Ini Esop Ẹdude ke Emem

1, 2. Nso ke Saul akaduak ndikanam ke Damascus?

MME akaisan̄ emi ẹkade ndinam ibak ẹkpere ndisịm Damascus, ebiet emi mmọ ẹduakde ndikanam mbuka mmọ. Mmọ ẹmọn̄ ẹkedụri mme mbet Jesus oro mmọ ẹsuade ẹsion̄o ke ufọk, ẹbọp mmọ, ẹsuene mmọ, ẹnyụn̄ ẹdụri mmọ ẹka Jerusalem man Sanhedrin ẹkenọ mmọ ufen.

² Saul emi edide adausụn̄ mmọ akama iyịp owo.a Ibịghike enye eketiene enyịme onyụn̄ ada ese nte mbon emi ẹkekerede ke inam n̄kpọ Abasi ẹtọn̄ọde Stephen, emi ekedide mbet Jesus, ke itiat ẹwot. (Utom 7:57–8:1) Sia enye mîyụhọke ye ọkpọsọn̄ ukọbọ oro enye ọkọbọde mme mbet Jesus oro ẹdude ke Jerusalem, enye ebe aka ebiet efen man ọkọkọbọ mme mbet Jesus do. Enye okoyom ndisobo mbon emi mmọ ẹdade nte n̄ka mbon ntịme oro ẹkotde “Usụn̄ Oro.”​—Utom 9:1, 2; se ekebe oro “Se Ẹkenọde Saul Odudu Ndikanam ke Damascus,” ke page 61.

3, 4. (a) Nso iketịbe inọ Saul? (b) Mme mbụme ewe ke nnyịn idineme?

³ Inikiet inikiet, ata nyayama un̄wana akan Saul okụk. Mbon oro ẹsan̄ade ye enye ẹkụt un̄wana oro, edi ndịk iyakke mmọ ẹsioro uyo. Saul akabade nnan onyụn̄ ọduọ ke isọn̄. Enye ikemeke ndikụt usụn̄ aba, edi okop nte uyo otode heaven ọdọhọ ete: “Saul, Saul, ntak emi afo ọkọbọde mi?” Idem akpa Saul, ndien enye obụp ete: “Afo edi anie, Ọbọn̄?” Ibọrọ oro Saul okopde anam idem enen̄ede akpa enye: “Ami ndi Jesus, emi afo ọkọbọde.”​—Utom 9:3-5; 22:9.

⁴ Nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto akpa ikọ emi Jesus eketịn̄de ye Saul? Nso ufọn ke idibọ edieke isidụn̄ọrede mme n̄kpọ oro ẹketịbede ini Saul akakabarede esịt? Ndien nso ke nnyịn ikeme ndikpep nto nte esop ẹkenamde n̄kpọ ini mmọ ẹkedude ke emem ke Saul ama akakabarede esịt?

“Ntak Emi Afo Ọkọbọde Mi?” (Utom 9:1-5)

5, 6. Nso ke ikeme ndikpep nto se Jesus eketịn̄de ye Saul?

⁵ Ke ini Jesus okosobode ye Saul ke usụn̄ uka Damascus, enye ikobụpke Saul: “Ntak emi afo ọkọbọde mme mbet mi?” Nte ikụtde ke ọyọhọ ikpehe ita, enye ọkọdọhọ ete “Ntak emi afo ọkọbọde mi?” (Utom 9:4) Jesus akada ukọbọ oro mme mbet esie ẹkesobode nte ke ẹkọbọ imọ.​—Matt. 25:34-40, 45.

⁶ Edieke ẹkọbọde fi ke ntak emi afo ọbuọtde idem ye Christ, nịm ke Jehovah ye Jesus ẹfiọk se iwọrọde fi. (Matt. 10:22, 28-31) Ekeme ndidi Jehovah idimenke ukọbọ oro ifep idahaoro idahaoro. Edi ti ke Jesus ama etie okụt nte Saul eketienede enyene ubọk ke n̄kpa Stephen, onyụn̄ okụt nte Saul okodụride mme mbet Esie emi ẹkesọn̄ọde ẹda ye enye osion̄o ke ufọk mmọ ke Jerusalem. (Utom 8:3) Edi Jesus ikanamke n̄kpọ iban̄a ukọbọ oro. Edi, Jehovah ama anam Christ ọnọ Stephen ye mme mbet eken odudu man mmọ ẹkeme ndika iso nsọn̄ọ nda.

7. Nso ke ana afo anam man aka iso ọyọ idomo?

⁷ Afo n̄ko emekeme ndiyọ ukọbọ edieke anamde mme n̄kpọ emi: (1) Biere ndika iso nsọn̄ọ nda inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe. (2) Ben̄e Jehovah an̄wam fi. (Phil. 4:6, 7) (3) Yak usiene nọ Jehovah. (Rome 12:17-21) (4) Nyene mbuọtidem nte ke Jehovah ọyọnọ fi odudu ndiyọ tutu esịm ini emi enye okụtde ke odot ndimen ukọbọ oro mfep.​—Phil. 4:12, 13.

“Saul, Eyenete, Ọbọn̄ . . . Osio Mi Ọdọn̄” (Utom 9:6-17)

8, 9. Didie ke Ananias ekese utom emi ẹkedọn̄de enye?

⁸ Ke Jesus ama ọkọbọrọ mbụme oro Saul okobụpde enye ete, “Afo edi anie, Ọbọn̄?” Jesus ama ọdọhọ enye ete: “Daha ke enyọn̄ dụk obio, ndien ẹyesian fi se anade afo anam.” (Utom 9:6) Ẹma ẹmụm Saul emi akakabarede nnan ubọk ẹda ẹka ufọk emi enye edidude ke Damascus, do ke enye eketie utre udia onyụn̄ ọbọn̄ akam ke usen ita. Mbemiso ini oro, Jesus ama etetịn̄ aban̄a Saul ọnọ mbet kiet emi ẹkekotde Ananias ke obio oro, ‘emi kpukpru mme Jew emi ẹdụn̄de ke Damascus ẹtịn̄de eti ikọ ẹban̄a.’​—Utom 22:12.

⁹ Kere nte ekikere eketịmerede Ananias! Ke Jesus Christ ama ekeset, Jesus emi edide Ibuot esop ama etịn̄ ikọ ye enye, onyụn̄ ọnọ enye san̄asan̄a utom anam. Ata akamba utom ke ẹkenọ Ananias emi! Ini ẹkedọhọde Ananias eketịn̄ ikọ ye Saul, enye ama ọbọrọ ete: “Ọbọn̄, mmokop nto ediwak owo mban̄a owo emi, adan̄a ediwak ndiọi n̄kpọ emi enye akanamde ndisana ikọt fo ke Jerusalem. Ndien ke emi enye ama ọbọ odudu oto mbọn̄ oku ndisịn kpukpru mbon emi ẹsemede ẹkot enyịn̄ fo ke n̄kpọkọbi.”​—Utom 9:13, 14.

10. Nso ke ikpep ito nte Jesus akanamde n̄kpọ ye Ananias?

¹⁰ Jesus ikasuaha inọ Ananias ke enye ndiketịn̄ se isịnede enye ke esịt. Edi Jesus ama eteme enye se enye edinamde. Ndien Jesus ama anam n̄kpọ owụt ke enye ama Ananias oro akanam enye etịn̄ ntak emi enye okoyomde Ananias anam utom emi. Jesus ama etịn̄ aban̄a Saul ete: “Owo emi edi owo eke mmekde nte ada enyịn̄ mi aka iso mme idụt ye ndidem ye nditọ Israel. Koro nyowụt enye adan̄a ediwak ukụt eke anade enye osobo kaban̄a enyịn̄ mi.” (Utom 9:15, 16) Ananias ama ọsọsọp anam se Jesus ọkọdọhọde enye anam. Enye ama aka okoyom Saul emi ekesikọbọde ikọt Abasi do okụt, onyụn̄ ọdọhọ enye ete: “Saul, eyenete, Ọbọn̄, kpa Jesus emi okowụtde fi idem ke usụn̄ emi afo akasan̄ade edi, osio mi ọdọn̄, man afo akpafiak okụt usụn̄ onyụn̄ ọyọhọ ye edisana spirit.”​—Utom 9:17.

11, 12. Nso ke nnyịn ikpep ito se iketibede ke ufọt Jesus, Ananias, ye Saul?

¹¹ Mme n̄kpọ oro ẹketịbe ke ufọt Jesus, Ananias, ye Saul do ẹnam ediwak n̄kpọ ẹn̄wan̄a. Ke uwụtn̄kpọ, Jesus ke enen̄ede ada usụn̄ ke utom ukwọrọikọ kpa nte enye ọkọn̄wọn̄ọde ke iyanam. (Matt. 28:20) Kpa ye oro Jesus mîtịn̄ke ikọ nnennen nnennen inọ owo kiet kiet mfịn, enye ke ada ofụn emi anamde akpanikọ ọnọ ndausụn̄ ke utom emi, kpa ofụn emi ke enye emek ete ese aban̄a kpukpru inyene esie. (Matt. 24:45-47) Ofụn emi ke ẹn̄wam mme asuanetop ye mme asiakusụn̄ ndiyom mbon oro ẹyomde ndinen̄ede mfiọk n̄kpọ mban̄a Christ. Nte ẹketịn̄de ke ibuot oro ekebede, ediwak mbon oro ẹsibọn̄ akam ẹben̄e Abasi an̄wam mmimọ, ndien ekem Mme Ntiense Jehovah ẹsisobo ye mmọ.​—Utom 9:11.

¹² Ananias ama okop uyo Jesus onyụn̄ enyịme ndinam utom oro ẹkedọn̄de enye, ndien ẹma ẹdiọn̄ enye. Ndi afo emesitiene ọnọ ọyọhọ ikọ ntiense nte Abasi ọdọhọde, idem ọkpọkọm utom emi imemke? Ndisan̄a ke ufọk ke ufọk n̄kwọrọ ikọ nnọ mme owo esinam esịt etịmede ndusụk owo. Esisọn̄ ndusụk owo n̄ko ndikwọrọ ikọ nnọ mme owo ke mme itie mbubehe mmọ, ke efak, m̀mê ndida telefon m̀mê leta n̄kwọrọ ikọ. Ananias ama etre ndikop ndịk onyụn̄ an̄wam Saul ọbọ edisana spirit.b Ananias ekekeme ndinam kpukpru emi sia enye ama ọbuọtde idem ye Jesus onyụn̄ ada Saul nte eyenete esie. Nnyịn imekeme ndiyene uko ukem nte Ananias edieke nnyịn inyenede mbuọtidem inyụn̄ inịmde ke Jesus ada usụn̄ ke utom ukwọrọikọ, iyakde mbọm mme owo anam nnyịn, inyụn̄ isede mbon oro ẹkọbọde nnyịn nte mbon oro ẹkemede ndikabade ndi nditọete nnyịn.​—Matt. 9:36.

“Enye Ọtọn̄ọ Ndikwọrọ [Mban̄a] Jesus” (Utom 9:18-30)

13, 14. Edieke edide afo ke ekpep Bible edi unaha baptism kan̄a, nso ke afo ekeme ndikpep nto uwụtn̄kpọ Saul?

¹³ Saul ama ọsọsọp anam se enye ekekpepde. Ke ẹma ẹkenam enye afiak okụt usụn̄, enye ama ana baptism onyụn̄ ọtọn̄ọ ndidian idem ye mme mbet ke Damascus. Edi Paul ama anam se ikande oro. “Kpa idaha oro enye ọtọn̄ọ ndikwọrọ Jesus ke mme synagogue, ete ke Enye edi Eyen Abasi.”​—Utom 9:20.

¹⁴ Edieke edide afo ke ekpep Bible edi unaha baptism kan̄a, ndi ayanam nte Saul akanamde onyụn̄ ebiere ndinanam se ekpepde? Kûfre ke Saul ama ada enyịn esie okụt utịben̄kpọ oro Christ akanamde, ndien emi ama anam enye okpụhọde. Edi mbon en̄wen ẹma ẹtiene ẹkụt mme utịben̄kpọ oro Jesus akanamde, edi mmọ ikọkpụhọkede. Ke uwụtn̄kpọ, enyene otu mme Pharisee oro ẹkekụtde nte Jesus anamde ubọk afiak ọfọn owo emi ubọk akakpade, ndien ata ediwak mme Jew ẹma ẹfiọk ke Jesus akanam Lazarus eset. Edi ediwak mmọ ikọdọn̄ke enyịn do, ndusụk mmọ ẹma ẹkam ẹkọbọ enye. (Mark 3:1-6; John 12:9, 10) Edi Saul iketiehe ntre, enye ama okpụhọde. Ntak emi Saul okokpụhọrede ke ini mbon en̄wen mîkamaha ndikpụhọde? Sia enye ama ama Abasi akan owo, onyụn̄ enen̄ede owụt ke imama nte Christ akatuade imọ mbọm. (Phil. 3:8) Edieke afo anamde ntre, udûyakke n̄kpọ ndomokiet akpan fi nditiene n̄kwọrọ ikọ nnyụn̄ nna baptism.

15, 16. Nso ke Saul akanam ke mme synagogue, ndien nso ke mme Jew ke Damascus ẹkenam ẹban̄a ukwọrọikọ esie?

¹⁵ Kere nte idem akpade otuowo, nte mmọ ẹdịghede, ẹnyụn̄ ẹyatde esịt ke ini Saul ọtọn̄ọde ndikwọrọ mban̄a Jesus ke mme synagogue? Mmọ ẹma ẹbụp ẹte: “Nte idịghe owo emi okosobo mmọ eke ẹsemede ẹkot enyịn̄ emi ke Jerusalem?” (Utom 9:21) Ke ini Saul eketịn̄de nte enye okokpụhọde se enye ekekerede aban̄a Jesus, enye ama ‘owụt ke nde ke nde ke Jesus edi Christ.’ (Utom 9:22) Edi nditịn̄ n̄kpọ ke nde ke nde iwọrọke ke kpukpru owo ẹdinyịme. Enye ikekemeke ndikpụhọde ekikere mbon oro ẹkesọn̄ọde ẹyịre ke ido eset m̀mê mbon ntan̄idem. Edi Saul iketreke ndikwọrọ ikọ.

¹⁶ Ke isua ita ẹma ẹkebe, mme Jew ke Damascus ẹkesụk ẹkọkọbọ Saul. Ke akpatre mmọ ẹma ẹyom usụn̄ ndiwot enye. (Utom 9:23; 2 Cor. 11:32, 33; Gal. 1:13-18) Ke ini ẹkedide ẹdifiọk se mmọ ẹduakde ndinam, Saul ama enyene ifiọk ọdọhọ ẹsịn imọ ke akpasa ẹyịri urụk ẹsụhọde ke odudu ibibene man enye ọkpọn̄ obio oro. Luke ọdọhọ ke mbon oro ẹken̄wamde Saul efehe okoneyo oro ẹkedi “mme mbet [Saul].” (Utom 9:25) Ikọ emi ọwụt ke anaedi ndusụk mbon oro ẹkekopde ukwọrọikọ Saul ke Damascus ẹma ẹkabade esịt enyụn̄ ẹdi mme anditiene Christ.

17. (a) Didie ke nsio nsio owo ẹsinam n̄kpọ ẹban̄a akpanikọ Bible? (b) Nso ke nnyịn ikpaka iso inam, ndien ntak-a?

¹⁷ Ke ini ọkọtọn̄ọde nditịn̄ nti n̄kpọ oro afo ekpepde ke Bible nnọ mbonubon fo, mme ufan fo, ye mbon eken, ekeme ndidi afo ama odori enyịn ke kpukpru mmọ ẹyenyịme akpanikọ Bible. Ekeme ndidi ndusụk mmọ ẹma ẹnyịme edi ediwak mmọ ikenyịmeke. Ana edi mbonubon mbufo ẹma ẹtọn̄ọ ndisua fi. (Matt. 10:32-38) Edi, edieke afo akade iso ada N̄wed Abasi ọkọk ibuot ye mmọ, onyụn̄ akade iso odu uwem nte Christian, oyokụt ke mbon oro ẹkọbọde fi do ẹkeme ndikpụhọde nte ini akade.​—Utom 17:2; 1 Pet. 2:12; 3:1, 2, 7.

18, 19. (a) Ke ini Barnabas akanamde ẹfiọk ke Saul ama akabade edi mbet, didie ke mme apostle eken ẹkenam n̄kpọ ye Saul? (b) Didie ke nnyịn ikeme ndikpebe Barnabas ye Saul?

¹⁸ Ke ini Saul okodụkde Jerusalem, mme mbet eken ikenịmke ke enye ama akabade edi mbet, ndien imọdiọn̄ọ ntak emi mmọ mîkenịmke. Edi ke ini Barnabas akanamde mme apostle ẹfiọk ke Saul ama akabade edi mbet, mmọ ikesarike enye, ndien enye ama odu ye mmọ ke ekpri ini. (Utom 9:26-28) Saul ama owụt ke imenyene ọniọn̄, ndien bụt ikonyụn̄ inamke enye iban̄a eti mbụk. (Rome 1:16) Enye ama enyene ukọ ọkwọrọ ikọ ke Jerusalem, ebiet emi enye ọkọtọn̄ọde ndinen̄ede n̄kọbọ mme mbet Jesus Christ. Idem ama enen̄ede akpa mme Jew ke Jerusalem ini mmọ ẹkụtde ke adausụn̄ mmọ akabade edi Christian, ndien mmọ ẹma ẹyom usụn̄ nte ẹkpewotde enye. Mbụk oro ọdọhọ ete: “Ke ini nditọete ẹfiọkde emi, mmọ ẹda [Saul] ẹsụhọde ẹdi ke Caesarea ẹnyụn̄ ẹnọ enye ọnyọn̄ Tarsus.” (Utom 9:30) Saul ama anam item oro Jesus ọkọnọde esop. Saul ama ọbọ ufọn, esop n̄ko ẹma onyụn̄ ọbọ ufọn.

¹⁹ Fiọk ete ke Barnabas ekebem iso an̄wam Saul. Mfọnido emi ama anam mme asan̄autom Jehovah iba emi ẹsimade ndinam n̄kpọ Abasi mi ẹkabade ẹdi nti ufan. Ndi emesinyịme ndin̄wam mbufa owo ke esop mbufo nte Barnabas ekesinamde, asan̄a ye mmọ aka ukwọrọ ikọ onyụn̄ an̄wam mmọ ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi? Abasi ọyọdiọn̄ fi edieke anamde oro. Edieke afo edide obufa asuanetop, ndi eyenyịme nditọete ẹn̄wam fi ukem nte Saul ekenyịmede? Afo ndisan̄a ye mme asuanetop oro ẹnyenede ifiọk ayanam fi enen̄ede ọdiọn̄ọ ndikwọrọ ikọ, enen̄ede okop idatesịt, onyụn̄ enyene nti ufan oro mîdikpọn̄ke fi.

‘Ediwak Owo Ẹkabade Ẹdi Mme Andinịm ke Akpanikọ’ (Utom 9:31-43)

20, 21. Didie ke ikọt Abasi ke eset ye eke eyo nnyịn ẹnen̄ede ẹda ini oro mmọ ẹdude ke emem ẹnam n̄kpọ?

²⁰ Ke Saul ama akakabade esịt onyụn̄ ọnyọn̄ ke ifụre, “esop ke ofụri Judea ye Galilee ye Samaria ebe odụk ini emem.” (Utom 9:31) Didie ke mme mbet ẹkenam n̄kpọ ini emi mmọ ẹkedude ke emem mi? (2 Tim. 4:2) Bible owụt ke mmọ ẹma ẹda ini oro ẹsịn idem ẹnam n̄kpọ Abasi ẹnyụn̄ ẹnam esop “ọkọri.” Mme apostle ye nditọete eken oro ẹkenọde utom ẹnam ẹma ẹda usụn̄ ẹnyụn̄ ẹn̄wam mme mbet ẹnen̄ede ẹnyene mbuọtidem, nte esop ‘akasan̄ade ke uten̄e Jehovah ye ke ndọn̄esịt edisana spirit.’ Ke uwụtn̄kpọ, Peter ama ada ini oro ọsọn̄ọ mme mbet oro ẹkedụn̄de ke Lydda, ke Unaisọn̄ Sharon, idem. Se enye ekesịnde idem anam ama anam ediwak owo ke mbọhọ oro “ẹtiene Ọbọn̄.” (Utom 9:32-35) Mme mbet ikayakke mbubehe mmọ etịmede mmọ, edi ẹma ẹsịn idem ẹse ẹban̄a kiet eken ẹnyụn̄ ẹkwọrọ eti mbụk. Oro ama anam esop oro “ọdọdiọn̄ ọtọt.”

²¹ Ke n̄kpọ nte isua 1990, Mme Ntiense Jehovah ke ediwak idụt ẹma ẹnyene utọ “ini emem” oro. Mme ukara oro ẹkekọbọde ikọt Abasi ke ediwak isua ẹma ẹtre ndikọbọ mmọ, ndien ẹma ẹsụhọde ubọk ke ndusụk n̄kpọ oro mmọ ẹkekpande nnyịn ndinam ẹnyụn̄ ẹnyịme ifiak itọn̄ọ inam ndusụk. Ediwak tọsịn Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹda ini oro ẹsịn idem ẹkwọrọ ikọ ndien Jehovah ama onyụn̄ enen̄ede ọdiọn̄ mmọ.

22. Didie ke ekeme ndida ifụre oro enyenede nnam n̄kpọ oro enen̄erede enyene ufọn?

²² Ndi ke ada ifụre oro afo enyenede esịn idem anam n̄kpọ Abasi? Edieke afo odụn̄de ke idụt oro owo enyenede ifụre ndika ufọkabasi emi enye amade, Satan oyoyom ndinam fi esịn idem oyom inyene, utu ke ndinam n̄kpọ Abasi. (Matt. 13:22) Kûyak n̄kpọ ndomokiet akpan fi ndinam n̄kpọ Abasi. Da ini emi etiede nte imenyene emem mi sịn idem nam n̄kpọ Abasi. Da ini emi nen̄ede nsịn idem kwọrọ ikọ nyụn̄ nam esop Abasi ọkọri. Ti ke n̄kpọ ekeme ndikpụhọde ini ekededi.

23, 24. (a) Nso ke mbụk Tabitha ekpep nnyịn? (b) Nso ke nnyịn ikpebiere ndinam?

²³ Da se iketịbede inọ mbet oro ekekerede Tabitha, m̀mê Dorcas, ke uwụtn̄kpọ. Enye okodụn̄ ke Joppa emi okodude ekpere Lydda. Edima eyenete emi ama ada ini ye inyene esie anam n̄kpọ emi owụtde ke enye enyene ifiọk, onyụn̄ “ọyọhọ ye nti edinam ye mme enọ mbọm.” Edi etise, enye ama ọdọn̄ọ, onyụn̄ akpa.c N̄kpa esie ama anam mme mbet ke Joppa ẹnen̄ede ẹfụhọ, akpan akpan mme ebeakpa oro enye ekesin̄wamde. Ini Peter odụkde ufọk oro ẹketịmde okpo esie man ẹmen ẹkebụk, Peter ama anam utịben̄kpọ oro akanam apostle Jesus Christ ndomokiet mînamke. Peter ama ọbọn̄ akam, ndien ekem, anam Tabitha eset! Kere nte mme ebeakpa ye mme mbet eken ẹkekopde idatesịt ini Peter okokotde mmọ ẹfiak ẹdụk ẹdi ubet oro onyụn̄ ayakde Tabitha ọnọ mmọ. Anaedi se iketịbede emi ama ọsọn̄ọ mmọ idem onyụn̄ etịm mmọ idem ọnọ mme idomo oro mmọ ẹdisobode ke ini iso! Ekem, “ẹma ẹfiọk ẹban̄a [utịben̄kpọ] emi ke ofụri Joppa, ediwak owo ẹnyụn̄ ẹkabade ẹdi mme andinịm Ọbọn̄ ke akpanikọ.”​—Utom 9:36-42.

²⁴ Se iketịbede inọ Tabitha emi ekpep nnyịn akpan n̄kpọ iba. (1) Owo ekeme ndikpa ini ekededi. Ntre enen̄ede ọfọn isịn idem inam eti enyịn̄ ye Abasi ke adan̄aemi nnyịn ikemede ndinam oro! (Eccl. 7:1) (2) Imenen̄ede idori enyịn ke mme akpan̄kpa ẹyeset. Jehovah ama okụt ediwak nti n̄kpọ oro Tabitha akanamde, onyụn̄ ọdiọn̄ enye. Enye eyeti ọkpọsọn̄ utom oro nnyịn inamde, oyonyụn̄ anam nnyịn iset edieke ikpade mbemiso Armageddon. (Heb. 6:10) Ntre, edide nnyịn idu idahaemi ke “ini afanikọn̄” m̀mê idu ke “ini emem,” ẹyak nnyịn ika iso inọ ọyọhọ ikọ ntiense iban̄a Christ.​—2 Tim. 4:2.