Ntọn̄ọ Christmas Eyomfịn
YE EDIWAK miliọn owo ke ererimbot, ini Christmas esidi ini ata idatesịt ke isua. Enye esidi ini ọkpọmiọk udia, ini edinam oro ẹkponode, ye edidianakiet ubon. Ini nduọkodudu Christmas esidi n̄ko ini emi mme ufan ye mme iman ẹdarade edinọ mme kad ye mme enọ ẹsọk kiet eken.
Nte ededi, ke isua 150 kpọt ẹmi ẹkebede, Christmas ekedi ata isio isio ini nduọkodudu. Ke n̄wed esie oro The Battle for Christmas, prọfesọ mbụkeset oro Stephen Nissenbaum ewet ete: “Christmas . . . ekedi ini ọkpọsọn̄ mbun̄wọn̄i emi ẹkefụmide mme ibet oro ẹkarade edu uwem mme owo ke an̄wa ke ekpri ini kaban̄a ‘usọrọ’ oro mînyeneke ukpan, orụk eke Mardi Gras ke December.”
Ye mbon oro ẹnyenede ukpono ukpono uten̄e ẹnọ Christmas, se ẹtịn̄de emi ekeme nditịmede mmọ esịt. Ntak emi owo ekededi ekpetịn̄de n̄kpọ abiat ini nduọkodudu oro ẹdọhọde nte ẹdade ẹti emana Eyen Abasi? Ibọrọ ekeme ndikpa fi idem.
Idiọk Ntọn̄ọ
Toto ke ntọn̄ọ esie ke ọyọhọ isua ikie inan̄, ẹneni ekese ẹban̄a Christmas. Ke uwụtn̄kpọ, mbụme ama odu aban̄a emana Jesus. Sia Bible mîtịn̄ke nnennen usen m̀mê ọfiọn̄ emi Jesus akamanade, ẹnọ ekikere ẹban̄a nsio nsio usenọfiọn̄. Ke ọyọhọ isua ikie ita, otu mbon Egypt kiet ẹdide mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹkenịm enye ke May 20, ke adan̄aemi mbon efen ẹkenyịmede usenọfiọn̄ oro ebịghide akan, utọ nte March 28, April 2, m̀mê April 19. Etisịm ọyọhọ isua ikie 18, ẹma ẹdibuan emana Jesus ye kpukpru ọfiọn̄ ke isua! Didie, ndien, ke ẹkedimek December 25 ke akpatre?
Ata ediwak nditọ ukpepn̄kpọ ẹnyịme ẹte ke Ufọkabasi Catholic ekenịm December 25 nte usen emana Jesus. Ntak-a? The New Encyclopædia Britannica ọdọhọ ete: “Etịm etie nte ntak edi nte ke mme akpa Christian ẹkeyom usenọfiọn̄ oro asan̄a ekekem ye usọrọ ukpono ndem Rome owụtde ‘usen emana utịn oro n̄kpọ mîkemeke ndikan.’” Edi ntak emi mme Christian emi mme okpono ndem ẹkekọbọde idiọk idiọk ke se ibede isua ikie iba ye ubak ke mbuari ẹkenyịmede ẹnọ mme andikọbọ mmọ?
Ẹda Mbiara Ẹdisịn
Ke akpa isua ikie, apostle Paul ama odụri Timothy utọn̄ ete ke “ndiọi owo ye mbon abian̄a” ẹyedọn̄ ikpat ndịbe ndịbe ẹdụk ẹdi esop Christian ẹnyụn̄ ẹda ediwak owo ẹtụn usụn̄. (2 Timothy 3:13) Akwa nsọn̄ibuot emi ọkọtọn̄ọ ke mme apostle ẹma ẹkekpan̄a. (Utom 20:29, 30) Ke etienede se ẹdọhọde nte ekedide edikabade esịt eke Constantine ke ọyọhọ isua ikie inan̄, ata ediwak mme okpono ndem ẹma ẹbụn̄ọ ẹdụk orụk Ido Ukpono Christ oro okodude ini oro. Ye nso utịp? N̄wed oro Early Christianity and Paganism ọdọhọ ete: “Ekpri otu mme ata ifịk ifịk mme andinịm ke akpanikọ ama osop ke esịt akwa otu mbon oro ẹkedọhọde ke idi mme Christian.”
Mme ikọ Paul ẹkedi akpanikọ didie ntem! Eketie nte n̄kpọ eke mbiara ido ukpono ndem ekemende ata Ido Ukpono Christ emen. Ndien idụhe ebiet efen emi mbiara emi okowụtde idem akan nte ekedide ke usọrọ ini nduọkodudu.
Ke akpanikọ, n̄kukụre usọrọ oro ẹnọde mme Christian ewụhọ ndinịm edi Udia Mbubịteyo Ọbọn̄. (1 Corinth 11:23-26) Ke ntak edinam ukpono ndem oro ẹnyenede ebuana ye mme usọrọ mbon Rome, mme akpa Christian iketieneke ibuana ke mmọ. Ke ntak emi mme okpono ndem eke ọyọhọ isua ikie ita ẹma ẹsisụn̄i mme Christian, ẹdọhọde ẹte: “Mbufo isikaha ikese mme itie ẹmi ẹwụtde mme utom usọ; mbufo inyeneke udọn̄ ke mme an̄wan̄wa edinam; mbufo ẹmesịn an̄wan̄wa ikpọ usọrọ, ẹnyụn̄ ẹsua ndisana en̄wan.” Mme okpono ndem, ke n̄kan̄ eken, ẹma ẹnam inua ẹte: “Nnyịn ituak ibuot inọ mme abasi ye idatesịt, ye mme usọrọ, mme ikwọ ye mme mbre.”
Etisịm ufọt ufọt ọyọhọ isua ikie inan̄, n̄kụni oro ama etek ubọk. Didie ke ekedi ntre? Nte ekese abian̄a abian̄a Christian ẹkenyọnide ẹdụk otu, mme ekikere nsọn̄ibuot ẹma ẹtara. Emi ama ada ekesịm edinyịme nnọ ererimbot Rome. Ke etịn̄de aban̄a emi, n̄wed oro The Paganism in Our Christianity ọdọhọ ete: “Ekedi nnennen ndutịm Christian ndibọ mme usọrọ ukpono ndem nda emi ẹdade mme ido edinam ẹnam mme owo ẹma, nnyụn̄ nnọ mmọ idaha eke Christian.” Ih, akwa nsọn̄ibuot ke ekenyene idiọk utịp esie. Unyịme emi mbon oro ẹkedọhọde nte idide mme Christian ẹkenyịmede ndida mme usọrọ ukpono ndem nnyene ama anam ẹnyene ndusụk edinyịme ke obio. Ikebịghike, mme Christian ẹma ẹdinyene ediwak usọrọ eke isua ke isua nte mme okpono ndem ke idemmọ. Nte eyịghe mîdụhe, Christmas ekedi n̄wọrọnda ke otu mmọ.
Ini Nduọkodudu Ofụri Ererimbot
Nte orụk Ido Ukpono Christ oro akasuanade akan akatarade odụk Europe, Christmas ama etiene enye atara. Ufọkabasi Catholic ama enyịme ye ekikere oro nte ke odot ndinam idara idara usọrọ oro ẹdade ẹkpono usen emana Jesus aka iso odu ke nsinsi. Nte ekemde, ke 567 E.N., Esop eke Tours “ama osio usen 12 enịm ọtọn̄ọde ke Christmas esịm Epiphany nte edisana ye ini usọrọ.”—The Catholic Encyclopedia for School and Home.
Ikebịghike Christmas ama edinyene ediwak ikpehe ẹtode mme usọrọ idọk ererimbot eke n̄kan̄ edere edere Europe. Udia usọrọ ama aka iso edi ọsọ n̄kpọ akan utuakibuot nte mme adia usọrọ ẹkesịnde idem ke udia n̄kpọ nnyụn̄ n̄n̄wọn̄ n̄kpọ ke en̄weme. Utu ke nditịn̄ n̄kpọ mbiat oburobụt ido, ufọkabasi ama enyịme enye. (Men Rome 13:13; 1 Peter 4:3 domo.) Ke 601 E.N., Pope Gregory I ama ewet n̄wed ọnọ ẹsọk Mellitus, isụn̄utom esie ke England, asiande enye ete “okûkpan edinịm mme utọ usọrọ ukpono ndem eset oro, edi anam mmọ ẹkekem ye mme edinam Ufọkabasi, n̄kukụre okpụhọde ntak ẹnịmde mmọ ọkpọn̄ ukpono ndem esịn ke eke Christian.” Ntre ke Arthur Weigall, emi ini kiet ko ekedide akwa esenyịn n̄kpọ eset ọnọ ukara Egypt, ọtọt.
Ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, mme owo oro ẹkenyenede ekikere unam ukpụhọde ẹma ẹkere ke oyom ẹtịn̄ n̄kpọ ẹbiat mme utọ ebeubọk edinam oro. Mmọ ẹma ẹsion̄o ediwak ibet ndibiọn̄ọ “edida usọrọ Christmas nnam n̄kpọ ke idiọk usụn̄.” Dr. Penne Restad, ke n̄wed esie oro Christmas in America—A History, ọdọhọ ete: “Ndusụk mme ọkwọrọ ederi ẹma ẹsọn̄ọ ẹtịn̄ ẹte ke oyom anana-mfọnmma ubonowo enyene san̄asan̄a ini udia uwem ye ini unam n̄kpọ mbe ubọk, amakam edi ẹnam enye ke idak edise enyịn eke Christian.” Emi n̄kukụre akadian n̄kpọ ke ndutịme oro odude. Nte ededi, ukpụhọde ndomokiet ikodụhe koro ẹma ẹbabuak mme ido edinam ukpono ndem ye Christmas tutu ata ekese owo ikenyịmeke ndikpọn̄ mmọ. Ewet n̄wed oro Tristram Coffin esịn enye ke usụn̄ emi ete: “Mme owo ke ofụri ofụri [ẹkenam] sụk se mmọ [ẹkesinamde] kpukpru ini ẹnyụn̄ ẹnọ esisịt ntịn̄enyịn ke mme eneni emi mbon oro ẹkekerede ẹban̄a eti ido uwem ẹkenenide.”
Etisịm ini emi mbon Europe ẹketọn̄ọde ndinam idụn̄ ke Obufa Ererimbot, Christmas ama ededi ini nduọkodudu oro ẹtịmde ẹdiọn̄ọ. Kpa ye oro, owo ikenyịmeke Christmas ke mme obio ukara oro. Mme anam ukpụhọde ke ido uwem ẹkeda usọrọ emi nte ukpono ndem ẹnyụn̄ ẹdori enye ukpan ke Massachusetts ọtọn̄ọde ke 1659 esịm 1681.
Ke ẹma ẹkedorode ukpan oro ẹfep, usọrọ Christmas ama atara asuana ke ofụri obio ukara oro, akpan akpan ke edem usụk New England. Ke ẹkerede ẹban̄a mbụk ini nduọkodudu emi, nte ededi, idịghe n̄kpọ n̄kpaidem nte ke ndusụk owo ẹkenen̄ede ẹnyene udọn̄ ke ndidia uwem akan ndikpono Eyen Abasi. Ido edinam Christmas kiet oro ekenen̄erede ọdiọk ekedi eke ebeubọk un̄wọn̄ n̄kpọ. Uyom uyom otu n̄kparawa iren ẹyedụk ufọk mbọhọidụn̄ ẹdide mbon inyene ẹkeyom udia ye edin̄wọn̄ n̄kpọ ke mfọn mîdịghe ẹbọ ke n̄kanubọk. Edieke enyeneufọk esịnde, ẹyesụn̄i enye, ẹnyụn̄ ẹbiat n̄kpọ ke ufọk esie ke ini ke ini.
Prọfesọ Nissenbaum ọdọhọ ete ke nte mme n̄kpọ ẹketiede ke iduọk isua 1820 ẹma ẹtetịm ẹdiọk tutu “ubiatibet ini Christmas” ama akabade edi “ata n̄kpọ ndịghe ọnọ n̄kaowo.” Ke mme obio nte New York ye Philadelphia, mme enyene isọn̄ ẹmi ẹdide mbon inyene ẹma ẹtọn̄ọ ndikpe mbon ukpeme ndikpeme inyene mmọ. Ẹkam ẹdọhọ ẹte ke New York City okodiomi akpa otu nta mme bodisi esie ndise mban̄a afai afai ntịme ke ini Christmas eke 1827 ye 1828!
Ẹkpụhọde Christmas
Ọyọhọ isua ikie 19 ama ada ikpọ ukpụhọde ọsọk ubonowo. Mme owo, inyene, ye mbụk ẹma ẹtọn̄ọ nditara nsuana ata usọp usọp nte ndutịm usụn̄ isan̄ ye usụn̄ tren ẹkewọrọde ẹdi. Akwa n̄kọri ke ifiọk ubot mbufa n̄kpọ ama anam ediwak miliọn utom ẹdu, ndien mme usiakifia ẹma ẹka iso ndision̄o mme n̄kpọ urua ndi usọp usọp. Usiakifia ama ada n̄ko mbufa ye awak-n̄kukọhọ mfịna edi ke n̄kaowo, emi ke akpatre okotụkde usụn̄ nte ẹnịmde Christmas.
Mme owo ke anyan ini ẹda mme ini nduọkodudu nte usụn̄ ndisọn̄ọ mbọbọ ubon, ndien kpa ntre ke edi ye Christmas. Ebede ke ndikpụhọde ndusụk n̄kani ido edinam Christmas, mme andisịn udọn̄ nnọ enye ẹma ẹkpụhọde Christmas uforo uforo ẹto ke idat idat usọrọ udia ẹsịn ke ini nduọkodudu ubon.
Ke akpanikọ, etisịm utịt utịt ọyọhọ isua ikie 19, ẹkedida Christmas nte n̄kpọ ndida n̄kpụhọ ye ndiọi edu ke uwem mbon America eyomfịn. Dr. Restad ọdọhọ ete: “Ke otu kpukpru ini nduọkodudu, Christmas ekedi mfọnmma n̄kpọutom ndida mmen ido ukpono ye ntụk ido ukpono nnyọn̄ ndi ufọk nnyụn̄ nnen̄ede mme ebeubọk edu ye mme edikpu oro ẹdude ke ererimbot.” Enye adian ete: “Edinọ enọ, mme edinam mfọnido, idem ufan ufan ekọm ini nduọkodudu ye mme mbana ye edidara nsehe eto oro ẹnịmde ke akwa ubet m̀mê, ke ukperedem, ke ufọk ẹnịmde ederi nditọwọn̄ ke Sunday, ama anam mme andibuana ke nsio nsio ubon ẹdiana kiet, ke ufọkabasi, ye ke n̄kaowo.”
Ke ukem usụn̄ oro, ediwak owo mfịn ẹnịm Christmas nte usụn̄ ndisọn̄ọ ima oro mmọ ẹnyenede ẹnọ kiet eken nnyụn̄ n̄n̄wam ndisọn̄ọ mmụm edidianakiet ubon. Nte ededi, se mîkpanaha ẹfụmi edi ikpehe eke spirit. Ediwak miliọn owo ẹnịm Christmas ke ndida n̄kpono emana Christ. Mmọ ẹkeme ndidụk san̄asan̄a edinam ufọkabasi, ẹnịm mme itie Emana ke ufọk mmọ, mîdịghe ẹbọn̄ akam ekọm ẹnọ Jesus ke idemesie. Edi didie ke Abasi ese n̄kpọ emi? Nte enye enyịme mme n̄kpọ ẹmi? Kere ban̄a se Bible etịn̄de.
‘Ẹma Akpanikọ ye Emem’
Ke adan̄aemi Jesus okodude ke isọn̄, enye ama asian mme anditiene enye ete: “Abasi edi spirit: ndien mme andituak ibuot nnọ Enye ẹnyene ndituak ibuot ke spirit ye ke akpanikọ.” (John 4:24) Jesus ama anam mme ikọ oro. Enye ama esitịn̄ akpanikọ kpukpru ini. Enye ama ekpebe Ete esie, “Jehovah Abasi akpanikọ,” ke mfọnmma usụn̄.—Psalm 31:5; John 14:9.
Ebede ke mme page Bible, Jehovah anam an̄wan̄a ete ke imọ isasua kpukpru orụk abian̄a. (Psalm 5:6) Ke ẹkerede emi, nte idịghe isio isio n̄kpọ nte ke ediwak ikpehe oro ẹbuanade ye Christmas ẹnọ ekikere nsu? Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a nsunsu mbụk aban̄ade Santa Claus. Nte akanam afo omodomo ndinam an̄wan̄a eyenọwọn̄ ntak emi Santa emekde ndisan̄a ke ekwa nsụn̄ikan̄ ndụk utu ke ndisan̄a ke enyịnusụn̄, nte ẹnịmde ke akpanikọ ke ediwak idụt? Ndien Santa esisan̄a didie aka ata ediwak miliọn ufọk ntre ke okoneyo kiet kpọt? Nso kaban̄a edop oro efede? Ke ini eyenọwọn̄ ọfiọkde ete ke ẹkebian̄a imọ ndinịm ke akpanikọ nte ke Santa edi ata owo, nte emi isụhọkede mbuọtidem oro enye enyenede ke idem ete ye eka esie?
The Catholic Encyclopedia etịn̄ in̄wan̄în̄wan̄ ete: “Mme ido edinam ukpono ndem . . . ẹkeda ẹkesịm Christmas.” Do ntak emi Ufọkabasi Catholic ye mme ufọkabasi Christendom eken ẹkade iso ndinịm ini nduọkodudu emi mme ido edinam esie mîkọtọn̄ọke ito mme Christian? Nte oro iwụtke edinyịme mme ukpepn̄kpọ ukpono ndem?
Ke adan̄aemi okodude ke isọn̄ Jesus ikesịnke udọn̄ inọ mme owo ndituak ibuot nnọ enye. Jesus ke idemesie ọkọdọhọ ete: “Tuak ibuot nọ Jehovah Abasi fo, nyụn̄ nam n̄kpọ nọ Enye ikpọn̄îkpọn̄.” (Matthew 4:10) Ke ukem usụn̄ oro, ke ẹma ẹkenọ Jesus ubọn̄ ke heaven, angel ama asian apostle John ete ‘atuak ibuot ọnọ Abasi,’ owụtde ete ke n̄kpọ ndomokiet ikokpụhọkede kaban̄a n̄kpọ emi. (Ediyarade 19:10) Emi ada ekesịm mbụme emi, Nte Jesus ekpenyịme kpukpru ukpono ukpono utuakibuot oro ẹnọde enye, utu ke Ete esie, ke ini Christmas?
Nte an̄wan̄ade, akpanikọ ẹban̄ade Christmas eyomfịn itịmke ifọn. Enye enen̄ede edi ini nduọkodudu oro ẹtịbide-tịbi ẹdi ye ekese uyarade ẹwụtde oburobụt ido eset. Ọkọn̄ọde ke eti ubieresịt, ndien, ediwak miliọn Christian ẹbiere nditre ndinịm Christmas. Ke uwụtn̄kpọ, uyen kiet ekerede Ryan etịn̄ aban̄a Christmas ete: “Mme owo ẹnen̄ede ẹkop nduaidem ẹban̄a usen ifan̄ ke isua emi ubon ẹsidianade kiet ndien kpukpru owo ẹkopde inemesịt. Edi nso inen̄ede idi n̄wọrọnda n̄kpọ iban̄a oro? Ete ye eka mi ẹsinọ mi mme enọ kpukpru ini ke isua!” Uyen efen, edide isua 12 ke emana, ọdọhọ ete: “N̄kereke ke mmataba se n̄kpenyenede. Mmesibọ mme enọ kpukpru ini ke isua, idịghe sụk ke akpan usen kiet ke ini mme owo ẹkerede ke imenyene mbiomo ndidep mme enọ.”
Prọfet Zechariah ama esịn udọn̄ ọnọ ekemmọ nditọ Israel ete “ẹma . . . akpanikọ ye emem.” (Zechariah 8:19) Edieke nnyịn, ukem nte Zechariah ye mme anam-akpanikọ irenowo eken ke eset, ‘imade akpanikọ,’ nte nnyịn ikpefepke usọrọ nsunsu ido ukpono ekededi oro esuenede “ata Abasi emi odude uwem,” Jehovah?—1 Thessalonica 1:9.
[Ndise ke page 7]
“N̄kereke ke mmataba se n̄kpenyenede. Mmesibọ mme enọ kpukpru ini ke isua”