Ikpehe Iba—Nte Bible Akasan̄ade Edisịm Nnyịn

Edemeikan̄ ama ọdọk ke enyọn̄ nte ẹketopde n̄kpọ efen efen ẹdọn̄ ke ọkpọsọn̄ ikan̄ oro ẹkebarade. Edi emi ikedịghe ikpîkpu ikan̄. Ẹkedọn̄ mme Bible ke ọkpọsọn̄ ikan̄ nsobo oro nte mme oku ye mme adaiso ẹkedade ẹse. Edi ebede ke ndidep mme Bible man ẹfọp mmọ, bishop London ke unana ifiọk ama an̄wam akabade n̄wed oro, William Tyndale, ndinyene okụk nda n̄ka iso ke mme edikabade efen!

Nso ikada ikesịm utọ ubiere oro ke edem mbiba ke en̄wan oro? Ke nsiondi oro ekebemde iso, nnyịn ima ineme mbụk umịn̄ Bible ikesịm utịt Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn. Idahaemi nnyịn imedisịm ntọn̄ọ obufa eyo emi etop ye odudu Ikọ Abasi ọkọtọn̄ọde ndinyene ọkpọsọn̄ odudu ke n̄kaowo.

Asiakusụn̄ Ọbiọn̄ọde

John Wycliffe, eyen ukpepn̄kpọ Oxford oro ẹkponode, ama ọkwọrọ onyụn̄ ewet n̄kpọ ọkpọsọn̄ ọkpọsọn̄ ndibiọn̄ọ mme edinam Ufọkabasi Catholic oro mîkemke ye Bible, adade ‘ibet Abasi,’ emi ọwọrọde Bible, nte ebiet odudu esie. Enye ama osio nditọ ukpepn̄kpọ esie, mme Lollard, ọdọn̄ ẹka ke ofụri obio-in̄wan̄ England ẹkekwọrọ etop Bible ke Ikọmbakara ẹnọ owo ekededi eke edikpan̄de utọn̄. Mbemiso enye akakpade ke 1384, enye ama ọtọn̄ọ utom ukabade Bible nto Latin nsịn ke Ikọmbakara eke eyo esie.

Ufọkabasi ama enyene ediwak ntak ndise Wycliffe ke ndek. Akpa, enye ama obiom mme ọkwọrọ ederi ikpe ke ntak unana mfara ke idem ye oburobụt ido mmọ. Adianade do, ediwak mbon oro ẹkemade Wycliffe ẹma ẹkama mme ukpepn̄kpọ esie ke idiọk usụn̄ ndida n̄wụt nte ke en̄wan nsọn̄ibuot mmimọ enen. Mme ọkwọrọ ederi ẹma ẹduọhọ Wycliffe, idem ke enye ama akakpa, okposụkedi akananam enye mîsịnke udọn̄ inọ afai afai en̄wan.

Ke leta oro ọkọnọde ẹsọk Pope John XXIII ke 1412, Akwa Bishop Arundel ama etịn̄ aban̄a “owo nditaha ye owo mfịna oro John Wycliffe, emi ẹtide enye nte ata idiọkowo, eyen akani urụkikọt oro, kpa ata ebe iso ye eyen andibiọn̄ọ Christ.” Ke adade ubiomikpe esie ekeberi, Arundel ama ewet ete: “Man ada ubi esie ọkọyọhọ, enye ke mbufiọk ama osio obufa edikabade N̄wed Abasi ke usem emana esie edi.” Ke akpanikọ, se iketịmde iyat mme adaiso ufọkabasi esịt ekedi nte ke Wycliffe okoyom ndinam mme owo ẹnyene Bible ke usem mmọ.

Kpa ye oro, ibat ibat mme ọwọrọiso owo ẹma ẹnyene N̄wed Abasi ke usem emana mmọ. Owo kiet ekedi Anne eke Bohemia, emi ke 1382 ọkọdọde Edidem Richard II eke England. Enye ama enyene mme edikabade Gospel Wycliffe eke Ikọmbakara, emi enye ekesikpepde kpukpru ini. Ke ini enye akakabarede edi ọbọn̄ an̄wan, eti edu oro enye ekenyenede ama an̄wam ndinam ẹka iso ẹsuan Bible—inyụn̄ idịghe ke England ikpọn̄. Anne ama esịn udọn̄ ọnọ nditọ Ufọkn̄wed Ntaifiọk Prague ke Bohemia ndito ndi Oxford. Do mmọ ke ifiopesịt ẹma ẹdụn̄ọde mme n̄wed Wycliffe ẹnyụn̄ ẹda ndusụk mmọ ẹnyọn̄ Prague. Uwọrọetop oro mme ukpepn̄kpọ Wycliffe ẹkenyenede ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Prague ke ukperedem ama anam n̄kpọ nte ibetedem ọnọ Jan Hus, emi ọkọbọde ukpep ndien ke akpatre ekpepde n̄kpọ do. Hus ama anam edikabade eke usem Czech oro ẹkemede ndikot oto akani edikabade eke usem Slavonic. Mme ukeme esie ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ edikama Bible ke Bohemia ye ke mme mbọhọ idụt.

Ufọkabasi Osio Usiene

Esịt ama ofụt mme ọkwọrọ ederi aban̄a Wycliffe ye Hus ke ndikekpep nte ke “uwetn̄kpọ oro owo mîsiakke mmọn̄,” kpa akpasarade N̄wed Abasi eke odudu spirit oro owo mîdianke n̄kpọ ndomokiet, enyene odudu akan “mme ikọ oro ẹwetde ẹdian,” kpa ikpọ edinam an̄wan̄a ke mme mben Bible oro ufọkabasi ọnọde unyịme. Ekedi etop Ikọ Abasi oro owo mîsiakke mmọn̄ ke mme ọkwọrọikọ ẹmi ẹkeyom ndinam odu ọnọ mme usụhọde owo.

Ke ẹn̄wọn̄ọde ke abian̄a nte ke ẹyekpeme enye, ẹma ẹdọhọ Hus ke n̄kari ẹte edi ke iso Esop Catholic eke Constance, Germany, ke 1414 edifan̄a mme ekikere esie. Esop oro ekesịne mme oku, bishop, ye cardinal 2,933. Hus ama enyịme ete imọ iyenyịme ke imedue edieke ẹdade N̄wed Abasi ẹwụt ke mme ukpepn̄kpọ imọ inenke. Ye esop oro, idịghe mfịna ekedi oro. Enye ndin̄wana ye odudu mmọ ekedi ntak oro ekemde mmọ ndifọp enye ke eto ke 1415, nte enye ọkọbọn̄de akam uyo ọwọrọ.

Esop oro n̄ko ama ọnọ John Wycliffe akpatre ubiomikpe ye emiom ebe ke ndinọ ewụhọ nte ẹdọk ọkpọ esie ke England ẹfọp. Ewụhọ emi ekedi ata n̄kpọ itekesịt tutu owo ikanamke ibọhọke tutu ke 1428, ke uyo pope. Nte ededi, nte esidide kpukpru ini, utọ ikan̄îkan̄ ubiọn̄ọ oro ikenịmeke ifịk mbon efen oro ẹmade akpanikọ. Utu ke oro, enye ama ọsọn̄ọ ubiere mmọ ndimịn̄ Ikọ Abasi.

Odudu Oro Umịn̄n̄wed Enyenede

Ke 1450, isua 35 kpọt ke Hus ama akakpa, Johannes Gutenberg ama ọtọn̄ọ ndikama ukwak umịn̄n̄wed oro ẹtan̄de-tan̄ mme abisi ẹdọn̄ mmịn̄ n̄wed ke Germany. Akpa akwa utom esie ekedi nsiondi Vulgate eke Latin, emi okokụrede ke n̄kpọ nte 1455. Etisịm 1495 ẹma ẹmịn̄ ofụri m̀mê ubak Bible ke usem German, Italian, French, Czech, Dutch, Hebrew, Catalan, Greek, Spanish, Slavonic, Portuguese, ye Serbian—ke adiana ke adiana nte ẹwetde mi.

Eyen ukpepn̄kpọ otode Netherlands Desiderius Erasmus ama osio akpa nsiondi uwetn̄kpọ usem Greek oro ẹkemịn̄de ke 1516. Ekedi uduak Erasmus nte “ẹkabade [N̄wed Abasi] ẹsịn ke ofụri usem kpukpru owo.” Nte ededi, enye ama emen̄e ndisịn akwa uwọrọetop esie ke itiendịk ke ndikabade enye ke idemesie. Edi, mbon en̄wen oro ẹketịmde ẹnyene uko ẹma ẹwọrọ ẹdi. N̄wọrọnda ke otu mme owo ẹmi ekedi William Tyndale.

William Tyndale ye Bible Ikọmbakara

Tyndale ọkọbọ ukpep ke Oxford ndien ke n̄kpọ nte 1521 ama edidu ke ufọk Ete John Walsh nte andikpep nditọ esie. Ke mme ini udia ẹma ẹsiwak ndikụt akparawa Tyndale etiede ke okpokoro udia Walsh enenide eneni ye mme ọkwọrọ ederi n̄kann̄kụk. Tyndale ke in̄wan̄în̄wan̄ usụn̄ ama esifan̄a ekikere mmọ ebe ke ndikụbọde Bible nnyụn̄ n̄wụt mmọ mme itien̄wed Abasi. Nte ini akakade, mme Walsh ẹma ẹdinịm se Tyndale ekesitịn̄de ke akpanikọ, ndien mmọ ikesikotke mme ọkwọrọ ederi ndien ndien ikesinyụn̄ idarake mmọ ufiop ufiop aba. Nte ido edide, emi ama anam mme ọkwọrọ ederi ẹtetịm ẹyat esịt ye Tyndale ye se enye enịmde ke akpanikọ.

Ini kiet ke ini eneni oro, kiet ke otu mbon ido ukpono oro ẹkebiọn̄ọde Tyndale ama ọsọn̄ọ etịn̄ ete: “Ọfọn nditre ndinyene ibet Abasi akan eke Pope.” Kere uko oro Tyndale ekenyenede nte enye ọkọbọrọde ete: “Mmomiom Pope ye kpukpru ibet esie. Edieke Abasi enịmde mi uwem, mbemiso ediwak isua ẹbede, nyanam ekpri eyeneren oro awatde n̄kpọ ufụn̄isọn̄ ọfiọk ekese n̄kpọ aban̄a N̄wed Abasi akan nte afo ọfiọkde.” Ubiere Tyndale akana ata in̄wan̄în̄wan̄. Enye ekewet ke ukperedem ete: “Ọkọn̄ọde ke ifiọk n̄kpọntịbe mmọfiọk nte ke owo ikemeke ndiwụt usụhọde mbon ido ukpono akpanikọ ekededi, ibọhọke ẹnam N̄wed Abasi an̄wan̄a mmọ ke usem emana mmọ, man mmọ ẹkụt mme akpan n̄kpọ, ndutịm, ye se itien̄wed ọwọrọde.”

Ke ini oro, owo ikemịn̄ke kan̄a Bible ndomokiet ke Ikọmbakara. Ntre ke 1523, Tyndale ama aka London ndikọbọ unyịme nto Bishop Tunstall kaban̄a utom ukabade n̄wed. Ke ẹsọn̄ọde ẹsua ẹnọ, enye ama ọkpọn̄ England man akaka iso ye uduak esie, inyụn̄ inyọn̄ke aba idi. Ke Cologne, Germany, ẹma ẹdụk akpa itie umịn̄n̄wed esie ẹtan̄ n̄kpọ, ndien Tyndale ama an̄wana ọbọhọ ye ndusụk mme ọsọn̄urua page oro owo mîkadianke. Ke Worms, Germany, nte ededi, ke nsụhọde n̄kaha ẹma ẹkụre “Obufa Testament” esie 3,000 ke Ikọmbakara. Ẹma ẹnọ mmọemi ẹka England ẹnyụn̄ ẹketọn̄ọ ndisuan do ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ 1526. Ndusụk mmọ ẹkedi mme Bible oro Bishop Tunstall ekedepde ọfọp, ke unana ifiọk an̄wamde Tyndale ndika iso ke utom esie!

Ndụn̄ọde Anam Ifiọk Etetịm An̄wan̄a

Tyndale nte an̄wan̄ade ama adara utom esie. The Cambridge History of the Bible esịn enye ntem, “N̄wed Abasi ama anam enye okop inemesịt, ndien odu n̄kpọ oro ọkọsọpde onyụn̄ enyenede uwem ke edu esie emi ọkọnọde enye inemesịt.” Utịtmbuba Tyndale ekedi ndinam N̄wed Abasi etịn̄ ikọ ọnọ mme usụhọde owo ke usụn̄ oro enende onyụn̄ ememde nte ekekeme. Mme ukpepn̄kpọ esie ẹma ẹwụt enye se mme ikọ Bible ẹmi ukpepn̄kpọ ufọkabasi okofụkde ke ediwak isua ikie ẹwọrọde. Ke mîyakke ndịghe n̄kpa m̀mê idiọk eton̄wed okopodudu asua esie oro Ete Thomas More esịn enye ndịk ke idem, Tyndale ama esịn se enye okokụtde ke edikabade esie.

Ke akabarede oto akpasarade uwetn̄kpọ usem Greek eke Erasmus utu ke eke usem Latin, Tyndale ama emek ndida “ima” utu ke “enọ mfọn” nditịn̄ se ikọ Greek oro a·gaʹpe ọwọrọde ata ọyọhọ ọyọhọ. Enye n̄ko ama ada “esop” ke itie “ufọkabasi,” “kabade esịt” utu ke “tụhọde idem,” ye “mbiowo” utu ke “mme oku.” (1 Corinth 13:1-3; Colossae 4:15, 16; Luke 13:3, 5; 1 Timothy 5:17, Tyndale) Mme edinen̄ede ẹmi ẹkedi n̄kpọ ẹtịmerede mme enyene odudu ke ufọkabasi ye mme edinam ido ukpono eset, utọ nte ediyarade ndudue nnọ mme oku.

Tyndale ukem ntre ama ada ikọ oro “ediset ke n̄kpa,” esịnde purgatory ye edika iso mfiọk n̄kpọ ke owo ama akakpa nte se mîkemke ye Bible. Kaban̄a mme akpan̄kpa, enye ekewet ọnọ ẹsọk More ete: “Ke ndinọ mmọ ẹka heaven, hell, ye purgatory, [afo] abiat ntak oro Christ ye Paul ẹkedade ẹsọn̄ọ ediset ke n̄kpa.” Ke afan̄ emi, Tyndale eketịn̄ aban̄a Matthew 22:30-32 ye 1 Corinth 15:12-19. Enye nte enende ama edinịm ke akpanikọ ete ke mme akpan̄kpa ifiọkke n̄kpọ tutu esịm ediset ke n̄kpa eke ini iso. (Psalm 146:4; Ecclesiastes 9:5; John 11:11, 24, 25) Emi ọkọwọrọ ete ke ofụri ndutịm ubọn̄ akam nnọ Mary ye “ndisana owo” ikenyeneke ufọn koro mmọ ikemeke ndikop m̀mê ndinam n̄kpeubọk ke idaha unana ifiọk mmọ.

Tyndale Akabade N̄wed Abasi Usem Hebrew

Ke 1530, Tyndale ama osio nsiondi Pentateuch, akpa n̄wed ition eke N̄wed Abasi Usem Hebrew. Enye ke ntem ama akabade edi akpa owo oro akakabarede Bible oto ke usem Hebrew nnennen esịn ke Ikọmbakara. Tyndale n̄ko ekedi akpa akabade n̄wed Ikọmbakara oro akadade enyịn̄ oro Jehovah. Eyen ukpepn̄kpọ London oro David Daniell ewet ete: “Enyene ndidi ama etịm otụk mme andikot n̄wed Tyndale ke idem nte ke ẹma ẹyarade enyịn̄ Abasi obufa.”

Ke ukeme esie ndinam n̄kpọ an̄wan̄a, Tyndale ama esida nsio nsio ikọ ke Ikọmbakara ndikabade ikọ Hebrew kiet. Nte ededi, enye ama etiene nte ẹbonde ikọ ke usem Hebrew ketket. Utịp ekedi nte ke ẹma ẹtịm nnennen odudu oro usem Hebrew enyenede ẹnịm. Enye ke idemesie ọkọdọhọ ete: “Nte usem Hebrew etiede edi ukem ye Ikọmbakara utịm ike tọsịn akan nte edide ye usem Latin. Usụn̄ nte ẹtịn̄de mbiba edi ukem; tutu ke ediwak idaha n̄kukụre se ẹnyenede ndinam edi ndikabade enye nsịn ke Ikọmbakara, ukem ukem.”

Ataata usụn̄ ukabade ikọ emi ama anam mme ikọ Hebrew ẹdian inem ke edikabade Tyndale. Anaedi ndusụk mmọ ẹma ẹtie ata esen esen ke akpa ini oro ẹkekotde. Edi, ke akpatre ẹma ẹdimehe ye Bible tutu ediwak ke otu ikọ ẹmi ẹma ẹkabade edi ubak usem Ikọmbakara. Mme uwụtn̄kpọ ẹsịne ‘owo eke ekemde esịt ye enye’ (nte ke 1 Samuel 13:14), “passover,” ye “ebot idiọkn̄kpọ.” Ke akande oro, mme andikot Bible Ikọmbakara ke ntem ẹma ẹmehe ye ekikere usem Hebrew, anamde mmọ ẹnyene ifiọk oro ọfọnde akan kaban̄a N̄wed Abasi eke odudu spirit.

Bible ye Tyndale ke Idak Ukpan

Ifet owo ndikot Ikọ Abasi ke usem emana esie ekedi n̄kpọ nduaidem. Mme esem Ikọmbakara ẹma ẹnam n̄kpọ ẹban̄a oro ebe ke ndidep kpukpru se ẹkekemede ndida ndụk idụt oro ke ndịbe, ẹnamde nte edi mme ebek ọfọn̄ m̀mê n̄kpọ efen. Kan̄a kemi, mme ọkwọrọ ederi ẹma ẹkere ẹban̄a mmọ nditaba idaha mmọ edieke edide ẹdida Bible nte akpatre ebiet odudu. Ntem, idaha oro okodude ama etetịm akabade edi n̄kpọ n̄kpa ye uwem ọnọ akabade n̄wed ye mme andinọ enye ibetedem.

Ke Ufọkabasi ye Ukara ẹbịnede enye kpukpru ini, Tyndale ama aka iso ndinam utom ke ndịbe ke Antwerp, Belgium. Edi, enye ama esisio usen iba ke urua enịm ọnọ se enye okokotde nyọhọ nsụhọ ini—ọkwọrọde ikọ ọnọ mbon England oro ẹkefehede ẹyom ubọhọ, mme ubuene, ye mbon udọn̄ọ. Enye akabiat ekese okụk esie ke usụn̄ emi. Mbemiso enye ekekemede ndikabade ubak N̄wed Abasi Usem Hebrew oro okosụhọde, owo England emi akanamde n̄kpọ ke abian̄a nte idi ufan ama ọbọ okụk atap Tyndale ayak ọnọ. Ke ẹwotde enye ke Vilvoorde, Belgium, ke 1536, akpatre ikọ ofụri esịt esie ẹkedi, “Ọbọn̄! tat Edidem England enyịn.”

Ke 1538, Edidem Henry VIII ke ọkpọkpọ ntak ama ọnọ uyo ete ẹnịm Bible ke kpukpru ufọkabasi ke England. Okposụkedi owo mîkọnọhọ Tyndale itoro, edikabade oro ẹkemekde ekedi eke esie. Ke usụn̄ emi ẹma ẹtịm ẹdiọn̄ọ ẹnyụn̄ ẹma n̄wed Tyndale tutu “ẹda enye ndibiere akpan usụn̄ oro ata ediwak edikabade editienede” ke Ikọmbakara. (The Cambridge History of the Bible) Ẹma ẹda n̄kpọ nte mbahade 90 eke ikie ke edikabade Tyndale ẹsịn ke King James Version eke 1611.

Ndinyene Bible ifụre ifụre ọkọwọrọ akwa ukpụhọde ọnọ England. Mme nneme oro ẹkesikọn̄ọde ke mme Bible oro ẹkebonde ke mme ufọkabasi ẹma ẹkabade ẹnyene uwem tutu mmọ ndusụk idaha ẹsituaha ye mme edinam ufọkabasi! “Ikpọ owo ẹma ẹkpep ndikot n̄wed man mmọ ẹkpefiọk Ikọ Abasi nnennen, ndien nditọwọn̄ ẹma ẹsitiene ikpọ owo mmọ ẹkpan̄ utọn̄.” (A Concise History of the English Bible) Ini emi n̄ko ama okụt n̄wọrọnda n̄kọri ke edisuan Bible ke mme idụt ye usem eken ke Europe. Edi nte Bible akasuanade ke England ekenyene ndinyene odudu ke ofụri ererimbot. Didie ke emi ekedi ntre? Ndien didie ke se ẹkekade iso ẹkụt ye ndụn̄ọde oro ẹkenamde okotụk mme Bible oro nnyịn ikamade mfịn? Nnyịn idiberi mbụk nnyịn ye ibuotikọ efen ke ibuot nneme emi.

[Ndise ke page 26]

“Obufa Testament” Tyndale eke 1526—n̄kukụre idem kiet oro edide ofụri ofụri emi ẹdiọn̄ọde nte ọkọbọhọde edemeikan̄

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

© The British Library Board

[Chart/Mme ndise ke page 26, 27]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

Mme Akpan Usenọfiọn̄ ke Edisuan Bible

Eyo Nnyịn

Bible Wycliffe ama ọtọn̄ọ (mbemiso 1384)

1400

Ẹwot Hus 1415

Gutenberg—akpa Bible oro ẹkemịn̄de ke n̄kpọ nte 1455

1500

Mme Akpa Edimịn̄ ke Usem Mbio Obio

Uwetn̄kpọ usem Greek eke Erasmus 1516

“Obufa Testament” eke Tyndale 1526

Ẹwot Tyndale 1536

Henry VIII ọnọ uyo ete ẹbon Bible ke mme ufọkabasi 1538

1600

King James Version 1611

[Mme Ndise]

Wycliffe

Hus

Tyndale

Henry viii

Aristarchus—Nsan̄a Oro Enyenede Nsọn̄ọnda

ARISTARCHUS ekedi kiet ke otu ediwak nsan̄autom ibetedem apostle Paul. Nso idụk fi ekikere ke ini okopde enyịn̄ esie? N̄kpọ ekededi? Nte afo ekpekeme nditịn̄ udeme oro enye ekenyenede ke mbụk utom eke mme akpa Christian? Okposụkedi ekemede ndidi Aristarchus idịghe kiet ke otu mbon oro nnyịn itịmde imehe ẹmi ẹsiakde ke Bible, enye nte ededi ama etiene abuana ke ediwak mbụk oro ẹbụkde ke N̄wed Abasi Christian Usem Greek.

Ntre, ndien, Aristarchus ekedi anie? Nso itie ebuana ke enye ekenyene ye Paul? Ntak ẹkemede ndidọhọ ke Aristarchus ekedi nsan̄a emi enyenede nsọn̄ọnda? Ndien nso ukpepn̄kpọ ke nnyịn ikeme ndikpep nto edidụn̄ọde uwụtn̄kpọ esie?

Ndyọ ndyọ edidụk oro Aristarchus odụkde edi mbụk ke n̄wed Utom edi ke ini mfiori ye ndutịme idat idat otu mbon ntịme ke obio Ephesus. (Utom 19:23-40) Edida silver nnam temple nnọ abasi Artemis ekedi mbubehe akwa udori ọnọ Demetrius ye mme ọsọi silver eken ke Ephesus. Ntem, ke ini isan̄ ukwọrọikọ Paul ke obio oro akanamde ediwak owo ẹkpọn̄ ndedehe utuakibuot nnọ abasi-an̄wan emi, Demetrius ama edemede mme anamusọ eken ndiyat esịt. Enye ama asian mmọ ete ke ukwọrọikọ Paul ikadaha ndịghe kpọt isọk mbubehe okụk mmimọ edi n̄ko nte ke ekeme ndinam utuakibuot nnọ Artemis etre.

Sia mîkekemeke ndikụt Paul, adama-idat