Timgad—Se Ẹdọkde Ẹsion̄o ke Isọn̄ Anam Ẹfiọk Nte Enye Eketiede

JAMES BRUCE ekedi ata anam-ndụn̄ọde. Enye okoto Scotland. Se enye okokụtde ke 1765 ama akpa enye idem. Enye ama okụt ikpọ adaha emi mbon Rome ẹkebọpde ke desat Algeria. Mbon Rome ẹma ẹsibọp adaha ntem ke obio ekededi emi mmọ ẹkarade. Ntan ama ofụk mme adaha emi aka anyan. Edi James Bruce ikọdiọn̄ọke ke ata akwa obio okodu mi ke eset. Obio emi okokpon akan ke otu mme obio emi Rome ẹkebọpde ke Edem Edere Africa. Ẹkekot enye Thamugadi ke eset, edi ẹkot itie oro idahaemi Timgad.

Ke isua 116 ama ekebe, oro edi, ke 1881, mbon France emi ẹdide mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹma ẹtọn̄ọ ndidọk Timgad man ẹse nte enye eketiede ke eset. Se mmọ ẹkekụtde ama anam mmọ ẹnịm ke okposụkedi emi Timgad okodude ke desat, ke mbon oro ẹkedụn̄de do ẹma ẹsidia uwem etieti. Edi nso ikanam mbon Rome ẹbọp utọ akwa obio emi ke utọ itie oro? Ndien nso ke ikeme ndikpep nto obio emi ye mbon oro ẹkedụn̄de do?

SE IKENEN̄EREDE IDI UDUAK MBON ROME

Ke ini mbon Rome ẹketọn̄ọde ndikara Edem Edere Africa ke n̄kpọ nte isua 2,100 emi ẹkebede, ndusụk ekpụk emi ẹkesibọkde ufene mîkonyụn̄ inyeneke akpan ebietidụn̄ ikoyomke mmọ ẹkara mmimọ. Mbon Rome ẹkenam didie ẹnam emem ye mbon emi? Akpa kan̄a, mbonekọn̄ Rome ẹma ẹbọp ediwak itienna emi owo mîkemeke ndidụk nte ẹmama. Mmọ ẹma ẹnyụn̄ ẹbọp mme ebiet emi mbonekọn̄ mmọ ẹdidade ẹkpeme obio ke n̄kan̄ emi obot awakde etieti. N̄kan̄ oro edi edem edere Algeria mfịn. Nte ini akakade mmọ ẹma ẹbọp obio Timgad, edi enyene se ikanamde mmọ ẹbọp obio emi.

Mbon Rome ẹkedọhọ ke ibọp Timgad inọ mbonekọn̄ mmimọ emi ẹma ẹkekpọn̄ utom, edi mmọ ẹkebọp obio emi man mbon emi mîkenyịmeke mmọ ẹkara ẹkpenyịme. Ama onyụn̄ edi nte mmọ ẹkeduakde. Uwem ama enem etieti ke Timgad, ntre ikebịghike mbon oro ẹkesidide Timgad ẹdinyam n̄kpọ ẹma ẹtọn̄ọ ndima nte uwem etiede ke obio emi. Sia edide nditọisọn̄ Rome kpọt ke ẹkeyak ẹdụn̄ ke Timgad, ediwak mbon Edem Edere Africa ẹma ẹnyịme ndin̄wana ekọn̄ nnọ Rome ke isua 25 man ẹkpenyịme mmọ ye nditọ mmọ ẹkabade ẹdi nditọisọn̄ Rome ẹnyụn̄ ẹtiene ẹdụn̄ ke Timgad.

Ndusụk mbon Edem Edere Africa ikoyụhọke ye itie nditọisọn̄ emi mmọ ẹkenyenede ke obio oro. Nte ini akakade, mmọ ẹma ẹnyene ikpọ itie ke Timgad ye ke mme obio en̄wen emi mbon Rome ẹkekarade. Mbon Rome ẹma ẹnam n̄kari n̄kari ntre tutu mbon Edem Edere Africa ẹdiyọhọ Timgad. Isua 50 kpọt tọn̄ọ ẹkebọp Timgad, mbon Edem Edere Africa ẹkediwak ẹkan ke obio emi.

NTE MBON ROME ẸKETAPDE MME OWO

Nso ke mbon Rome ẹkeda ẹtap mbon Edem Edere Africa ntre? Akpa kan̄a, mbon Rome ẹma ẹnyene ibet emi ọkọdọhọde ẹnam n̄kpọ ye kpukpru owo ukem ukem. Cicero emi ekedide akwa owo ukara Rome okosio ibet emi edi. Ẹma ẹbahade isọn̄ ukem ukem ẹnọ mbonekọn̄ Rome emi ẹma ẹkekpọn̄ utom ye nditọ Africa emi ẹnyenede itie nditọisọn̄ ke Timgad. Owo ikọbọpke ufọk ntịme ntịme ke obio emi. Ẹma ẹnyene mme ebiet emi ẹbọpde kpukpru ufọk ukem ukem, kiet ikponke ikan kiet, n̄kpri efak ẹnyụn̄ ẹbahade mme ufọk emi. Sia ẹketịmde ẹbọp obio emi ntem ẹnyụn̄ ẹnamde n̄kpọ ye kpukpru owo ukem ukem, mbon Edem Edere Africa ẹma ẹma nte n̄kpọ eketiede ke Timgad.

Nte ekedide ke ediwak obio eken oro Rome ẹkekarade, mbon oro ẹkedụn̄de ke Timgad ẹma ẹsisop idem ke an̄wa obio ke usen urua man ẹkop se itịbede ke obio mîdịghe man ẹbre mbre. Anaedi ama esidọn̄ mbon oro ẹkedụn̄de ke mbọhọ oro ndikpetiene nsan̄a ke mme etehe oro mbon Rome ẹkebọpde ke Timgad mbak eyo edimia owo nnyụn̄ ntiene nyere mmọn̄ ke kiet ke otu ediwak itie uyere mmọn̄ oro mmọ ẹkenyụn̄ ẹbọpde ẹnọ mme owo. Ama esidọn̄ mmọ n̄ko ndikpetiene ntie nneme nneme ye mme ufan ke mben ediye mmọn̄ oro ẹnamde esitotop ọwọrọ. Edi sia mmọ ẹkedụn̄de ke n̄kan̄ emi eketiede obot obot, mmọn̄ mînyụn̄ idụhe, kpukpru emi ẹketie mmọ nte n̄kpọ ndap.

N̄kpọ en̄wen emi mbon Rome ẹkedade ẹtap mbon Edem Edere Africa ekedi akamba an̄wambre mmọ. Anwambre emi ama okpon ekem ndidụk mbe owo 3,500, ndien mme owo ẹma ẹsito mbọhọ oro ẹditiene mbon Timgad ẹse mbre mi. Ẹma ẹsibre nsio nsio mbre ke an̄wa emi ẹnọ mme owo, ndien afai ye oburobụt ido ikesinanake ke mbre mmọ.

Nte mbon Rome ẹkekponode abasi ekedi n̄kpọ en̄wen emi ẹkedade ẹtap mbon Edem Edere Africa. Mbon Rome ẹma ẹsida ndise mme abasi mmọ ẹbana isọn̄ ye ibibene itie uyere mmọn̄ oro mmọ ẹkebọpde. Ndien sia mme owo ẹkesiyerede mmọn̄ do kpukpru usen, mbon Africa emi ẹma ẹtọn̄ọ ndimehe ye mme abasi mbon Rome ye ido ukpono abasi mmọ. Sia ẹkenen̄erede ẹyom mbon Africa emi ẹmehe ye uwem mbon Rome, ẹma ẹsibot abasi mbon Rome ye eke Africa ke itiat udi. Abasi-ita-ke-kiet ke ẹkesibot.

MME OWO ẸFRE ẸBAN̄A EDIYE OBIO ORO

Ke Edidem Trajan ama akasiak Timgad ke isua 100 C.E., mbon Rome ẹma ẹdọhọ mme owo ke ofụri Edem Edere Africa ẹtọ wheat ye barley ẹnyụn̄ ẹnam aran olive ye wine. Ikebịghike mme n̄kpọ emi ẹma ẹwak ke Edem Edere Africa tutu edi se ẹnọde mmọ ẹkenyam ke nsio nsio obio emi Rome ẹkekarade. Timgad ama oforo etieti, kpa nte mme obio eken emi Rome ẹkekarade. Nte ini akakade, mme owo ẹma ẹwak ke Timgad tutu ndusụk owo ẹwọrọ ẹkedụn̄ ke edem obio.

Mbon oro ẹkedụn̄de ke obio ye mme enyene isọn̄ ẹma ẹforo ẹto urua emi mmọ ẹkenyamde ye mbon Rome, edi mme ọtọin̄wan̄ ikoforoke. Etisịm isua 300 C.E., utụk ama okpon etieti, tax ama esinyụn̄ awak akaha. Emi ama anam mme ọtọin̄wan̄ ẹyat esịt ẹtọn̄ọ ntịme. Ndusụk mmọ emi ẹkedide mbon Catholic ẹma ẹwọrọ ẹkedụk Ufọkabasi Donatus, sia mmọ mîkamaha nte ẹkenamde n̄kpọ ke Ufọkabasi Catholic.—Se ekebe emi “Ufọkabasi Donatus Ikedịghe ‘Edisana Ufọkabasi.’”

Ke ata ediwak isua, nsio nsio ido ukpono ẹma ẹn̄wana ye kiet eken, mme owo ke obio ẹma ẹdaha ẹda ẹtọn̄ọ en̄wan, mme asua ẹnyụn̄ ẹto nsio nsio itie ẹdin̄wana ye Rome. Kpukpru emi ikayakke Rome ẹkeme ndikara Edem Edere Africa aba. Etisịm n̄kpọ nte isua 600 C.E., mbon Arab ẹma ẹfọp Timgad, ndien ebe isua 1,000 idahaemi tọn̄ọ ẹkefre utọ obio emi.

“UWEM EDI ORO!”

Enyene se mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹkekụtde ke an̄wa obio Timgad emi ekenemde mmọ imam. Mmọ ẹma ẹkụt ẹwetde ke usem Latin ẹte: “Utop, uyere, mbre, imam—uwem edi oro!” Ewet mbụkeset kiet ke France ọkọdọhọ ke se ẹbatde emi “idịghe ikpọ n̄kpọ, edi ke ndusụk owo iditreke ndikere ke mbon emi ẹdude uwem ntem ẹnen̄ede ẹnyene ibuot.”

Mbon Rome ẹma ẹdu utọ uwem oro ke anyan ini. Apostle Paul ama etịn̄ aban̄a mbon oro ẹsidọhọde ẹte: “Ẹyak nnyịn idia inyụn̄ in̄wọn̄, koro nnyịn iyakpa n̄kpọn̄.” Okposụkedi emi mbon Rome ẹkedọhọde ke idi mme okpono abasi, mmọ ẹma ẹsidia uwem, ikereke iban̄a ntak emi ẹkebotde owo ye se owo akpadade uwem esie anam. Paul ama eteme mme Christian ete ẹkpeme idem ye utọ mbon oro. Enye ọkọdọhọ ete: “Ẹkûyak ẹtụn mbufo usụn̄. Idiọk nsan̄a ababiat eti ido.”—1 Corinth 15:32, 33.

Okposụkedi emi mbon Timgad ẹkedude n̄kpọ nte isua 1,500 emi ẹkebede, ata ediwak owo ẹsụk ẹdodu uwem nte mmọ. Ediwak owo ikereke iban̄a se iditịbede n̄kpọn̄; n̄kukụre se ibehede mmọ edi udia uwem. Nte mbon Rome ẹkenyụn̄ ẹdude uwem edi oro. Edi Bible etịn̄ ofụri akpanikọ emi ọnọ nnyịn ete: “Idaha ererimbot emi ke okpụhọde.” Ntre, Bible ọdọhọ idu uwem nte mmọ eke “mîdaha [ererimbot] inam n̄kpọ ọyọhọ ọyọhọ.”—1 Corinth 7:31.

Timgad idụhe aba idahaemi. Emi owụt ke idịghe se ẹkewetde ke kiet otu n̄kpọ oro ẹkedọkde ẹsion̄o ke Timgad esinam owo okop inemesịt. Ndinam item Bible emi esikam anam: “Ererimbot ke ebebe efep ye mme udọn̄ esie, edi owo eke anamde uduak Abasi ododu ke nsinsi.”—1 John 2:17.