Mme N̄wed Emi Ẹsiakde ke N̄wed Mbono Esop Uwem ye Utom Nnyịn

FEBRUARY 5-11

(Matthew 12:20) Enye idinuakke nnyanyan̄a eke obụn̄ọde, idinyụn̄ inịmeke ikan̄ ọfọn̄ utuenikan̄ eke osiode nsụn̄ikan̄, tutu enye anam unenikpe enyene edikan.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 12:20

ọfọn̄ utuenikan̄ eke osiode nsụn̄ikan̄: Ẹkesida mbateso ẹnam utuenikan̄ emi, ẹda mfịbe flax ẹnam ọfọn̄ utuenikan̄ esie, ẹnyun̄ ẹsịn aran olive man ikan̄ oro asak. Ikọ Greek oro ẹkabarede “ọfọn̄ utuenikan̄ eke osiode nsụn̄ikan̄” ekeme ndida mban̄a ọfọn̄ utuenikan̄ oro ikan̄ oyomde ndinịme m̀mê oro ikan̄ enịmede ata idahaoro, edi ke osụk ososion̄o nsụn̄ikan̄. Isa 42:3 ama owụt nte Jesus edituade owo mbọm; Jesus ayan̄wam mbon nsụhọdeidem ye mbon oro ẹfịkde, oro ẹsụk ẹnyenede ekpri idotenyịn nte ọfọn̄ utuenikan̄ oro mînịmeke ima.

FEBRUARY 12-18

(Matthew 14:​20, 21) Ntre kpukpru owo ẹdia ẹyụhọ, ndien mmọ ẹtan̄ mben̄e ẹyọhọ akpasa duopeba. ²¹ Edi mbon oro ẹkediade ẹkedi owo tọsịn ition, isịneke iban ye n̄kpri nditọwọn̄.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 14:21

isịneke iban ye n̄kpri nditọwọn̄: Matthew kpọt asiak iban ye nditọwọn̄ ke mbụk emi. Etie nte ofụri mbon oro ẹkediade udia oro ẹma ẹbe owo 15,000.

(Matthew 15:​7-9) Mbufo mbon mbubịk, Isaiah ama etịn̄ ntịn̄nnịm ikọ nte odotde aban̄a mbufo, ke ini enye ọkọdọhọde ete, ⁸ ‘Mbon emi ẹkpono mi ke n̄kpọkinua mmọ, edi esịt mmọ ada nsannsan ye ami. ⁹ Mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ mi ke ikpîkpu, koro mmọ ẹkpepde mme ewụhọ owo ke ukpepn̄kpọ mmọ.’”

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 15:7

mbon mbubịk: Ikọ Greek oro hy·po·kri·tesʹ ke ẹkabade nte “mbon mbubịk.” Ikọ emi akaban̄a mbon Greece (ekem mbon Rome) emi ẹkesifụhọde n̄kpọ emi anamde uyo mmọ okpon, ẹnam drama. Edi nte ini akakade, mbon emi ẹdịpde utọ owo emi mmọ ẹdide m̀mê mbon oro ẹnamde nte idi nti owo, ke ẹkedikot “mbon mbubịk.” Ntak edi oro Jesus okokotde mme adaiso ido ukpono mme Jew “mbon mbubịk.”​—Mt 6:​5, 16.

(Matthew 15:26) Enye ọbọrọ ete: “Inenke ndimen udia nditọ ntop nnọ nditọ ebua.”

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 15:26

nditọ . . . nditọ ebua: Bible esiwak ndisiak ebua ke ini etịn̄de aban̄a n̄kpọ emi mîfọnke sia ebua ekesịne ke otu unam emi Ibet Moses ọkọdọhọde ke ẹdehe. (Le 11:27; Mt 7:6; Php 3:2; Edi 22:15) Edi Mark (7:27) ye Matthew ẹkabade ikọ Greek oro Jesus eketịn̄de ke mbụk emi nte “nditọ ebua” m̀mê “ebua ufọk.” Etie nte inem inem enyịn̄ emi mbon oro mîdịghe mme Jew ẹkesikotde ufene emi odụn̄de ye mmọ ke ufọk ke Jesus akasiak ke itien̄wed emi. Jesus ndikemen mme Jew ndomo ye “nditọ” nnyụn̄ mmen mbon oro mîdịghe mme Jew ndomo ye “nditọ ebua” okowụt se anade ẹbem iso ẹnam. Edieke owo enyenede nditọwọn̄ ye ebua ke ufọk, ana enye ọnọ nditọwọn̄ udia mbemiso ọnọde ebua.

FEBRUARY 19-25

(Matthew 16:18) N̄ko, ndọhọ fi nte, Afo edi Peter, ndien nyọbọp esop mi ke enyọn̄ akamba itiat emi, ndien mme inuaotop Udi idikanke enye.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 16:18

Afo edi Peter, ndien . . . ke enyọn̄ akamba itiat emi: Ikọ Greek oro ẹkabarede “Peter” edi peʹtros. Enye ọwọrọ “itiat” m̀mê “ubak akamba itiat.” Ke itien̄wed emi, ẹwet enye nte enyịn̄ owo (Peter). Nte ẹkesiwetde enyịn̄ emi Jesus okosiode Simon ke usem Greek edi oro. (Joh 1:42) Ikọ Greek en̄wen emi ebietde ikọ oro edi peʹtra, ndien enye ọwọrọ “akamba itiat.” Etie nte ikọ enye emi aban̄a ata akamba itiat emi ubak esie esịnede ke esịt isọn̄ m̀mê itiat emi okon̄de nte obot. Ikọ Greek emi odu n̄ko ke Mt 7:​24, 25; 27:60; Lu 6:48; 8:6; Ro 9:33; 1Co 10:4; 1Pe 2:8. Peter ikadaha idemesie nte akamba itiat emi Jesus ọkọdọhọde ke iyọbọp esop imọ idori, sia enye Peter ekewet ke 1Pe 2:​4-8 ete ke Jesus edi “itiat idakisọn̄ emi edide itiat inụk” oro mme prọfet ẹkedọhọde ke Abasi ke idemesie edimek. Apostle Paul n̄ko okokot Jesus “itiat idakisọn̄” ye “akamba itiat eke spirit.” (1Co 3:11; 10:4) Ntre, anaedi se ikọ Jesus ọkọwọrọde edi emi: ‘Afo, emi ami n̄kotde Peter, oro edi, Ubak Akamba Itiat, ọmọfiọk owo emi edide Christ, oro edi, “akamba itiat emi,” kpa enye emi edidide itiat idakisọn̄ esop mme Christian.’

esop: Ikọ Greek oro ẹkabarede “esop” edi ek·kle·siʹa, ndien akpa itie emi enye odude ke N̄wed Abasi Usem Greek edi emi. Ẹda enye ẹto ikọ Greek iba, ek emi ọwọrọde “wọrọ,” ye ka·leʹo emi ọwọrọde “ndikot.” Ikọ emi aban̄a ndikot mme owo ẹdisop idem ọtọkiet man ẹnam n̄kpọ. Se Jesus eketịn̄de ke itien̄wed emi ekedi prọfesi. Enye ọkọdọhọ ke ẹyetọn̄ọ esop mme Christian, ndien ke ẹdida mme Christian oro ẹyetde aran, emi ẹkotde “mme odu-uwem itiat,” itọn̄ọ esop emi. N̄wed Abasi ọdọhọ ke ‘ẹbọp mmọ ẹte ẹdi ufọk eke spirit.’ (1Pe 2:​4, 5) Ikọ Greek emi odu ediwak ini ke Septuagint ke itie emi ikọ Hebrew emi ọwọrọde “esop” okodude, ndien emi esiwak ndida mban̄a ofụri ikọt Abasi. (De 23:3; 31:30) Ke Ut 7:​38, ẹkot nditọ Israel emi ẹkewọrọde ufụn ke Egypt “esop.” Kpasụk ntre, mme Christian emi Abasi ‘okotde osio ke ekịm’ onyụn̄ ‘emekde osio ke ererimbot’ ke ẹkot “esop Abasi.”​—1Pe 2:9; Joh 15:19; 1Co 1:2.

(Matthew 16:19) Nyọnọ fi mme ukpọhọde obio ubọn̄ heaven, ndien se ededi eke afo ọbọpde ke isọn̄ kpa n̄kpọ oro ke ẹbọp ke heaven, se ededi eke afo edinyụn̄ atatde ke isọn̄ kpa n̄kpọ oro ke ẹtat ke heaven.”

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 16:19

mme ukpọhọde obio ubọn̄ heaven: Ke ini Bible ọdọhọde ke ẹnọ owo ukpọhọde, edide ata ukpọhọde m̀mê idịghe, oro ọwọrọ ke ẹnọ owo oro odudu ndinam n̄kpọ. (1Ch 9:​26, 27; Isa 22:​20-22) Ntre ikọ oro “ukpọhọde” ekedida aban̄a odudu m̀mê utom oro ẹnọde owo. Peter ama ada “mme ukpọhọde” oro ẹkenọde enye an̄wam mme Jew (Ut 2:​22-41), mbon Samaria (Ut 8:​14-17), ye mme Gentile (Ut 10:​34-38) man mmọ ẹbọ spirit Abasi ẹnyụn̄ ẹdori enyịn ndidụk Obio Ubọn̄ heaven.

FEBRUARY 26–MARCH 4

(Matthew 18:​6, 7) Edi owo ekededi eke anamde kiet ke otu n̄kpri owo eke ẹbuọtde idem ye ami atuak ukot ọduọ, ọkpọfọn ye enye akan edieke ẹkpemende utọ itiat ukọkn̄kpọ emi ass esiyụtde ẹkọn̄ enye ke itọn̄ ẹnyụn̄ ẹtop enye ẹduọk ke akwa inyan̄. ⁷ “Mbọm ererimbot koro mme n̄kpọ iduọ ẹdude! Ke akpanikọ, mme n̄kpọ iduọ ẹnyene ndidi, edi mbọm owo emi edidade n̄kpọ iduọ edi!

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 18:​6, 7

itiat ukọkn̄kpọ emi ass esiyụtde: Mîdịghe, “akamba itiat ukọkn̄kpọ.” Edieke ẹkabarede ikọ emi nte ẹbonde ke usem Greek, edidi: “itiat ukọkn̄kpọ ass.” Etie nte utọ itiat ukọkn̄kpọ oro ama esikpon esịm ikpat ition ke ubom onyụn̄ odobi tutu edi se ass oyụtde.

mme n̄kpọ iduọ: Ẹdọhọ ke ikọ Greek oro skanʹda·lon, emi ẹkabarede “n̄kpọ iduọ,” akaban̄a afia. Ndusụk owo ẹdọhọ ke n̄kpọ iduọ emi ekedi eto oro ẹkesiyịride udia ke afia. Edi nte ini akakade, ẹkedikot n̄kpọ ekededi emi ekemede ndinam owo atuak ukot m̀mê ọduọ, “n̄kpọ iduọ.” Ntre, ẹkeme ndidọhọ ke “n̄kpọ iduọ” edi n̄kpọ emi owo anamde m̀mê n̄kpọ oro etịbede, emi anamde owo anam n̄kpọ emi mîfọnke m̀mê anam idiọkn̄kpọ. Ikọ Greek oro skan·da·liʹzo, emi ẹkabarede “anam atuak ukot ọduọ,” ke Mt 18:​8, 9, ekeme n̄ko ndiwọrọ “akabade edi afia; anam ẹnam idiọkn̄kpọ.”

nwtsty ndise

Itiat Ukọkn̄kpọ

Ẹkesida enye ẹkọk n̄kpọ ẹnyụn̄ ẹda ẹnuak olive ẹsio aran. Ndusụk itiat ukọkn̄kpọ ẹkesidi ekpri ekpri, ntre ẹkesida ubọk ẹyụt. Edi ndusụk ama esikpon tutu edi se anade unam oyụt. Ekeme ndidi utọ akamba itiat ukọkn̄kpọ emi ke mbon Philistia ẹkedọhọ Samson esiyụt ọnọ mmimọ. (Jg 16:21) Idịghe ke Israel kpọt ke unam ẹkesiyụt itiat ukọkn̄kpọ, ẹma ẹsinam emi n̄ko ke ata ediwak itie ke mme obio emi mbon Rome ẹkekarade.

Eyen Itiat Ukọkn̄kpọ ye Eka Itiat

Unam nte ass ekesiyụt utọ akamba itiat ukọkn̄kpọ oro ikụtde ke ndise mi. Ẹkesida itiat emi ẹkọk n̄kpọ mîdịghe ẹda ẹnuak olive. Eyen itiat ukọkn̄kpọ ekeme ndikpon nsịm ikpat ition ke ubom, ndien esisịne ke esịt eka itiat emi okponde akan oro.

(Matthew 18:​8, 9) Mmọdo, edieke ubọk fo m̀mê ukot fo anamde fi atuak ukot ọduọ, sịbe enye top duọk; ọfọn afo ndibiomo ndo m̀mê ndidi mbụn̄ọ ndụk uwem akan ndinyene ubọk iba m̀mê ukot iba ndien ẹtop fi ẹsịn ke nsinsi ikan̄. ⁹ N̄ko, edieke enyịn fo anamde fi atuak ukot ọduọ, wụbede enye top duọk; ọfọn afo ndida enyịn kiet mbe ndụk uwem akan ndinyene enyịn iba ndien ẹtop fi ẹduọk ke Gehenna.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 18:9

Gehenna: Ẹda ikọ emi ẹto ikọ Hebrew emi geh hin·nomʹ, emi ọwọrọde “itịghede Hinnom.” Itịghede emi okodu ekpere Jerusalem. (Se sgd ikpehe 16, map “Jerusalem ye Mbọhọ Oro.”) Etisịm eyo Jesus, itịghede emi ama akabade edi itie emi ẹsifọpde mbio. Ntre, ikọ oro “Gehenna” akada aban̄a ndisobo n̄kpọ ofụri ofụri.

nwtstg Mme Ikọ Bible Emi Ẹnamde An̄wan̄a

Gehenna

Gehenna edi ikọ Greek emi ọwọrọde Itịghede Hinnom; itịghede emi okodu ekpere Jerusalem. (Jer 7:31) Prọfet Jeremiah ọkọdọhọ ke ẹdisitop okpo owo idọn̄ ke itịghede emi. (Jer 7:32; 19:6) Idụhe n̄kpọ ndomokiet emi owụtde ke ẹkesitop odu-uwem unam m̀mê odu-uwem owo ẹdọn̄ ke Gehenna man ikan̄ ata mmọ mîdịghe man ẹtụhọde mmọ. Ntre, Gehenna ikemeke ndida mban̄a itie oro enyịn mîkwe emi ẹtụhọrede ukpọn̄ mme owo ke nsinsi ke ata ata ikan̄. Utu ke oro, se Jesus ye mme mbet esie ẹketịn̄de okowụt ke Gehenna ada aban̄a “udiana n̄kpa,” oro edi, nsinsi nsobo.​—Edi 20:14; Mt 5:22; 10:28.

(Matthew 18:10) Ẹkụt ẹte mbufo isịnke kiet ke otu n̄kpri owo emi ke ndek; koro ndọhọ mbufo nte mme angel mmọ ke heaven ẹsikụt iso Ete mi emi odude ke heaven kpukpru ini.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 18:10

ẹsikụt iso Ete mi: Mîdịghe, “ẹkeme ndidụk n̄kesịm iso Ete mi.” Sia mme angel ẹkemede ndidụk n̄kesịm ebekpo Abasi, mmọ kpọt ẹkeme ndikụt Abasi iso.​—Ex 33:20.

(Matthew 18:​21, 22) Ekem Peter asan̄a ekpere edibụp enye ete: “Ọbọn̄, ikafan̄ ke eyenete mi edinam mi idiọkn̄kpọ ndien ami mfen nnọ enye? Tutu esịm utịm ikatiaba?” ²² Jesus ọdọhọ enye ete: “Ndọhọ fi nte, idịghe, Tutu esịm utịm ikatiaba, edi, Tutu esịm utịm ike-ata ye efịteba.

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 18:22

utịm ike-ata ye efịteba: Edieke ẹkabarede ikọ emi nte ẹbonde ikọ ke usem Greek, edidi: “utịm ike-ata ye duop ye itiaba,” (oro edi, “70 ye 7”). Ikọ Greek emi ekeme ndiwọrọ “70 dian 7” (oro edi, 77) mîdịghe ọwọrọ “70 ke itie 7” (oro edi, 490). Ukem ikọ emi odu ke Septuagint usem Greek ke Ge 4:​24, ndien ẹkabade ikọ Hebrew oro nte “utịm ike ata ye efịteba.” Emi owụt ke enen ndikabade ikọ Jesus emi ke Mt 18:22 nte “utịm ike-ata ye efịteba.” Inamke n̄kpọ m̀mê ikọ emi ọwọrọ nso, ndiwet itiaba utịm ikaba, eketie nte ndidọhọ “anana-ibat.” Jesus ndikọdọhọ utịm ike-77 utu ke utịm ikatiaba oro Peter ọkọdọhọde owụt ke Jesus ikoyomke mbet esie ẹnyenyene ibat ini emi mmọ ẹkpefende ẹnọ owo. Edi Talmud mbon Babylon (Yoma 86b) ọkọdọhọ ete: “Edieke owo anamde ndudue, akpa ini, ọyọhọ ikaba ye ọyọhọ ikata ẹyefen enye, ọyọhọ ikanan̄ owo idifenke enye.”

(Matthew 19:7) Mmọ ẹdọhọ enye ẹte: “Ntak, ndien, Moses eketemede ete ẹnọ n̄wed usiondọ ẹnyụn̄ ẹsio n̄wan ndọ?”

nwtsty se ẹwetde ẹban̄a Mt 19:7

n̄wed usiondọ: Ibet ọkọdọhọ yak owo emi oyomde ndisio n̄wan esie ndọ ewet n̄wed usiondọ ọnọ enye. Etie nte akana enye ebem iso eneme n̄kpọ emi ye mbiowo. Emi ama ọnọ enye ifet ndinen̄ede n̄kere mbemiso osiode n̄wan esie ndọ. Se ikanamde ẹnọ ibet emi ekedi man owo okûsio n̄wan ndọ nte enye amama, man n̄wan onyụn̄ enyene n̄kpọ emi enye ekemede ndida n̄wụt ke ẹsio imọ ndọ. (De 24:1) Edi ke eyo Jesus, mme adaiso ido ukpono ẹma ẹnam emem utom ndisio owo ndọ. Josephus emi ekedide Pharisee okonyụn̄ edide ewetmbụk eset ọkọdọhọ ke ẹma ẹnyịme ẹdian̄ade ndọ “ke ntak ekededi (ndien ke irenowo ẹma ẹsiwak ndiyom ntak nnọ man ẹsio iban mmọ ndọ).” Enye ke idemesie ama osio n̄wan esie ndọ.

nwtsty ndise

N̄wed Usiondọ

Ẹkewet n̄wed usiondọ emi ke usem Aramaic ke n̄kpọ nte isua 71 m̀mê 72 eyo mme apostle. Ẹkekụt n̄wed emi ke Wadi Murabbaat, oro edi, akpa emi ama akasat ke Desat Judea. N̄wed oro ọkọdọhọ ke ọyọhọ isua itiokiet tọn̄ọ mme Jew ẹkesọn̄ ibuot ye mbon Rome, ke Joseph emi okodụn̄de ke Masada onyụn̄ edide eyen Naqsan, ama osio Miriam eyen Jonathan ndọ.