Didie Ke Abasi Ese Utuakibuot Christendom?
“IDỊGHE kpukpru owo ẹmi ẹkotde Mi ẹte, Ọbọn̄, Ọbọn̄, ẹdidụk ke Obio Ubọn̄ Heaven,” ntre ke Jesus Christ ọkọdọhọ, “edi owo eke anamde uyo Ete Mi emi odude ke heaven. Ediwak owo ẹyedọhọ Mi ke usen oro, ẹte, Ọbọn̄, Ọbọn̄, nte nnyịn . . . [ikadaha] enyịn̄ Fo inam ediwak n̄kpọ odudu? Ndien nyedọhọ mmọ adan̄aoro, nte, Akananam ndiọn̄ọke mbufo: ẹdianade Mi, mbufo mme anam-ukwan̄kpọ.”—Matthew 7:21-23.
Ebede ke edisana Ikọ esie, kpa Edisana Bible, Abasi anam an̄wan̄a se idide uduak esie. Nte mme ufọkabasi Christendom ke ẹnam uduak Abasi? Mîdịghe nte mmọ ẹdi se Jesus okokotde “mme anam-ukwan̄kpọ”?
Uduọkiyịp
Ke okoneyo oro mbemiso Eteufọk esie akpade, akayak esisịt Peter ọkpọtọn̄ọ ndida n̄kpọekọn̄ n̄n̄wana ye otu mbonekọn̄ oro ẹkedọn̄de ẹkemụm Jesus. (John 18:3, 10) Edi Jesus ama esịn emem onyụn̄ odụri Peter utọn̄ ete: “Kpukpru owo eke ẹmende ofụt ẹyekpan̄a ke ofụt.” (Matthew 26:52) Ẹfiak ẹnọ in̄wan̄în̄wan̄ ntọt emi ke Ediyarade 13:10. Nte mme ufọkabasi Christendom ẹnam enye? Mîdịghe nte mmọ ẹtiene ẹnyene nduduọhọ ke mme ekọn̄ oro ẹsụk ẹn̄wanade ke nsio nsio ikpehe ke ererimbot?
Ke ini Ekọn̄ Ererimbot II, ẹma ẹwot ediwak tọsịn mbon Serbia ye Croatia ke mme itie ikie ke enyịn̄ ido ukpono. “Ke Croatia,” nte The New Encyclopædia Britannica ọtọtde, “amanaisọn̄ ukara ufịk ama osio ibet ‘edinam ekpụk asana’ edi oro akakam akade anyan akan mme edinam mbon Nazi. . . . Ẹma ẹdọhọ ẹte ke ẹmọn̄ ẹbịn mbahade kiet ke itie ita ke otu mbon Serbia, ẹnam mbahade kiet ke itie ita ẹkabade ẹdi mbon Roman Catholic, ẹnyụn̄ ẹsobo mbahade kiet ke itie ita. . . . Ubak ubak ibetedem oro mme ọkwọrọ ederi Catholic ẹkenọde ke edinam emi ama abiat itie ebuana ufọkabasi ye ukara akamba akamba ke ekọn̄ oro ama okokụre.” Ẹma ẹnyịk anana ibat owo ndikabade ndi mbon Catholic mîdịghe ẹkpan̄a; owo ikakam inọhọ ediwak tọsịn eken ifet ndinam edimek. Ẹma ẹnyịk kpukpru mme obio-in̄wan̄—irenowo, iban, ye nditọwọn̄—ẹdọn̄ ke mme ufọkabasi Orthodox ẹnyụn̄ ẹwot. Nso kaban̄a mbonekọn̄ Communist oro ẹkebiọn̄ọde-biọn̄? Ndi ido ukpono ẹma ẹnọ mmọ n̄ko ibetedem?
N̄wed oro History of Yugoslavia ọtọt ete: “Ndusụk mme oku ẹma ẹtiene ẹbuana ke ekọn̄ ẹdade ke n̄kan̄ mbonekọn̄ ukpụhọ ukara.” N̄wed oro Yugoslavia and the New Communism ọdọhọ ete: “Udịmekọn̄ oro ẹkedade ẹnọ n̄kan̄ mbiba ẹmi ẹma ẹkam ẹsịne mme oku ẹdide mbon Orthodox eke Serbia ye mme ufọkabasi Roman Catholic.” Usua ke ntak ido ukpono ẹkaiso ndisịn nsọk nnọ ekọn̄ ke mme idụt Balkan.
Ndien nso kaban̄a Rwanda? Akwa ewetn̄wed ke Esop Catholic Kaban̄a Mme Itie Ebuana eke Ofụri Ererimbot, Ian Linden, ama onyịme se itienede emi ke n̄wedmbụk oro The Month ete: “Mme ndụn̄ọde oro Unen Mbon Africa anamde ke London ọnọ uwụtn̄kpọ kiet m̀mê iba oro mme adaiso ke Catholic, Anglican ye Ufọkabasi Baptist n̄kann̄kụk ẹnyenede nduduọhọ ke ndisịn m̀mê ndinyịme mbonekọn̄ ẹwot mme owo. . . . Eyịghe ndomokiet idụhe nte ke uwak ibat ke otu mme ọwọrọiso Christian ke parish ẹma ẹbuana ke uwotowo.” Ke mfụhọ, en̄wan ke otu mme inua-okot Christian ke akaiso ndinọmọ ufọt ufọt Africa.
Use ye Efịbe
Nte ekemde ye Ikọ Abasi, idaha kiet kpọt oro owụtde ukpono ke ẹnịm ẹnọ edinyene ebuana idan̄, ndien oro edi ke mbọbọ ndọ. “Yak kpukpru owo ẹbat ndọ ke n̄kpọ eke ẹkponode,” ntre ke Bible ọdọhọ, “ẹkûnyụn̄ ẹsabade bed ndọ; koro Abasi eyekpe ikpe ye mbon use ye mme esịn-efịbe.” (Mme Hebrew 13:4) Nte mme adaiso ido ukpono ke ẹmụm ukpepn̄kpọ Abasi emi ẹkama?
Ke 1989 Ufọkabasi Anglican ke Australia ama osio n̄wed oro aban̄ade unyịme ke ebuana idan̄ oro ọnọde ekikere nte ke idan̄ mbemiso ndọ ikwan̄ake edieke nsan̄a mbiba ẹnyịmede ndiyọ kiet eken. Ke ata ndondo emi, adaiso ke Ufọkabasi Anglican ke Scotland ama ọdọhọ ete: “Ufọkabasi ikpenyeneke ndibiom mme edinam ẹmi ikpe nte edide idiọkn̄kpọ ye se ikwan̄ade. Ana Ufọkabasi onyịme nte ke efịbe oto nsen ubon nnyịn.”
Ke South Africa ediwak mme ọkwọrọ ederi ẹtịn̄ ikọ in̄wan̄în̄wan̄ ndinyịme idan̄ ukemuduot. Ke uwụtn̄kpọ, ke 1990 magazine South Africa oro You ama okot oto ọwọrọiso ọkwọrọikọ Anglican kiet nte ọdọhọde: “N̄wed Abasi ibọpke owo ke nsinsi. . . . Mmonịm nte ke ẹyenam ukpụhọde ke edu ye ibet ufọkabasi kaban̄a mme adan̄ ukemuduot.”—Wụt ukpụhọde odude ke Rome 1:26, 27.
Nte ekemde ye 1994 Britannica Book of the Year, ebuana idan̄ amakabade edi akpan n̄kpọ ke mme ufọkabasi America, akpan akpan mme utọ n̄kpọ nte “edimek mme adan̄ ukemuduot ẹdide irenowo ye iban mme adan̄ iban oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ nte mme ọkwọrọikọ, ido ukpono ndifiọk unen oro mme adan̄ ukemuduot ẹnyenede, edidiọn̄ ‘ndọ mme adan̄ ukemuduot,’ ye edinyịme m̀mê edibiom mme usụn̄uwem oro ẹnyenede ebuana ye idan̄ ukemuduot ikpe.” Ata ediwak ke otu mme akpan n̄ka ido ukpono ke ufọkabasi ẹnyịme mme ọkwọrọ ederi oro ẹn̄wanade ẹyom ẹnọ unam idan̄ ifụre oro okponde. Nte ekemde ye 1995 Britannica Book of the Year, bishop Episcopal 55 ẹma ẹsịn ubọk ke ediomi “ẹsọn̄ọde edinyịme oro ẹnyịmede edinam mme adan̄ ukemuduot ye edidori mmọ ubọk.”
Ndusụk mme ọkwọrọ ederi ẹwụt unyịme ẹnọ idan̄ ukemuduot, ẹdọhọde ẹte ke akananam Jesus iketịn̄ke n̄kpọ ibiat enye. Edi nte oro enen̄ede edi ntre? Jesus Christ ama etịn̄ ete ke Ikọ Abasi edi akpanikọ. (John 17:17) Oro owụt ete ke enye ama onyịme ekikere Abasi kaban̄a idan̄ ukemuduot nte ẹwụtde ke Leviticus 18:22, emi okotde ete: “Kûnyụn̄ udan̄ ye eren nte ẹdan̄de ye n̄wan: mbubiam edi oro.” N̄ko-n̄ko, Jesus ama esịn use ye efịbe ke otu ‘mme idiọk n̄kpọ ẹmi ẹtode owo ke esịt ẹwọn̄ọ, ẹnyụn̄ ẹsabade owo.’ (Mark 7:21-23) Ikọ Greek emi adade ọnọ use atara akan enyeoro adade ọnọ efịbe. Enye etịn̄ aban̄a kpukpru orụk ebuana idan̄ oro ẹwọrọde ẹkpọn̄ ndọ oro ekemde ye ibet, esịnede idan̄ ukemuduot. (Jude 7) Jesus Christ n̄ko ama odụri mme anditiene enye utọn̄ ete ẹkûnyịme andikpep ekededi oro ọdọhọde ke idi Christian ẹmi abatde use ke ekpri n̄kpọ.—Ediyarade 1:1; 2:14, 20.
Ke ini mme adaiso ido ukpono ẹn̄wanade ẹte ẹdori irenowo ẹdide mme adan̄ ukemuduot ye iban mme adan̄ iban ubọk, nso utịp ke emi enyene ke idem mme andibuana ke ufọkabasi mmọ, akpan akpan n̄kparawa owo? Nte emi idịghe edisịn udọn̄ nnọ idan̄ ke ọwọrọde ọkpọn̄ ndọ? Ke okpụhọrede ye oro, Ikọ Abasi akpak mme Christian ete “ẹfehe ẹbọhọ use.” (1 Corinth 6:18) Edieke ekemmọ andinịm ke akpanikọ ọduọde odụk utọ idiọkn̄kpọ oro, ẹsinọ ima ima un̄wam ye uduak edinam owo oro afiak enyene mfọn Abasi. (James 5:16, 19, 20) Nso edieke ẹsịnde un̄wam emi? Bible ọdọhọ ete ke ibọhọke utọ mbon oro ẹkabade esịt, mmọ “ididaha Obio Ubọn̄ Abasi inyene.”—1 Corinth 6:9, 10.
“Ẹbiọn̄ọ Owo Ndidọ Ndọ”
“Mbak edito do use odu,” Bible ọdọhọ ete ke “ọfọn ndidọ ndọ akan ndikpa udọn̄.” (1 Corinth 7:2, 9) Kpa ye ọniọn̄ ọniọn̄ item emi, ẹyom ẹte ediwak mme ọkwọrọ ederi ẹkûdọ ndọ. Nino Lo Bello ke n̄wed esie oro The Vatican Papers anam an̄wan̄a ete: “Owo ibiatke en̄wọn̄ọ editre ndidọ ndọ edieke oku, owo mọn̄k m̀mê nun enyenede ebuana idan̄. . . . Ẹkeme ndinyene edifen nnọ kaban̄a ebuana idan̄ ebe ke ndinam uyarade esịt akpanikọ ke ediyarade ndudue, ke adan̄aemi Ufọkabasi mîdikam ikponoke ndọ oku ekededi.” Nte ukpepn̄kpọ emi osion̄o eti m̀mê idiọk mbun̄wụm edi?—Matthew 7:15-19.
Nte eyịghe mîdụhe, ediwak oku ẹsinyene edisana ido uwem, edi ata ediwak isinyeneke. Nte ekemde ye 1992 Britannica Book of the Year, “ẹma ẹtọt ẹte ke Ufọkabasi Roman Catholic ekenyene ndikpe miliọn $300 kaban̄a mme ikpe ẹmi mme ọkwọrọ ederi ẹkesabarede mme owo ke idan̄.” Ekem, nsiondi eke 1994 ama ọdọhọ ete: “Ata ediwak mme ọkwọrọ ederi ndikpan̄a ke AIDS ayarade nte ke mme adan̄ ukemuduot ẹdu ke otu mme oku onyụn̄ owụt ete ke ẹma ẹda akpakịp ibat . . . mme adan̄ ukemuduot ẹsịn ke itieutom oku.” Eyịghe idụhe Bible ọdọhọde ke ‘ndibiọn̄ọ owo ndidọ ndọ’ edi “ukpepn̄kpọ mme demon.” (1 Timothy 4:1-3) “Ke ekikere ndusụk mme ewetmbụk,” nte Peter de Rosa ewetde ke n̄wed esie oro Vicars of Christ, “etie nte [mme oku nditre ndidọ ndọ] enen̄ede abiat ido uwem akan ndutịm ekededi ke Edem Usoputịn, esịnede usan̄a akpara. . . . [Enye] awak ndida ndek nyet ke enyịn̄ Ido Ukpono Christ. . . . Edinyenyịk owo etre ndidọ ndọ esiwak ndida n̄kosịm edinam mbubịk ke otu mme ọkwọrọ ederi. . . . Oku ekeme ndiduọ utịm ike tọsịn kiet edi mbet ufọkabasi iyakke enye ọdọ ndọ inikiet.”
Ke ikerede iban̄a ekikere Abasi kaban̄a edituak ibuot nnọ Baal, idịghe ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndifiọk nte enye esede mme ufọkabasi Christendom oro ẹbaharede. Akpatre n̄wed eke Bible ọdọn̄ kpukpru orụk nsunsu utuakibuot ke idak enyịn̄ oro “Akwa Babylon! eka mme akpara ye mbubiam ido eke ẹdude ke isọn̄.” “Ke obio emi,” Bible adian ete, “ẹma ẹkụt iyịp mme prophet ye nti ikọt Abasi, ye iyịp kpukpru mmọ ẹmi owo ẹkewotde ke isọn̄.”—Ediyarade 17:5; 18:24.
Ntem, Abasi akpak kpukpru mbon oro ẹyomde ndidi mme ata andituak ibuot nnọ enye ete: “Mbufo ikọt Mi, ẹwọn̄ọ ke esịt, mbak mbufo ẹdibuana ke idiọk-n̄kpọ esie, ẹdinyụn̄ ẹtiene ẹbọ mme ufen esie. . . . Mmọdo ke usen kiet ke mme ufen ẹdibuat enye, n̄kpan̄a ye ntuan̄a ye akan̄; ẹyenyụn̄ ẹfọp enye ke ikan̄; koro Ọbọn̄ Abasi, emi ekpede ikpe ye enye, edide Ọkpọsọn̄.”—Ediyarade 18:4, 8.
Mbụme edemede idahaemi: Ke ama ọkọwọrọ ke nsunsu ido ukpono, m̀mọ̀n̄ ke owo ekpenyene ndika? Nso orụk utuakibuot ke Abasi onyịme?
[Ekebe/[Ndise ke page 5]
UKPONO NDEM
Utuakibuot nnọ Baal ama abuana edikama ndisọi n̄kpọ. Nditọ Israel ẹma ẹdomo ndibuak utuakibuot nnọ Jehovah ye eke Baal. Mmọ ẹma ẹkam ẹda ndisọi n̄kpọ ẹdụk temple Jehovah. Ẹma ẹnam nte Abasi esede edituak ibuot nnọ edisọi n̄kpọ an̄wan̄a ke ini enye okosobode Jerusalem ye temple esie.
Ediwak ufọkabasi Christendom ẹyọhọ ye ndisọi n̄kpọ, edide mmọ ẹdi ke uduot cross, mme mbiet, m̀mê mme adaha Mary. N̄ko-n̄ko, ẹkpep ediwak mme aka ufọkabasi ndituak ibuot, nditọn̄ọ edọn̄, m̀mê ndinam idiọn̄ọ cross ke iso mme mbiet ẹmi. Ke edide isio ye oro, ẹwụk mme ata Christian ẹte “ẹfehe ẹkpọn̄ ido ndem.” (1 Corinth 10:14) Mmọ idomoke ndituak ibuot nnọ Abasi ye un̄wam mme n̄kpọ oro ẹkụtde ke enyịn.—John 4:24.
[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]
Musée du Louvre, Paris
[Ekebe ke page 7]
“ADAUSỤN̄ UFỌKABASI IKPENYENEKE NDINYENE NDO”
ẸDA ikọ emi ẹto Titus 1:7, nte ekemde ye Today’s English Version. King James Version okot ete: “Inaha bishop enyene nduduọhọ.” Ikọ oro “bishop” oto ikọ Greek emi ọwọrọde “esenyịn.” Ntem ana irenowo oro ẹmekde ndida usụn̄ ke esop ata Christian ẹdu uwem ẹkekem ye mme akpan edumbet Bible. Edieke mmọ mîdụhe, ana ẹsio mmọ ẹfep ke itie use enyịn mmọ, sia mmọ mîdịghe aba ‘uwụtn̄kpọ inọ mme erọn̄.’ (1 Peter 5:2, 3) Mme ufọkabasi Christendom ẹda se ẹyomde emi ke akpan n̄kpọ adan̄a didie?
Ke n̄wed esie oro I Care About Your Marriage, Dr. Everett Worthington etịn̄ otụk ndụn̄ọde oro ẹkenamde ye pastọ 100 ke stet Virginia, U.S.A. Se iwakde ibe mbahade 40 eke ikie ẹma ẹnyịme ke ima isịn idem ke eduuwem oro edemerede udọn̄ idan̄ ye owo emi mîdịghe nsan̄andọ mmimọ. Ata ediwak ke otu mmọ ẹma ẹsịn efịbe.
“Ke ediwak isua ẹmi ẹbede,” nte Christianity Today etịn̄de, “ẹnyen̄e ufọkabasi ndien ndien ebe ke ediyarade oburobụt eduuwem emi ndusụk mme adausụn̄ oro ẹtịmde ẹkpono ẹnamde.” Ibuotikọ oro “Ntak Owo Mîkpafiakke Ida Mme Pastọ Oro Ẹsịnde Efịbe Isịn ke Itie” edemede mbụme aban̄a ọsọ edinam ke Christendom emi aban̄ade edisọsọp nda mme adausụn̄ ke ufọkabasi mfiak nsịn ke akani itie mmọ ke ẹma “ẹkebiom ikpe idiọkn̄kpọ edinam idan̄.”