ke enyọn̄ ẹbiat? (b) Nso ke owo kiet okokụt abana Mme Ntiense Jehovah?
3 Ke akpa isua ikie, Jesus ama etịn̄ aban̄a mme anditiene enye ete: “Mmọ [idịghe] eke ererimbot, kpa nte Ami mmendịghe eke ererimbot.” (John 17:14) Christian inua inua ekededi oro emenerede edinam ukpụhọ ukara ke enyọn̄ enen̄ede edi ubak ererimbot. Enye idịghe anditiene Jesus m̀mê enye ‘ndisụk idem nnọ mme enyene-odudu ẹmi ẹkarade.’ (Rome 13:1) Enye eyenam ọfọn ndida ntọt apostle Paul emi nsịn ke esịt “owo eke an̄wanade ye odudu emi an̄wana ye se Abasi okonịmde: mmọemi ẹn̄wanade ẹyenyụn̄ ẹda ikpe ẹsọk idem.”—Rome 13:2.
4 Ke ẹkpụhọrede ye ediwak owo ke Christendom, Mme Ntiense Jehovah inyeneke mbubehe ndomokiet ye edinam afai oro ẹkamade n̄kpọekọn̄. Eren kiet ke Europe ama okụt emi. Enye ewet ete: “Ke n̄kụtde se ido ukpono ye mbre ukara ẹsision̄ode ẹdi, ami mma nsịn idem ke ndibiat mme ewụhọ n̄kaowo. Mma ndiana ye otu mme anam edinam oyomonsia nnyụn̄ mbọ ukpep ke nte ẹkamade kpukpru orụk n̄kpọekọn̄; mma mbuana ke ekese uwo n̄wo. Uwem mi okodu ke itiendịk kpukpru ini. Nte ini akade, ama ana in̄wan̄în̄wan̄ nte ke nnyịn ikan̄wana ikpîkpu. Ami n̄kedi owo oro n̄kụtde edikpu, n̄kpade mba nnyụn̄ nnanade idotenyịn ofụri ofụri ke uwem. Ekem owo Ntiense kiet ama ọkọn̄ usụn̄ ufọk nnyịn. N̄wan emi ama asian mi aban̄a Obio Ubọn̄ Abasi. Ke nyịrede nte ke emi ekedi ubiatini ọnọ mi, mma nnọ ekikere nte n̄wan mi akpan̄ utọn̄. Enye ama anam ntre, ndien ẹma ẹtọn̄ọ ukpepn̄kpọ Bible. Ke akpatre, mma nnyịme ndidụk ukpepn̄kpọ oro. Inua ikemeke nditịn̄ ubọhọ oro nnyenede ke ndidi ndidiọn̄ọ odudu oro esinụkde ubonowo ndinam idiọkn̄kpọ. Utịbe utịbe un̄wọn̄ọ Obio Ubọn̄ ọmọnọ mi ọsọn̄-owo-idem idotenyịn ye uduak ke uwem.”
5. Ntak emi mme Christian ẹsidude emem emem ke idak mme enyene-odudu, ndien tutu ini ewe ke emi edidi ntre?
5 Mme Christian ẹdi mme isụn̄utom m̀mê mme asan̄autom Abasi ye Christ. (Isaiah 61:1, 2; 2 Corinth 5:20; Ephesus 6:19, 20) Ke ntre, mmọ ẹsida san̄asan̄a ke mme en̄wan ererimbot emi. Idem okposụkedi ndusụk ndutịm ukaraidem ẹsitiede nte ke ẹkụt unen ke n̄kan̄ ndutịm uforo ẹkan mmọ eken, ndien ndusụk ẹsinọde ifụre ẹkan mmọ eken, mme Christian isimenekede m̀mê nditoro ukara kiet n̄kan eken. Mmọ ẹfiọk ẹte ke kpukpru ndutịm inyeneke mfọnmma. Edi ‘ndutịm Abasi’ nte yak mmọemi ẹkaiso ndidu tutu Obio Ubọn̄ esie ada itie. (Daniel 2:44) Ntem, mme Christian ke emem emem usụn̄ ẹkaiso ndidu ke idak mme enyene-odudu ẹmi ke adan̄aemi ẹmenerede idaha mfọnọn̄kpọ mbon en̄wen ke enyọn̄ ke ndikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄.—Matthew 24:14; 1 Peter 3:11, 12.
Ndisụk Ibuot Nnọ Ibet
6. Ntak emi ediwak ibet owo ọfọnde idem okposụkedi “ofụri ererimbot onyụn̄ esịne[de] ke ubọk andidiọk”?
6 Mme ukara idụt kiet kiet ẹsinịm mme ndutịm ibet, ndien ekese ibet ẹmi ẹsifọn. Nte emi ekpenyene ndikpa nnyịn idem, ke ikerede iban̄a akpanikọ oro nte ke “ofụri ererimbot onyụn̄ esịne ke ubọk andidiọk”? (1 John 5:19) Baba. Jehovah ama ọnọ akpa ete nnyịn, Adam, ubieresịt, ndien ndammana ifiọk eti ye idiọk emi edi se ẹkụtde ke ediwak usụn̄ ke mme ibet owo. (Rome 2:13-16) Hammurabi, owụk-ewụhọ owo Babylon, ekesịn ebeiso ikọ ke n̄wedibet esie ke usụn̄ etienede mi ete: “Ke ini oro [mmọ] ẹma ẹmek mi ndimenede mfọnọn̄kpọ mme owo ke enyọn̄, ami, Hammurabi, kpa owo emi esịnde esịt ke ido abasi, ọbọn̄ emi eten̄ede abasi, ndinam unenikpe odu ke obio, ndisobo ndiọi owo ye idiọkn̄kpọ mfep, man n̄kpọsọn̄ owo ẹkûfịk mbon mmemidem.”
7. Edieke owo abiatde ibet, anie enyene unen ndinọ enye ufen, ndien ntak-a?
7 Ata ediwak ukara ẹkeme ndidọhọ ke uduak unịm ibet mmimọ edi kpasụk ukem oro: ndimenede mfọnọn̄kpọ nditọ isọn̄ ye eti idaha n̄kaowo ke enyọn̄. Ke ntre, mmọ ẹsimia mme edinam oro abiatde-biat n̄kaowo ufen, utọ nte uwotowo ye uyịp inọ, ẹnyụn̄ ẹnịm mme ibet, utọ nte udomo usọp ke n̄kpọisan̄, ye mme ibet ke itie ubon n̄kpọisan̄. Owo ekededi oro okoide-koi abiat ibet mmọ an̄wan̄wana ye ukara ndien eyeda “ikpe ẹsọk idem.” Ikpe emi oto anie? Inen̄ekede ito Abasi. Ikọ Greek oro ẹkabarede mi nte ikpe ekeme ndida mban̄a mme ndutịm ukpe ikpe obio utu ke ndidi ikpe otode Jehovah. (Men 1 Corinth 6:7 domo.) Edieke owo ekededi anamde n̄kpọ ke usụn̄ oro mîkemke ye ibet, ukara enyene unen ndimia enye ufen.
8. Didie ke esop edinam n̄kpọ edieke andibuana anamde akwa idiọkn̄kpọ?
8 Mme Ntiense Jehovah ẹnịm eti etop ke nditre ndibiọn̄ọ mme ukara owo. Edieke otịbede nte ke owo ke esịt esop abiat ibet oro, esop idin̄wamke enye ọbọhọ ufen nte ekemde ye ibet. Edieke owo ekededi oyịpde inọ, owotde owo, abiatde eti enyịn̄ owo, otụkde utụk ke okụk tax, adan̄de owo ke n̄kanubọk, adiade n̄wo, adade n̄kpọsọn̄ ibọk oro ibet mînyịmeke, m̀mê ke usụn̄ efen ekededi ọbiọn̄ọde odudu oro ibet onyịmede, enye eyebọ ọkpọsọn̄ ntụnọ otode esop—ndien enye ikpekereke ite ke ẹkọkọbọ imọ ke ini ukara ererimbot amiade enye ufen.—1 Corinth 5:12, 13; 1 Peter 2:13-17, 20.
N̄kpọ Ndịk
9. Nso un̄wam ke mme Christian ẹsinyene edieke mme abiatibet ẹsịnde mmọ ndịk ke idem?
9 Paul akaiso ke nneme oro enye enemede aban̄a mme enyene-odudu, ọdọhọde ete: “Koro mme andikara idaha ndịk isọk mme anam eti ido, edi ẹda ẹsọk mme anam idiọk ido. Nte oyom ete enyene-odudu okûnam fi ndịk? Nam se ifọnde, ndien ẹyebọ itoro ke ubọk esie.” (Rome 13:3) Idịghe mme Christian anam-akpanikọ ẹkpefehe ufen oro otode ukara edi edi mme anam idiọkn̄kpọ, kpa mbon oro ẹnamde “idiọk ido,” mme edinam ubiatibet. Ke ini mme utọ abiatibet ẹmi ẹsịnde mmọ ndịk ke idem, Mme Ntiense Jehovah nte odotde ẹsibọ ukpeme mme borisi m̀mê eke mbonekọn̄ ẹto ukara.—Utom 23:12-22,
10. Didie ke Mme Ntiense Jehovah ‘ẹsibọ itoro’ ẹto ukara?
10 Ye Christian oro onịmde ibet ukara emi, Paul ọdọhọ ete: “eyebọ itoro ke ubọk esie.” Nte uwụtn̄kpọ kaban̄a emi, kere ban̄a ndusụk leta oro Mme Ntiense Jehovah ẹkebọde ke Brazil ke mme mbono district mmọ ẹma ẹkekụre. Emi oto akwa etubom itie mbre ke obio: “Emem emem ido mbufo omodot ndibọ n̄kpon n̄kan itoro. Edi n̄kpọ ndọn̄esịt ke ntịme ntịme ererimbot ndifiọk nte ke ata ediwak owo ke ẹsụk ẹnenịm ẹnyụn̄ ẹtuak ibuot ẹnọ Abasi.” Emi oto esenyịn an̄wambre obio: “Kpa ye ata uwak ibat owo oro ẹkedụkde, owo ikekwe n̄kpọntịbe ndomokiet oro akabiatde edinam emi. Ekọm enyene utọ anana ndo esop emi.” Emi oto ọfis akwa esenyịn obio: “Nnyịn iyom ndida ifet emi n̄kọm mbufo ke edu unam n̄kpọ ke nde ke nde ye utịbe utịbe, ndammana ntụnọ mbufo, ndien nnyịn iben̄e ite mbufo ẹkpekam ẹkụt unen ke kpukpru edinam ini iso.”
11. Ntak emi owo mîkemeke nditịn̄ ke usụn̄ baba kiet nte ke eti mbụk edi idiọk edinam-a?
11 Ikọ oro “eti ido” ada aban̄a mme edinam ẹnamde ke nsụkibuot ẹnọ mme ibet ukara. Ke adianade do, utom ukwọrọikọ nnyịn, emi Abasi, mîdịghe owo ọkọnọde uyo ete ẹnam, idịghe idiọk edinam—kpa akpan n̄kpọ oro akpanade mme ukara ukaraidem ẹdiọn̄ọ ẹban̄a. Enye edi an̄wan̄wa utom oro emenerede idaha ido uwem mbon oro ẹyerede ikot. Ntre, idotenyịn nnyịn edi nte ke mme enyene-odudu ẹyekpeme unen nnyịn ndikwọrọ ikọ nnọ mbon en̄wen. Paul ama osion̄o ikpe ebịne mme enyene-odudu man enye okpowụk ukwọrọ eti mbụk nte ekemde ye ibet. (Utom 16:35-40; 25:8-12; Philippi 1:7) Ndondo emi, Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹyom ẹnyụn̄ ẹbọ unyịme ke utom mmọ nte ekemde ye ibet ke East Germany, Hungary, Poland, Romania, Benin, ye Myanmar (Burma).
“Enye Edi Anamutom Abasi”
12-14. Didie ke mme enyene-odudu ẹsinam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi (a) ke mme ini Bible? (b) ke eyomfịn?
12 Ke etịn̄de aban̄a ukara ererimbot, Paul akaiso ete: “Enye [edi] anamutom Abasi, man n̄kpọ ọfọn ye afo. Edi edieke afo anamde se idiọkde, fehe ndịk; koro enye ikamake ofụt ke ikpîkpu: koro enye edi anamutom Abasi, andisio usiene ndiyarade iyatesịt ye enyeemi anamde idiọk.”—Rome 13:4.
13 Mme ukara idụt ke ndusụk ini ẹsinam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi ke mme akpan usụn̄. Cyrus ama anam ntre ke ini enye ọkọnọde mme Jew uyo ete ẹwọn̄ọ ke Babylon ẹnyọn̄ ẹnyụn̄ ẹfiak ẹkebọp ufọk Abasi. (Ezra 1:1-4; Isaiah 44:28) Artaxerxes ekedi isụn̄utom Abasi ke ini enye okosiode Ezra ọdọn̄ ye etịbe ndida mfiak mbọp ufọk oro ndien ke ukperedem ke ini enye ọkọnọde Nehemiah uyo ndifiak mbọp ibibene Jerusalem. (Ezra 7:11-26; 8:25-30; Nehemiah 2:1-8) Mme enyene-odudu oro ẹkekarade mbon Rome ẹma ẹnam n̄kpọ ntre ke ini ukara emi akanyan̄ade Paul osio ke ubọk mbon ntịme ke Jerusalem, ekpeme enye ke ini ubom esie okosịpde, onyụn̄ anam ndutịm ọnọ enye ndinyene ufọk esie ke Rome.—Utom 21:31, 32; 28:7-10, 30, 31.
14 Ukem ntre, mme ukara ererimbot ẹmenam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi ke eyo nnyịn. Ke 1959, ke uwụtn̄kpọ, Akwa Esopikpe ke Canada ama ebiere ete ke owo ke otu Mme Ntiense oro ẹkedoride ikọ ke Quebec nte emịn̄de etop oro abiatde ukara onyụn̄ osụn̄ide mme andikara ikeduehe—ke ntre abiatde usua oro akpan isụn̄utom Quebec ini oro, Maurice Duplessis, ekenyenede efep.
15. Ke nso akpan usụn̄ ke mme enyene-odudu ẹsinam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi, ndien nso unen ke emi ọnọ mmọ?
15 Akande oro, ke ofụri usụn̄, mme ukara idụt ẹsinam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi ke ndikpeme ewụhọ ofụri owo tutu Obio Ubọn̄ Abasi ọbọ mbiomo oro ada. Nte Paul etịn̄de, ke ntak emi ke ukara ‘akama ofụt,’ adade aban̄a unen esie ndinọ ufen. Nte ido edide, emi esibuana edisịn ke ufọk-n̄kpọkọbi m̀mê edibọ isop. Ke ndusụk idụt emi n̄ko ekeme ndisịne isop n̄kpa.a Ke n̄kan̄ eken, ediwak idụt ẹmemek nditre ndinọ isop n̄kpa, ndien oro n̄ko edi unen mmọ.
16. (a) Sia ukara edide isụn̄utom Abasi, nso ke ndusụk asan̄autom Abasi ẹkụt nte ọfọnde ndinam? (b) Nso orụk utom ke Christian mîkpọbọhọ inam, ndien ntak mîkpọbọhọ-ọ?
16 Akpanikọ oro nte ke mme enyene-odudu ẹdi isụn̄utom Abasi amanam an̄wan̄a ntak emi Daniel, nditọ Hebrew ita oro, Nehemiah, ye Mordecai ẹkenyịmede ndibọ nti itieutom n̄kama ke ukara mbon Babylon ye Persia. Ke ntre ẹma ẹkeme ndiseme nnọ ukara Idụt oro ke ufọn ikọt Abasi. (Nehemiah 1:11; Esther 10:3; Daniel 2:48, 49; 6:1, 2) Mfịn ndusụk mme Christian ẹnam utom n̄ko ke itieutom ukara. Edi sia mmọ ẹdade san̄asan̄a ẹkpọn̄ ererimbot, mmọ isibuanake ke mbre ukara, isiyomke itieutom ukaraidem, m̀mê ndibọ mme itie unam ubiere ke mme ukara ukaraidem.
Ufọn Edinyene Mbuọtidem
17. Mme idaha ewe ẹkeme ndinam ndusụk mbon oro mîdịghe Christian ẹn̄wana ye ukara?
17 Nso, ndien, edieke ukara onyịmede ẹnam mbiara edinam m̀mê idem ufịk? Nte akpana mme Christian ẹdomo ndikpụhọ ukara oro ye enyeemi etiede nte ọfọn akan? Nte ededi, ukwan̄ikpe ye mbiara edinam ke ukara idịghe obufa n̄kpọ. Ke akpa isua ikie, Ukara mbon Rome ama onyịme ọnọ mme utọ ukwan̄ikpe nte edisịn owo ke ufụn. Enye n̄ko ama onyịme ọnọ ndiọi mme ada ukara. Bible etịn̄ aban̄a mme ọbọ a-tax oro ẹketụkde owo, idiọk ebiereikpe, ye andikara mbahade obio oro okoyomde ubọkedem.—Luke 3:12, 13; 18:2-5; Utom 24:26, 27.
18, 19. (a) Didie ke mme Christian ẹsinam n̄kpọ edieke ikpọ owo ukara ẹnamde ndiọi edinam mîdịghe ẹdiade n̄wo? (b) Didie ke mme Christian ẹkpụhọde uwem mme owo, nte ewetmbụk eset ye ekebe eke idakisọn̄ emi ẹwụtde?
18 Mme Christian ẹkpekedomo ndida utịt nsọk mme utọ ndiọi edinam ẹmi ini oro, edi mmọ ikanamke. Ke uwụtn̄kpọ, Paul ikọkwọrọke iban̄a utịt edisịn owo ke ufụn, ndien enye ikọdọhọke mme Christian oro ẹkenyenede ifụn ite ẹsana ifụn mmọ ẹyak. Utu ke oro, enye ọkọnọ ifụn ye mme enyene ifụn item ete ẹwụt mbọm Christian ke ini ẹnamde n̄kpọ ye kiet eken. (1 Corinth 7:20-24; Ephesus 6:1-9; Philemon 10-16; se n̄ko 1 Peter 2:18.) Ukem ntre, mme Christian ikabuanake ke edinam ukpụhọ ukara. Mmọ ẹkenen̄ede ẹsịn idem ke ndikwọrọ “gospel emem.” (Utom 10:36) Ke isua 66 C.E., mbonekọn̄ Rome ẹma ẹkanade Jerusalem ẹkụk ndien ekem ẹfiak edem. Utu ke nditie ye ọsọn̄ibuot mme andikpeme obio oro, mme Christian ẹkedide mme Hebrew ẹma “ẹfen̄e ẹka ikpọ obot” ke ndikop uyo nnọ ndausụn̄ Jesus.—Luke 21:20, 21.
19 Mme akpa Christian ẹkedu uwem ye nte n̄kpọ ẹketiede ẹnyụn̄ ẹdomo ndinam uwem mme owo ọfọn ke ndin̄wam mmọ ẹtiene mme edumbet Bible. Ewetmbụk eset oro, John Lord, ke n̄wed esie The Old Roman World, ekewet ete: “Ẹma ẹkụt ata edikan oro Ido Ukpono Christ akakande ke enye ndinam mbon oro ẹkedọhọde ke itiene mme ukpepn̄kpọ esie ẹkebade ẹdi nti owo, utu ke ndida enyọn̄ enyọn̄ n̄kpụhọ mme n̄ka m̀mê ukara, m̀mê mme ibet oro ẹmade.” Nte mme Christian mfịn ẹkpenam se idide isio ye emi?
Ke Ini Ukara Mîdin̄wamke
20, 21. (a) Didie ke ukara idụt kiet okokpu tak-tak ndinam n̄kpọ nte isụn̄utom Abasi? (b) Didie ke Mme Ntiense Jehovah ẹkpenam n̄kpọ ke ini ẹkọbọde mmọ ke ebuana ye Ukara?
20 Ke September 1972, ibak ibak ukọbọ ama otịbe ye Mme Ntiense Jehovah ke idụt kiet ke ufọt ufọt Africa. Ẹma ẹbọ ata ediwak tọsịn owo inyene mmọ ke n̄kanubọk ẹnyụn̄ ẹyak mmọ ẹbọ akpakịp unọmọ eken, esịnede imia, editụhọde, ye ediwowot. Nte enyene-odudu oro akarade ama anam utom esie ke ndikpeme Mme Ntiense? Baba! Utu ke oro, enye ama esịn udọn̄ ọnọ afai oro, enyịkde mme Christian oro mînamke owo idiọk mi ndifehe n̄ka mme mbọhọ idụt oro man ẹnyene ifụre.
21 Nte Mme Ntiense Jehovah ikpadahake ida ye iyatesịt in̄wana ye mme utọ anditụhọde oro? Baba. Mme Christian ẹkpenyene ndiyọ mme utọ n̄kpọ esuene oro ye ime, ẹnamde n̄kpọ ke nsụhọdeidem ke ndikpebe Jesus: “Ke ini Enye ebede ke ndutụhọ, Enye itịn̄ke ikọ ndịghe; edi ayak ikọ Esie esịn ke ubọk Andikpe edinen ikpe.” (1 Peter 2:23) Mmọ ẹti ẹte ke ini ẹkemụmde Jesus ke in̄wan̄ Gethsemane, enye ama asua ọnọ mbet oro ekedide ndinyan̄a enye ye ofụt, ndien ke ukperedem enye ama ọdọhọ Pontius Pilate ete: “Obio Ubọn̄ Mi idịghe eke ererimbot emi: edieke Obio Ubọn̄ Mi ekpedide eke ererimbot emi, ikọt Mi ẹkpen̄wana en̄wan, mbak ẹdiyak Mi ẹsịn mme Jew ke ubọk: edi Obio Ubọn̄ Mi itoho do.”—John 18:36; Matthew 26:52; Luke 22:50, 51.
22. Nso eti uwụtn̄kpọ ke ndusụk Mme Ntiense ke Africa ẹkenịm ke ini mmọ ẹkesobode ọkpọsọn̄ ukọbọ?
22 Ye uwụtn̄kpọ Jesus ke ekikere, Mme Ntiense mbon Africa oro ẹma ẹnyene uko nditiene item Paul: “Ẹkûda idiọk ẹsio owo usiene idiọk. Ẹsịn idem ẹkere ndinam ido eke enyenede ukpono ke enyịn kpukpru owo. Edieke usụn̄ odude, ẹn̄wana nte mbufo ẹkekeme, ndidu ke emem ye kpukpru owo. Ẹkûsio usiene ẹnọ idem mbufo, ndima mme ufan mi, edi ẹbọk idem ke usụn̄ ẹnọ iyatesịt Abasi: koro ẹwet ẹte, Jehovah ete, Usiene enyene Mi, Ami nyesio usiene.” (Rome 12:17-19; men Mme Hebrew 10:32-34 domo.) Nso edemede odudu uwụtn̄kpọ ke nditọete mbon Africa nnyịn ẹdi ntem ẹnọ kpukpru nnyịn mfịn! Idem ke ini ukara esịnde ndinam n̄kpọ ukpono ukpono, mme ata Christian isikpọnọkede mme edumbet Bible inịm.
23. Mme mbụme ewe ẹsụhọ ndineme mban̄a?
23 Nso, ndien, ke mme enyene-odudu ẹkeme ndidori enyịn ndibọ nto mme Christian? Ndien nte adan̄a ekededi odu ke mme n̄kpọ oro mmọ ẹkemede ndiyom ye unen? Ẹyeneme ẹmi ke ibuotikọ efen.
[Ikọ Idakisọn̄]
a N̄wed Ibet oro Abasi ọkọnọde Israel eset ama esịne isop n̄kpa ọnọ akwa idiọkn̄kpọ.—Exodus 31:14; Leviticus 18:29; 20:2-6; Numbers 35:30.
Nte Afo Emekeme Ndinam An̄wan̄a?
◻ Nso idi ndusụk usụn̄ oro owo ekemede ‘ndin̄wana’ ye mme enyene-odudu ẹmi ẹkarade?
◻ Nso idi “se Abasi okonịmde” ke ebuana ye odudu ukara?
◻ Ke nso usụn̄ ke mme enyene-odudu ẹdi ‘n̄kpọ ndịk’?
◻ Didie ke mme ukara owo ẹnam n̄kpọ nte “anamutom Abasi”?
[Ekebe ke page 21]
Leta Otode Akamba Owo Borisi
Leta oro enyenede idiọn̄ọ odudu emi “Utom Kaban̄a Ufọn Mbio Obio Minas Gerais”“ ama edi n̄kọk itieutom Watch Tower Society ke Brazil. Enye okoto akamba owo borisi ke obio Conquista. Ndi n̄kpọ ama akwan̄a? Yak leta anam an̄wan̄a. Enye ọdọhọ ete:
“Edima Ete:
“Edi n̄kpọ inemesịt ndida leta emi nnam fi ọfiọk owo emi ami ndide. Ami ndi akamba owo borisi ke obio Conquista, Minas Gerais, ke se ikperede ndisịm isua ita. Ke itieutom, ami mmesidomo kpukpru ini ndinam utom ke esịt akpanikọ, edi mmesinyene mfịna edinam emem odu ke ufọk-n̄kpọkọbi. Mbon ufọk-n̄kpọkọbi, okposụkedi ẹnọde mmọ ukpep ke ndusụk utom, isiduọkke odudu.
“Ọfiọn̄ ifan̄ ẹmi ẹkebede, Ete O—— ma edi obio nnyịn onyụn̄ ọdọhọ ke imọ idi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah. Enye ama ọtọn̄ọ ndikwọrọ Bible nnọ ndusụk mbon n̄kpọkọbi, ekpepde mmọ ndikot nnyụn̄ n̄wet n̄wed onyụn̄ owụtde mmọ mme akpan n̄kpọ ke usanaidem ye mme usọ eke n̄kaowo ọkọrọ ye editịn̄ n̄kpọ nnọ mmọ mban̄a Edisana Bible. Nte ọkwọrọikọ emi akanamde utom ama owụt ediyak idem nnọ, ima, ye n̄waidem. Ibịghike edu uwem mbon n̄kpọkọbi ama okpụhọde edi eti ke nte ẹkụtde, edide ata n̄kpọ n̄kpaidem ye inemesịt ọnọ mbon oro ẹkenọde ntịn̄enyịn.
“Ke ikerede iban̄a se ikadade itie ke ufọk-n̄kpọkọbi nnyịn, ami n̄kpama ndinam Watch Tower Bible and Tract Society ọfiọk aban̄a esịtekọm oro nnyịn iwụtde iban̄a eti utom emi ọkwọrọikọ oro odotde mi akanamde ke obio nnyịn.”
Kaban̄a odudu ukara, apostle Paul ọkọdọhọ ete: “(Kaiso) nam se ifọnde, ndien eyebọ itoro ke ubọk esie.” (Rome 13:3) Emi ekenen̄ede edi akpanikọ ye se ẹwetde ke enyọn̄ emi. Nso uyarade ke edi ntem ọnọ odudu ukpụhọde owo oro Ikọ Abasi enyenede tutu eyedi se eti mbụk oro ẹdade. n̄kpasịp ọfiọn̄ ifan̄ ẹkwọrọ anamde se ndutịm unọ ufen mîkemeke ndinam ke ediwak isua!—Psalm 19:7-9.