Χαλκός—Ο Μακροχρόνιος Υπηρέτης του Ανθρώπου

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στη Δημοκρατία της Ζαΐρ

Ο ΧΑΛΚΟΣ έχει εξυπηρετήσει τις ανάγκες του ανθρώπου επί χιλιάδες χρόνια. Ο Θουβάλ-κάιν, που έζησε πριν από τον κατακλυσμό του Νώε που συνέβη πριν από 4300 χρόνια περίπου, περιγράφεται σ’ ένα αρχαίο ιστορικό έγγραφο ως ‘χαλκεύς παντός εργαλείου χαλκού και σιδήρου.’ Επίσης, μια αρχαία έκθεσις σχετικά με την περιοχή του Ισραήλ έλεγε ότι ήταν γη «της οποίας οι λίθοι είναι σίδηρος, και εκ των ορέων αυτής θέλεις μεταλλεύει χαλκόν.» (Γεν. 4:22· Δευτ. 8:9) Εδώ στην Αφρική οι ιθαγενείς στο μακρυνό παρελθόν έβγαζαν και έλυωναν επίσης χαλκό.

Ο χαλκός στην ελεύθερη κατάστασι, υπό μορφή βώλων, ποτέ δεν υπήρξε άφθονος. Έτσι για τους αρχαίους λαούς δεν ήταν εύκολη εργασία ν’ αποκτήσουν χαλκό. Αφού έβγαζαν το χώμα και τους βράχους της επιφανείας, χρησιμοποιούσαν πρωτόγονα εργαλεία για να θρυμματίζουν και να κονιοποιούν τα μεταλλεύματα που περιείχαν χαλκό. Κατόπιν έπρεπε να λυώσουν το μετάλλευμα για να ξεχωρίσουν και να βγάλουν τον χαλκό.

Ως τον εικοστό αιώνα μας οι ιθαγενείς της Σάμπα στη Δημοκρατία της Ζαΐρa έβγαζαν και απεχώριζαν με λυώσιμο τον χαλκό από το πράσινο μετάλλευμα σαν του πολυτίμου λίθου που ονομάζεται μαλαχίτης. Τον δέκατο ένατο αιώνα οι διάφορες φυλές παρήγαν από δέκα ως δεκαπέντε τόννους χαλκού το χρόνο, κι όλο αυτό με χειρωνακτική εργασία. Ας ρίξωμε μια ματιά να δούμε πώς αυτοί οι λαοί έβγαζαν τον χαλκό.

Εξόρυξις και Λυώσιμο με τον Τρόπο των Ιθαγενών

Οι τρεις κυριώτερες φυλές εξορύξεως χαλκού ήσαν οι Μπαγέκε στα ανατολικά, οι Μπασάνγκα στην Κεντρική περιοχή και οι Μπαλούμπα στα δυτικά. Η εξόρυξις του χαλκού γι’ αυτές τις φυλές ήταν ένα ιερό επάγγελμα. Ένας μάγος διηύθυνε την εργασία. Κάθε ομάς μεταλλωρύχων είχε τα επαγγελματικά μυστικά της, τις παραδόσεις και τις δεισιδαιμονικές τελετουργίες της.

Τον Μάιο που αρχίζει η περίοδος ξηρασίας, άρχιζαν οι εργασίες εξορύξεως. Την εποχή αυτή η συγκομιδή είχε συγκεντρωθή και έτσι το ζωτικό έργο της καλλιέργειας και συγκομιδής της τροφής δεν διεκόπτετο. Ο αρχηγός του χωριού έδινε το σύνθημα για την έναρξι της εκστρατείας του χαλκού για το έτος εκείνο φωνάζοντας, «Τούγιε τουκάντιε μούκουμπα,» που σημαίνει κατά γράμμα, «Ας πάμε να φάμε χαλκό.» Αυτό στην πραγματικότητα εσήμαινε, «Ας πάμε να πλουτίσωμε για να προμηθευθούμε τα προς το ζην.»

Καθώς το χωριό ετοιμαζόταν να μετακινηθή σε μια προσωρινή κατασκήνωσι κοντά στα κοιτάσματα του μαλαχίτου, οι γυναίκες ετοίμαζαν το φαγητό. Συγκέντρωναν πελέκεις και αξίνες, καθώς και καλάθια για τη μεταφορά του μαλαχίτου, και φυσερά από δέρμα αντιλόπης για ν’ αυξάνουν τη θερμότητα του φούρνου. Όταν το καραβάνι ξεκινούσε, μάγοι και φύλαρχοι επεκαλούντο τα πνεύματα για επιτυχία.

Όταν έφθαναν κοντά στα κοιτάσματα, και κατά προτίμησι κοντά σ’ έναν ποταμό, έστηναν χορτοκαλύβες. Κατόπιν, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά μάζευαν τον μαλαχίτη της επιφανείας, οι άνδρες άρχιζαν να εξορύσσουν το μετάλλευμα σε ανοικτούς λάκκους. Άλλοι ετοίμαζαν κάρβουνο για τους φούρνους καίοντας ξύλα σ’ ένα σωρό σκεπασμένο με λάσπη.

Καθώς οι άνδρες εργάζονταν από χρόνο σε χρόνο στους ανοικτούς λάκκους, αυτοί οι λάκκοι έφθασαν να έχουν βάθος πενήντα και περισσότερα πόδια, και διάμετρο πάνω από 160 πόδια. Και σκεφθήτε ότι αυτοί οι τεράστιοι λάκκοι γίνονταν με τα χέρια! Αφού έβγαζαν το μετάλλευμα, το κονιοποιούσαν, και κατόπιν το έπλεναν σε καλάθια από καλάμια στον γειτονικό ποταμό. Τώρα ήταν καιρός να λυώσουν το μετάλλευμα.

Κατασκεύαζαν φούρνους σε σχήμα βαρελιού, χρησιμοποιώντας λάσπη και λόφους τερμιτών, των οποίων η λάσπη είναι εξαιρετικά ανθεκτική στη θερμότητα. Ο φούρνος είχε συνήθως ύψος τρία η περισσότερα πόδια. Άνοιγαν μικρές τρύπες στα πλάγια και δημιουργούσαν ρεύμα αέρος με χειροκίνητα φυσερά από δέρμα αντιλόπης που τα έχωναν μέσα στις τρύπες. Κατόπιν άναβαν το φούρνο με ξυλοκάρβουνα και άλλες εύφλεκτες ύλες. Τότε πρόσθεταν γύρω στα εκατό πάουντς μαλαχίτη.

Φαντασθήτε τη σκηνή καθώς ο φούρνος θερμαινόταν. Ο επί κεφαλής του χυτηρίου πρόσθετε κομματάκια ιερού φλοιού ή ερράντιζε τελετουργικό νερό επάνω στον φούρνο. Οι δυο άνδρες που χειρίζονταν τα χειροκίνητα φυσερά εργάζονταν πυρετωδώς να ανεβάσουν τη φωτιά σε σημείο πυρακτώσεως. Οι θεαταί τραγουδούσαν και χόρευαν για να ενισχύσουν τις προσπάθειες τους και για να επικαλεσθούν τα πνεύματα.

Τώρα πράσινες φλόγες άρχιζαν να υψώνονται από το καζάνι, που μαρτυρούσε ότι η θερμοκρασία έφθανε τους 1.083° Κελσίου όπου λυώνει ο χαλκός. Στο πλάι του φούρνου υπήρχε μια τρύπα απ’ όπου θα έβγαινε ο λυωμένος χαλκός και θα έπεφτε σ’ ένα πήλινο κα λούπι. Τότε ελάμβανε χώρα η φαινομενικά θαυματουργική μεταμόρφωσις. Ο πρώην πράσινος μαλαχίτης ξεχυνόταν ως λυωμένος χαλκός. Αυτό εθεωρείτο έργο των πνευμάτων.

Το λυώσιμο εξακολουθούσε στην κατασκήνωσι από τα μέσα Αυγούστου ως τον Οκτώβριο. Έπειτα οι χωρικοί διέλυαν την κατασκήνωσι και γύριζαν στα σπίτια τους, όπου ξανάλυωναν τον χαλκό για να επιτευχθή μεγαλύτερη καθαρότης. Κατόπιν διαμορφωνόταν σε δοχεία, τηγάνια, λεκάνες και κουτάλια. Οι πολεμισταί εφοδιάζονταν με περικεφαλαίες και ασπίδες από σφυρηλατημένο χαλκό. Επίσης σταυροί σε σχήμα Χ που κατασκευάζονταν από χαλκό χρησιμοποιούνταν ως χρήμα, και ανταλλάσσονταν για επιθυμητά αγαθά.

Ένα άλλο είδος στο οποίον διεμορφώνετο ο χαλκός ήταν το σύρμα. Μια χοντροκομμένη ράβδος χαλκού επιμηκυνόταν με σφυρηλάτημα επάνω σ’ ένα μεγάλο πέτρινο αμόνι. Η διαδικασία της επιμηκύνσεως και της λεπτύνσεως συνεχιζόταν με περαιτέρω σφυρηλάτημα σ’ ένα μικρότερο αμόνι. Κατόπιν η ράβδος μετατρεπόταν σε σύρμα μικρότερης διαμέτρου με διάφορες ευφυείς μεθόδους. Μια ράβδος χαλκού μήκους μικρότερου των έξη ιντσών, μπορούσε να εκταθή σε μήκος πενήντα σχεδόν ποδών με διάμετρο μόνον δυο εκατοστών της ίντσας! Το σύρμα το χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή βραχιολιών.

Δεν είναι γνωστό από πόσο παλαιά χρονολογείται η επεξεργασία του χαλκού από τις Αφρικανικές φυλές. Αλλά η βιομηχανία εξελίχθηκε τόσο πολύ ώστε υπολογίζεται ότι 700 τόννοι χαλκού παρήχθησαν από τις φυλές σ’ αυτό το τμήμα της Αφρικής στο τελευταίο ήμισυ του δεκάτου ενάτου αιώνος! Αλλά εκείνον περίπου τον καιρό κατέφθασαν οι Βέλγοι αποικισταί και οι μέθοδοι εξορύξεως και λυωσίματος των ιθαγενών έδωσαν θέσι στις σύγχρονες μεθόδους.

Σύγχρονη Παραγωγή Χαλκού

Τώρα μεγάλες εταιρίες κάτω από κυβερνητικό έλεγχο επιβλέπουν και διευθύνουν τα ορυχεία και τις εγκαταστάσεις καθαρισμού του μετάλλου. Μερικοί ανοικτοί λάκκοι ορυχείων έχουν γίνει μεγάλες βαθμιδωτές χαράδρες, με βάθος περισσότερο από μισό μίλι.

Αντί να εργάζωνται οι άνθρωποι με πρωτόγονες αξίνες και πελέκεις, εκρηκτικαί ύλαι αποσπούν τώρα τα κοιτάσματα του μεταλλεύματος. Κατόπιν γιγαντιαία μηχανικά φτυάρια καταβροχθίζουν μέχρι 15,5 κυβικές γυάρδες μεταλλεύματος με μια φτυαριά και το αδειάζουν σε αναμένοντα ανατρεπόμενα φορτηγά ικανά να μεταφέρουν εκατό τόννους βράχων μονομιάς.

Το μετάλλευμα το επεξεργάζονται με το να το πλένουν στο νερό, να το κονιοποιούν, και κατόπιν να το κοσκινίζουν για να λάβουν το επιθυμητό μέγεθος κόκκων. Συνήθως τα μεταλλεύματα χαλκού περιέχουν λιγώτερο από 4 τοις εκατό χαλκό, άλλα πέντε τόννοι μεταλλεύματος μπορούν να αποδώσουν μόνον είκοσι πάουντς χαλκού. Κι όμως πάνω από 5.750.000 τόννοι χαλκού παράγονται κάθε χρόνο σ’ όλο τον κόσμο. Τεράστιοι σύγχρονοι κλίβανοι και ηλεκτρολυτική μέθοδος περισυλλογής διαχωρίζουν τον χαλκό πολύ γρηγορώτερα και πιο αποτελεσματικά από τις παλαιότερες μεθόδους.

Σήμερα ο χαλκός εξυπηρετεί τον άνθρωπο με χιλιάδες τρόπους. Επειδή ο χαλκός είναι ο καλύτερος φθηνός καλός αγωγός του ηλεκτρισμού, ο μισός περίπου από τον χαλκό που παράγεται χρησιμοποιείται στη βιομηχανία ηλεκτρικών ειδών. Στο σπίτι, είναι συνήθως το βασικό υλικό για κλειδαριές, σωλήνες, υδραυλικά εξαρτήματα, πόμολα θυρών, κηροπήγια και εξαρτήματα φωτισμού.

Έτσι από τις μέρες του Θουβάλ-κάιν, εδώ και πάνω από 5.000 χρόνια, έως αυτή την εποχή μας, ο χαλκός υπήρξε ένας εξαιρετικά χρήσιμος υπηρέτης του ανθρώπου.

[Υποσημειώσεις]