Ebe Isua 50 Tọn̄ọ Nte ‘N̄kebe N̄ka’

NTE EMMANUEL PATERAKIS OBỤKDE

Isua ikie 19 ẹmi ẹkebede apostle Paul ama ọbọ esen esen ikot emi: “Be di ke Macedonia, dinyan̄a nnyịn.” Paul ke unyịmesịt ama enyịme obufa ifet emi man ‘ọkwọrọ gospel.’ (Utom 16:9, 10) Okposụkedi ikot oro n̄kọbọde mîtịmke ibịghi ntre, enye nte ededi ekedi se ikande isua 50 ẹmi ẹkebede ke n̄kenyịme ‘ndibe n̄ka’ mbufa efakutom ke spirit Isaiah 6:8: “Se mi, dọn̄ mi utom.” Ekese isan̄ oro n̄kanamde ama ọnọ mi udorienyịn̄ oro Akpasan̄aisan̄, edi mme utom mi ẹkenyene esisịt n̄kpọ ndinam ye ukaisan̄. Ke se ikande inikiet, ke nsịmde ubet ufọkisen mi, mma ntọn̄ọ edọn̄ nnyụn̄ n̄kọm Jehovah kaban̄a ukpeme esie.

N̄KAMANA ke January 16, 1916, ke Hierápetra, ke Crete, ndụk ubon oro ekenen̄erede esịn idem ke ido ukpono Orthodox. Toto ke ini n̄kedide eyenọwọn̄, Mama ama esimen mi ye nditọeka mi iban ita aka ufọkabasi ke Sunday. Amaedi ete mi, enye ekesimek nditie ke ufọk n̄kot Bible. Mma n̄kpono ete mi—owo akpanikọ, eti owo, ye owo mbọm—ndien n̄kpa esie, ke ini n̄kedide isua usụkkiet ke emana, ama enen̄ede otụk mi.

Mmeti nte ke ini n̄kedide isua ition, mma n̄kot n̄wed kiet ke ufọkn̄wed emi ọkọdọhọde ete: “Kpukpru n̄kpọ ẹmi ẹkande nnyịn ẹkụk ẹtịn̄ ẹban̄a edidu Abasi.” Nte n̄kọkọride n̄wọrọ owo, mma ntịm nnịm emi ke akpanikọ. Ntem, ke isua 11 ke emana, mma mmek ndiwet n̄kpọ nnyụn̄ n̄kama Psalm 104:24 nnam ibuotikọ esie: “O Jehovah, n̄kpọ emi afo anamde ẹwak didie! Afo amanam mmọ kpukpru ke ifiọk; inyene fo ọyọhọ ke ererimbot.” Mme utịbe utịbe n̄kpọ obot ẹma ẹnyene mi ndyọ, idem mme usụhọde n̄kpọ nte mme n̄kpasịp ẹmi ẹnyenede n̄kpri mba man ofụm ekeme ndimen mmọ nsio ke idak eto emi mmọ ẹsiahade. Urua kiet ke mma n̄kayak se n̄kewetde nnọ, andikpep mi ama okot enye ọnọ ofụri otu nditọ ubet ukpepn̄kpọ mi, ndien ekem okot ọnọ ofụri ufọkn̄wed. Ke ini oro, mme andikpep ke ẹken̄wan̄wana ye mme ekikere ukara Communist ndien ẹma ẹkop idatesịt ndikop nte n̄kadade nnọ edidu Abasi. Amaedi ami, n̄kokop inemesịt n̄kukụre nditịn̄ se nnịmde ke akpanikọ mban̄a Andibot.

Mme Ibọrọ Mbụme Mi

Nsụk nteti akpa edisobo mi ye Mme Ntiense Jehovah ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1930. Emmanuel Lionoudakis ke ọkọkwọrọ ikọ ke kpukpru obio ye obio-in̄wan̄ ke Crete. Mma mbọ ediwak n̄kpri n̄wed nto enye, edi enyeoro ẹkekotde Where Are the Dead? ekenen̄ede omụm ntịn̄enyịn mi. Mma nnyene ata idiọk ndịk mban̄a mme akpan̄kpa tutu n̄kakam ndụkke ubet oro ete mi akanade akpa. Nte n̄kokotde ekpri n̄wed emi ediwak ini nnyụn̄ mfiọkde se Bible ekpepde aban̄a idaha mme akpan̄kpa, mma n̄kere ke ndịk nsunsu ekikere oro n̄kenyenede okụre.

Inikiet ke isua ke ini ndaeyo, Mme Ntiense ẹma ẹdi obio nnyịn ẹnyụn̄ ẹda mme n̄wed efen efen ẹsọk mi ndikot. Ifiọk N̄wed Abasi mi ama ọkọri nsịtnsịt, edi mma nsụk nsika Ufọkabasi Orthodox. Nte ededi, n̄wed oro Deliverance ama anam akpan ukpụhọde. Enye ama owụt ukpụhọde emi odude ke ufọt esop Jehovah ye eke Satan in̄wan̄în̄wan̄. Tọn̄ọde ke ini oro ka iso, mma nnen̄ede ntọn̄ọ ndikpep Bible kpukpru ini ye mme n̄wed Watch Tower Society ekededi oro n̄kekemede ndinyene. Sia Mme Ntiense Jehovah ẹkedude ke idak ukpan ke Greece, n̄kesikpep n̄kpọ ndedịbe ndedịbe ke okoneyo. Edi, mma nnen̄ede nnyene ifiopesịt mban̄a se n̄kekpepde anam n̄kekemeke nditre nditịn̄ enye nnọ kpukpru owo. Ikebịghike mme bodisi ẹma ẹtọn̄ọ ndikpeme mi, ẹsidi edem mi kpukpru ini ke uwemeyo ye ke okoneyo ndiyom mme n̄wed.

Ke 1936, mma ndụk mbonoesop ke akpa ini, oyomde usụn̄ ke kilomita 120 ọkpọn̄ Iráklion. Mma n̄kop inemesịt etieti ndisobo ye Mme Ntiense. N̄wakn̄kan ke otu mmọ ẹkedi ukeuke mme owo, ediwak ẹdide mme ọtọin̄wan̄, edi mmọ ẹma ẹn̄wam ndinam nnịm nte ke emi edi akpanikọ. Mma nnam uyakidem mi nnọ Jehovah ye unana ubiatini.

Baptism mi edi n̄kpọntịbe oro mmendifreke tutu amama. Okoneyo kiet ke 1938, Brọda Lionoudakis ama ada mi ye nditọ ukpepn̄kpọ Bible mi iba aka mbenesụk ke ata ekịm. Ke ama ọkọbọn̄ akam, enye ama enyịni nnyịn ke mmọn̄.

Ẹmụm Mi

Ke nditịn̄ ibio ibio, ata akpa ini n̄kọwọrọde n̄ka ukwọrọikọ ọkọyọhọ ye n̄kpọntịbe. Mma nsobo ye akani ufan ufọkn̄wed kiet emi ama akakabade edi oku, ndien nnyịn ima inyene ata inem inem nneme ọtọkiet. Edi ke oro ebede enye ama ọdọhọ ke imọn̄ inam ẹmụm mi ke n̄kemuyo ye ewụhọ bishop. Otuowo ẹma ẹyọhọ an̄wa ke adan̄aemi ikodude ke ọfis ọbọn̄ obio ibet bodisi oto n̄kpet n̄kpet obio-in̄wan̄ edi. Ntre mma mmen Obufa Testament Usem Greek oro okodude ke ọfis nnyụn̄ ntọn̄ọ ndinọ mmọ utịn̄ikọ emi ọkọkọn̄ọde ke Matthew ibuot 24. Mme owo ikoyomke ndinọ n̄kpan̄utọn̄ ke akpa, edi oku oro ama esịbe odụk. “Ẹyak enye etịn̄ ikọ,” ntre ke enye ọkọdọhọ. “Bible nnyịn ke edi.” Mma n̄keme nditịn̄ ikọ ke hour kiet ye ubak. Ntem, akpa usen mi ke utom ukwọrọikọ ekedi n̄ko ifet oro n̄kọnọde akpa utịn̄ikọ an̄wa mi. Sia mme bodisi mîkedịghe kan̄a idisịm ini oro n̄kokụrede, ọbọn̄ obio ye oku ẹma ẹbiere ẹte otu irenowo ẹbịn mi ẹsio ke obio. Ke akpa inụk usụn̄ oro, mma ntọn̄ọ ndifehe usọp usọp nte n̄kekemede man mbọhọ itiat oro mmọ ẹketopde.

Ke edem usen bodisi iba, ẹsan̄ade ye bishop, ẹma ẹdimụm mi ke ndude ke utom. Mma n̄keme ndinọ mmọ ikọ ntiense nto Bible ke itieutom mme bodisi, edi sia mme n̄wed Bible mi mîkenyeneke unyịme otode bishop nte ibet oyomde, ẹma ẹbiom mi ikpe edikwọrọ ikọ n̄kabade owo esịt ye edisuan mme n̄wed oro owo mînọhọ unyịme. Ẹma ẹsio mi ẹnyụn̄ ẹtie ẹbet ikpe.

Ẹkekpe ikpe mi ọfiọn̄ kiet ke ukperedem. Ke ikọ unyan̄a idem mi mma nsio n̄wụt nte ke ami n̄kukụre n̄kanam ewụhọ Christ ndikwọrọ ikọ. (Matthew 28:19, 20) Ebiereikpe oro ama ọbọrọ isa isa ete: “Eyen mi, ẹma ẹwot Owo emi ọkọnọde ibet oro ke cross. Ke ndiọkiso, ami nnyeneke odudu ndimia fi ukem ufen oro.” Nte ededi, akparawa ekpeibet kiet emi mmen̄kọdiọn̄ọke ama adaha ada nditịn̄ ikọ ke ibuot mi, ọdọhọde ke esop akpana okop inemesịt ndinyene n̄kparawa ẹmi ẹben̄ede idem ndida nnọ Ikọ Abasi kpa ye ekikere ukara Communist ye unana edinịm edidu Abasi ke akpanikọ oro ẹyọhọde. Ekem enye ama ọdọk edi onyụn̄ edikọm mi ufiop ufiop ke esịt akpanikọ aban̄a ikọ n̄kan̄idem mi oro ẹwetde-wet, emi okodude ke n̄wetnnịm n̄kpọ esop. Ke okopde inemesịt nte ke n̄kedi ata uyen, enye ama enyịme nditịn̄ ikọ ke ibuot mi ke mfọn. Utu ke ọfiọn̄ ita emi ekesidide nsụhọde n̄kan, ẹkenọ mi n̄kpọkọbi usen duop ye isop drachma 300 kpọt. Utọ ubiọn̄ọ oro n̄kukụre ọkọsọsọn̄ọ ubiere mi ndinam n̄kpọ Jehovah nnyụn̄ nda nnọ akpanikọ.

Ke idaha efen ke ini ẹkemụmde mi, ebiereikpe ama okụt nte n̄kasiakde Bible mmemmem mmemmem. Enye ama ọdọhọ bishop ete ọwọrọ ke ọfis imọ, ọdọhọde ete: “Afo omokụre utom fo. Nyese mban̄a enye.” Ekem enye ama osio Bible esie edi, ndien nnyịn ima ineme iban̄a Obio Ubọn̄ Abasi ofụri uwemeyo oro. Mme utọ idaha oro ẹma ẹsisịn udọn̄ ẹnọ mi ndika iso kpa ye mme mfịna.

Ubiereikpe N̄kpa

Ke 1940, ẹma ẹkot mi ndidụk utom ekọn̄ mma nnyụn̄ n̄wet leta ndinam an̄wan̄a ntak oro mmendinyịmeke ndidụk. Mme bodisi ẹma ẹmụm mi usen iba ke ukperedem ẹnyụn̄ ẹmia mi etieti. Ekem ẹma ẹnọ mi n̄ka iso ekọn̄ ke Albania, ke ebiet emi n̄kadade ke ikpe ke iso ikpọ owo ekọn̄ ke ntak n̄kesịnde ndin̄wana en̄wan. Ikpọ owo ekọn̄ ẹma ẹsian mi nte ke udọn̄ mmimọ ikedịghe ndifiọk m̀mê ami mma nnen m̀mê n̄kenenke edi ekedi ke nte uwụtn̄kpọ mi ekemede nditụk mbonekọn̄. Ẹma ẹbiere ikpe n̄kpa ẹnọ mi, edi ke ntak ndudue oro okodude ke n̄wedikpe, ke edide akwa nsụkesịt ọnọ mi, ẹma ẹkpụhọde ubiereikpe emi ẹsịn ke n̄kpọkọbi isua duop ye ọkpọsọn̄ ufen. Mma mbiat ọfiọn̄ ifan̄ efen ke uwem mi ke ufọk-n̄kpọkọbi mbonekọn̄ ke Greece ke idak ata n̄kpọsọn̄ idaha, emi nsụk n̄kopde mme ubiak ke ikpọkidem.

Kpa ye oro, n̄kpọkọbi ikakpanke mi ndikwọrọ ikọ. N̄wan̄ansa-o! Ekedi mmemmem n̄kpọ nditọn̄ọ nneme, nte ediwak owo ẹkenyenede udọn̄ ndifiọk ntak emi owo emi mîdịghe owo ekọn̄ okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi mbonekọn̄. Kiet ke otu nneme oro n̄kenyenede ye akparawa kiet emi ekenyenede esịt akpanikọ ama ada ekesịm ukpepn̄kpọ Bible ke okụre ufọk-n̄kpọkọbi. Mma mfiak nsobo ye ete emi ke mbono kiet isua 38 ke ukperedem. Enye ama enyịme akpanikọ okonyụn̄ anam utom nte esenyịn esop ke isuo Lefkás.

Ke ini mbonekọn̄ Hitler ẹkedade ekọn̄ ẹdụk Yugoslavia ke 1941, ẹma ẹsio nnyịn ẹka ufọk-n̄kpọkọbi ke esịt esịt edem usụk ke Preveza. Ke ini isan̄ oro, mbon Germany ẹmi ẹsiduọkde bọmb, ẹma ẹdi en̄wan ye udịmisan̄ nnyịn ndien owo ikọnọhọ nnyịn mbon n̄kpọkọbi udia. Ke ini ekpri bred oro n̄kenyenede okokụrede, mma mbọn̄ akam nnọ Abasi nte: “Edieke edide uduak fo ete n̄kpa biọn̄ ke ama akanyan̄a mi osio ke ubiereikpe n̄kpa, do yak uduak fo ada itie.”

Edem usen oro akamba owo ekọn̄ ama okot mi osio ke ini ukot enyịn̄ ndien, ke ama ọkọfiọk ebiet emi n̄kotode, mbon ẹmi ete ye eka mi ẹdide, ye ntak emi n̄kodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, ama ọdọhọ mi ntiene imọ. Enye ama emen mi aka ufọk emi ikpọ mbonekọn̄ ẹsidiade udia ke obio, ada mi okowụt okpokoro bred, cheese, ye ọfọp erọn̄, onyụn̄ ọdọhọ mi ete n̄n̄wam idemmi. Edi mma nnam an̄wan̄a nte ke sia mbon n̄kpọkọbi 60 eken mînyeneke n̄kpọ ndomokiet, ubieresịt mi idiyakke ndia. Akwa owo ekọn̄ oro ama ọbọrọ ete: “N̄kemeke ndinọ kpukpru owo udia! Ete fo ama ọfọn ido etieti ye ete mi. Nnyene mbiomo ndifọn ido ye afo edi idịghe mbon en̄wen.” “Ke edide ntre nyafiak n̄ka ufọk-n̄kpọkọbi,” ntre ke n̄kọbọrọ. Enye ama ekere esisịt onyụn̄ ọnọ mi akamba ekpat ete nsịn adan̄a ediwak udia nte n̄kekeme.

Ke mfiakde n̄ka ufọk-n̄kpọkọbi, mma nyak ekpat nnịm ke isọn̄ nnyụn̄ ndọhọ nte: “N̄kparawa, mbufo ẹnyene emi.” Ke mfọniso, mbubịteyo oro ekebede, ẹma ẹdori mi ikọ nte ke ami n̄kedi ntak mfịna mbon n̄kpọkọbi eken sia mmeketieneke mmọ mbuana ke ndibọn̄ akam nnọ Edisana Mary. Nte ededi, owo ukara Communist kiet ama editịn̄ ikọ ke ibuot mi. Idahaemi ke okụtde udia, enye ama ọdọhọ mbon eken ete: “Enye ‘Edisana Mary’ mbufo? Mbufo ẹkedọhọ ke nnyịn iyakpan̄a ke ntak owo emi, edi enye edi owo emi adade udia ọsọk nnyịn.” Ekem enye ọwọn̄ọde ebịne mi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Emmanuel! Dinọ ekọm.”

Esisịt ini ke oro ebede, udịmekọn̄ Germany ndidọk ndi ama anam mme ekpeme ufọk-n̄kpọkọbi ẹfen̄e, ebererede usụn̄ ọnọ mbon n̄kpọkọbi ndiwọrọ. Mma n̄ka Patras man n̄koyom Mme Ntiense eken mbemiso ndahade n̄ka Athens ke utịt May 1941. Do mma n̄keme ndinyene ndusụk ọfọn̄ ye ikpaukot nnyụn̄ nyere mmọn̄ ke akpa ini ke se ikande isua kiet. Tutu esịm utịt ini ukara mbonekọn̄ emi, mbon Germany ke ini ke ini ẹma ẹsitre mi ke adan̄aemi n̄kwọrọde ikọ, edi akananam mmọ imụmke mi. Kiet ke otu mmọ ọkọdọhọ ete: “Nnyịn isitotop Mme Ntiense Jehovah ke Germany. Edi mi ọdọn̄ nnyịn nte kpukpru mme asua nnyịn ẹkpekam ẹdi Mme Ntiense!”

Mme Utom Eyo Ukụre Ekọn̄

Nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke Greece ikan̄wanake en̄wan ekem, ekọn̄ mbio obio n̄ko ama ọnọmọ enye ọtọn̄ọde ke 1946 esịm 1949, edide ntak ediwak tọsịn n̄kpan̄a. Nditọete ẹma ẹyom ekese nsịnudọn̄ man ẹsọn̄ idem ke ini oro ẹkemede ndimụm mmọ n̄kukụre ke ndidụk mme mbonoesop. Ẹma ẹbiere ikpe n̄kpa ẹnọ ediwak nditọete ke ntak edida san̄asan̄a mmọ. Edi kpa ye emi, ediwak owo ẹma ẹnyịme etop Obio Ubọn̄, ndien nnyịn ima isinịm baptism ini kiet m̀mê ikaba kpukpru urua. Ọtọn̄ọde ke 1947, mma ntọn̄ọ ndinam utom ke ọfis N̄ka ke Athens ke uwemeyo nnyụn̄ nsika n̄kese mme esop ke okoneyo nte esenyịn oro asan̄ade-san̄a.

Ke 1948, mma n̄kop idatesịt ndidi se ẹkotde ndidụk Ufọkn̄wed Enyọn̄-Ukpeme Ukpep Bible eke Gilead, ke United States. Edi mfịna ama odu. Ke ntak emi n̄kedide owo n̄kpọkọbi ke ini edem, n̄kekemeke ndinyene n̄wedisan̄. Nte ededi, kiet ke otu nditọ ukpepn̄kpọ Bible mi ekedi ufan ye akwa owo ekọn̄. Ke ntak eyen ukpepn̄kpọ emi, mma nnyene n̄wedisan̄ mi ke urua ifan̄ kpọt. Edi ama afịna mi ke ini ẹkemụmde mi ke ndikasuan Enyọn̄-Ukpeme, mbemiso n̄kadahade. Bodisi kiet ama ada mi ebịne adaibuot ke State Security Police ke Athens. Ke ata n̄kpaidem mi, enye ekedi kiet ke otu mbọhọidụn̄ mi! Bodisi oro ama anam an̄wan̄a ntak emi ẹkemụmde mi onyụn̄ ọkpọn̄ ekwo magazine oro ọnọ enye. Mbọhọidụn̄ mi ama osion̄o otu magazine Enyọn̄-Ukpeme ke okpokoro esie edi onyụn̄ ọdọhọ ete: “Nnyeneke nsiondi eke ndondo emi. Ndi mmekeme ndisio kiet?” Didie ke n̄kokop nsụkesịt ntem ke ini n̄kokụtde ubọk Jehovah ke mme utọ n̄kpọ ntem!

Ọyọhọ otu 16 eke Gilead, ke 1950, ekedi ata eti ifiọk n̄kpọntịbe. Ke utịt esie, ẹma ẹnọ mi n̄ka Cyprus, ke ebiet n̄kokụtde nte ke ubiọn̄ọ oro mme ọkwọrọ ederi ekesịnde ọkọsọn̄ ubọk ukem ukem nte ekedide ke Greece. Nnyịn ima isiwak ndisobo ye otu mme enyene ukwan̄ ifiopesịt ido ukpono oro mme oku Orthodox ẹkesịnde udọn̄ ẹnọ ndinam n̄kpọ idat idat. Ke 1953 owo ikafiakke isịn ubọk ke n̄wed unen mi ndidu ke Cyprus, ndien ẹma ẹkabade ẹnọ mi n̄ka Istanbul, Turkey. Mi n̄ko, n̄kodụhe mbịghi. Nsịn̄ede ukaraidem ke ufọt Turkey ye Greece ọkọwọrọ ke nnyene ndikpọn̄ n̄ka utom efen—Egypt, kpa ye eti utịp oro okodude ke utom ukwọrọikọ.

Ke adan̄aemi n̄kodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, mma nsiti Psalm 55:6, 7. Do David ama etịn̄ udọn̄ esie ndife n̄ka desat. Akananam n̄kekereke ke ata ebiet ndidude usen kiet edi oro. Ke 1954, ke mma n̄kokụre isan̄ ediwak usen ke tren ye ubom ke akpa Nile oro akakakde owo ke idem, mma nsịm ebiet oro n̄kakade—Khartoum, ke Sudan. N̄kukụre se n̄koyomde ndinam ekedi ndiyere mmọn̄ nnyụn̄ ndụk idap. Edi mma mfre ke edi ufọt uwemeyo. Mmọn̄ oro ọkọdọn̄ọde ke aban̄ ukwak ke enyọn̄ ọkọm ama ata mi ọfọrọde, anamde nyara itam ke ediwak ọfiọn̄ tutu unan oro akpa.

Mma nsikop ndobo ediwak ini do, ke ndude ikpọn̄ ke esịt Sahara, odude nsannsan ọkpọn̄ n̄kpet n̄kpet esop ke se ibede tọsịn kilomita kiet, edi Jehovah ama omụm mi akama onyụn̄ ọnọ mi odudu ndika iso. Ndusụk ini nsịnudọn̄ ẹma ẹsito mme ebiet ẹmi mmen̄kesidorike enyịn. Usen kiet mma nsobo ye esenyịn Itie Ubon N̄kpọeset ke Khartoum. Enye ama enyene in̄wan̄în̄wan̄ esịt, ndien ima inyene inem inem nneme. Ke ọfiọkde ke ami n̄kedi owo Greece, enye ama obụp m̀mê ami nyọfọn imọ mfọn ke ndika itie ubon n̄kpọeset n̄kakabade mme uwetn̄kpọ oro ẹdude ke mme n̄kpọ oro ẹkekụtde ke ufọkabasi eke ọyọhọ isua ikie itiokiet. Ke mma n̄kodu ke hour ition ke ebiet emi ofụm mîdụhe, mma n̄kụt ekpri usan kọp oro ẹwetde enyịn̄ Jehovah, kpa Tetragrammaton. Kere idatesịt oro n̄kenyenede! Ke Europe edi ọsọ n̄kpọ ndikụt enyịn̄ Abasi ke mme ufọkabasi, edi edi ata esen esen n̄kpọ ndikụt ke esịt esịt Sahara!

Ke ẹma ẹkenịm mbono ofụri ererimbot ke 1958, ẹma ẹnọ mi utom nnam nte esenyịn zone ndika n̄kese nditọete ke idụt 26 ye mme efakutom ke Ufọt Ufọt ye N̄kpet N̄kpet Edem Usiahautịn ye n̄kann̄kụk Mediterranean. Ediwak ini n̄kesifiọkke nte n̄kemede ndiwọrọ ke n̄kpọsọn̄ idaha, edi Jehovah ama esinam usụn̄ ubọhọ odu kpukpru ini.

Nte esop Jehovah esede aban̄a Mme Ntiense oro ẹdude ke nsannsan ebiet ke ndusụk idụt ama esitụk mi kpukpru ini. Ke idaha kiet, mma nsobo ye eyenete India kiet emi anamde utom ke itieutom usio aran. Nte an̄wan̄ade enye ekedi n̄kukụre Ntiense ke idụt oro. Enye ama enyene mme n̄wed ke nsio nsio usem 18 ke lọka esie, emi enye ekesinọde mbonutom esie. Idem ke idụt emi ẹkekpande kpukpru ido ukpono esenidụt, eyenete nnyịn ikefreke mbiomo esie ndikwọrọ eti mbụk. Nsan̄autom esie ẹma ẹkop inemesịt nte ke ẹma ẹnọ andida ke ibuot ido ukpono esie edi edise enye.

Mma n̄ka n̄kese Spain ye Portugal ke isua 1959. Idụt mbiba ẹmi ẹkedu ke idak ukara ufịk ke ini oro, ẹdoride ata ukpan ke utom Mme Ntiense Jehovah. Ke ọfiọn̄ kiet mma n̄keme ndinịm se ibede mbonoesop ikie, nsịnde udọn̄ nnọ nditọete nte ẹkûkpa mba kpa ye mme mfịna ẹdude.

Ndụhe Ikpọn̄ Aba

Mma nnam n̄kpọ nnọ Jehovah ke utom uyọhọ ini nte eren oro mîdọhọ ndọ ke se ikande isua 20, ikebịghike mma n̄kop mba mban̄a isan̄ mmọn̄ oro n̄kesinamde kpukpru ini ye unana akpan itieidụn̄. Ekedi ke ukem ini oro ke n̄kosobo ye Annie Bianucci, akpan asiakusụn̄ ke Tunisia. Nnyịn ima idọ ndọ ke 1963. Ima oro enye ekenyenede ọnọ Jehovah ye akpanikọ, nsịnidem oro enye ekesịnde ke utom ukwọrọikọ adianade ye usọ unọ ukpep esie, ye ifiọk usem oro enye ekenyenede ẹkedi ata edidiọn̄ ke utom isụn̄utom ye eke circuit nnyịn ke n̄kan̄ edere edere ye n̄kan̄ edem usoputịn Africa ye ke Italy.

Ke August 1965 ẹma ẹnọ mi ye n̄wan mi ikanam utom ke Dakar, Senegal, ke ebiet emi n̄kenyenede ifet nditịm ọfis n̄kọk itieutom n̄kann̄kụk. Senegal ekedi idụt oro edide n̄wọrọnda kaban̄a enye ndiyọ ido ukpono, nte eyịghe mîdụhe ke ntak adaibuot ukara esie, Leopold Senghor, kiet ke otu ibat ibat mme adaibuot ukara Africa ndiwet n̄wed nnọ Branda adaibuot ukara Malawi ke ndida ye Mme Ntiense Jehovah ke ini enyene-ndịk ukọbọ oro akadade itie ke Malawi ke iduọk isua 1970.

Akpakịp Edidiọn̄ Jehovah

Ke 1950, n̄kanam isan̄ ye ekpatisan̄ itiaba ke ini n̄kọkpọn̄de Gilead n̄ka Cyprus. Ke n̄kpọn̄de n̄ka Turkey, n̄kakama ition kpọt. Edi ke ndikanam ekese isan̄, n̄kenyene ndimehe ye ekpatisan̄ oro mîdobike ikan kilogram 20 (pound 44), emi ekesịnede mme n̄kpọ udọn̄ n̄wed mi ye ekpri ukwak utaip n̄wed. Usen kiet mma ndọhọ Brọda Knorr, etieibuot Watch Tower Society ini oro, nte: “Afo emekpeme mi osio ke uma inyene. Amanam mi ndu uwem ye kilogram 20, ndien mmoyụhọ ye oro.” Akananam n̄kekereke ke mmataba n̄kpọ ke ntak emi mmenyeneke ediwak n̄kpọ.

Akpan mfịna mi ke ini isan̄ oro ekedi ndidụk mme idụt nnyụn̄ n̄wọrọ. Usen kiet, ke idụt emi ẹkedoride ukpan ke utom, akamba owo omụm n̄kpọ mbet ama ọtọn̄ọ ndidụn̄ọde mme n̄kpọ udọn̄ n̄wed mi. Emi ekpesịn Mme Ntiense ke idụt oro ke itiendịk, ntre mma nsio leta kiet ke jaket mi emi n̄wan mi ekewetde nnyụn̄ ndọhọ akamba owo omụm n̄kpọ mbet oro nte: “Mmokụt nte afo amama ndikot leta. Ndi afo n̄ko akpama ndikot leta emi otode n̄wan mi, emi mîdụhe ke mme n̄kpọ udọn̄ n̄wed?” Ke okopde bụt, enye ama osion̄o idem efep onyụn̄ ayak mi mbe.

Toto ke 1982 ami ye n̄wan mi imanam utom nte mme isụn̄utom ke Nice, ke edem usụk France. Ke ntak unana nsọn̄idem, n̄kemeke aba nditịm nnam nte n̄kesinamde. Edi oro iwọrọke ite ke idatesịt nnyịn osụhọde. Nnyịn imokụt ite ke ‘utom nnyịn idịghe ke ikpîkpu.’ (1 Corinth 15:58) Ami mmenyene idatesịt ndikụt ediwak owo ẹmi n̄kenyenede ifet ndikpep n̄kpọ ke mme isua ẹmi ẹbede ọkọrọ ye owo 40 ke otu mme andibuana ke ubon mi ẹmi ẹnamde n̄kpọ Jehovah ke edinam akpanikọ.

Ami ntuaha n̄kpọfiọk ke usụn̄ ndomokiet mban̄a n̄waidem oro nnamde ke uwem tọn̄ọ nte ‘n̄kebe n̄ka.’ Kamse, owo ikemeke ndimen uwa ndomokiet ndomo ye se Jehovah ye Eyen esie, Christ Jesus, ẹnamde ẹnọ nnyịn. Ke ini mfiakde n̄kere isua 60 ẹmi ẹbede oro mfiọkde akpanikọ, mmekeme ndidọhọ ke Jehovah ọdiọn̄ mi akamba akamba. Nte Mme N̄ke 10:22 ọdọhọde, “ufọn Jehovah ofori owo.”

Nte eyịghe mîdụhe, ‘ima-mfọnido Jehovah ọfọn akan uwem.’ (Psalm 63:3) Nte mme mfịna usọn̄ ẹkade iso ndiwak, mmesiwak nditịn̄ mme ikọ andiwet psalm ke akam mi: “Mmọbuọt idem ye afo, O Jehovah; kûyak mi n̄kụt bụt ke nsinsi. Koro afo, O Ọbọn̄ Jehovah, edide idotenyịn mi; ye ibetedem mi, ọtọn̄ọde ke ini uyen mi. O Abasi, afo ama eteme mi toto n̄kedi eyenọwọn̄: ndien nsiak mme utịbe n̄kpọ fo tutu osịm ini emi. Ndien n̄ko, O Abasi, kûkpọn̄ mi tutu nsịm usọn̄ ye iwat.”—Psalm 71:1, 5, 17, 18.

[Ndise ke page 25]

Ye n̄wan mi, Annie, mfịn

“Utịbe Utịbe Enọ Otode Jehovah”

NSIONDI Enyọn̄-Ukpeme eke May 1, 1996, ama akama ntotụn̄ọ nneme kaban̄a edida san̄asan̄a Christian ye nte ikpanamde mme mbiomo nnyịn kaban̄a Jehovah ye “Caesar” ẹda ukem ukem. (Matthew 22:21) Ẹkop ediwak ikọ esịtekọm kaban̄a obufa ntọt emi. Kiet ke otu mmọ edi leta etienede mi, emi Ntiense kiet ke Greece ewetde onyụn̄ ọnọde ẹsọk Otu Ukara eke Mme Ntiense Jehovah:

“Nyom ndiwụt ntotụn̄ọ esịtekọm oro nnyenede nnọ kpukpru mbufo ndima nditọete ke ndiwụt nnyịn utọ eti edikere mban̄a oro ke n̄kan̄ eke spirit. Ke mma n̄kabiat n̄kpọ nte isua usụkkiet ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak mbuọtidem Christian mi, mmenen̄ede n̄n̄wụt esịtekọm ke mme utịbe utịbe ekikere ẹdude ke nsiondi Enyọn̄-Ukpeme eke May 1, 1996. (Isaiah 2:4) Emi ekedi utịbe utịbe enọ otode Jehovah.—James 1:17.

“Ke adan̄aemi n̄kosụk n̄kotde mme ibuotikọ ẹmi, mma nti ikọ kiet ke Enyọn̄-Ukpeme oro ekebemde enye iso (August 1, 1994, page 14): ‘Nte an̄wan̄ade, eti ibuot edi ọsọn̄urua edu, kpa kiet oro onụkde nnyịn nditetịm mma Jehovah.’ Ih, nditọete, mmọkọm Jehovah ke ami ndidi ubak eti ye ima ima esop esie, emi owụtde ọniọn̄ esie in̄wan̄în̄wan̄.—James 3:17.

“Ẹdara ndibọ un̄wana oro akade-ka iso ayama ke Enyọn̄-Ukpeme eke May 1 mi ke Greece, akpan akpan mbon oro ẹma ẹkebiat ediwak isua ke ufọk-n̄kpọkọbi m̀mê oro ẹsụk ẹdude ke ufọk-n̄kpọkọbi ke ntak mbuọtidem mmọ. Mmafiak ndọhọ ẹsọsọn̄ọ. Akpakam Jehovah ọsọn̄ọ mbufo idem ye spirit esie man ẹka iso ndinọ nnyịn eti udia eke spirit ke mme ini afanikọn̄ ẹmi.”