Είναι ο Βουδδισμός η Οδός της Διαφωτίσεως;

Ο ΒΟΥΔΔΙΣΜΟΣ αναπτύχθηκε στην Ασία και οι περισσότεροι οπαδοί του ζουν ακόμη σ’ αυτή την ήπειρο. Αλλά το ενδιαφέρον για τις Βουδδιστικές διδασκαλίες αυξάνει σ’ άλλα μέρη του κόσμου τον τελευταίο καιρό. Πολλοί αποβλέπουν σ’ αυτόν ως την οδό της «διαφωτίσεως.»

Ο Βουδδισμός βασίζεται στο πρόσωπο και στις διδασκαλίες του Σιντάρτα Γκαουτάμα, που έγινε γνωστός ως «Βούδδας» (που σημαίνει «Φωτισμένος»). Ο Σιντάρτα γεννήθηκε από βασιλική οικογένεια στις Ινδίες τον έκτον αιώνα π.Χ.

Ενόσω ήταν ακόμη νέος ο Σιντάρτα στενοχωρείτο για το γεγονός ότι η ασθένεια, ο πόνος, το γήρας και ο θάνατος είναι η κοινή μερίδα όλων. Απεφάσισε να εγκαταλείψη το βασιλικό του περιβάλλον και άρχισε να περιπλανάται αναζητώντας την αλήθεια.

Για έξη χρόνια ο Γκαουτάμα ζούσε με σκληρές στερήσεις ως ασκητής. Στη διάρκεια αυτού του καιρού συνωμίλησε με πολλούς δασκάλους και φιλοσόφους αλλά δεν μπόρεσε να πάρη ικανοποιητικές απαντήσεις σχετικά με το γιατί η ζωή φαινόταν να είναι τόσο γεμάτη με θλίψεις. Τι θα έκανε;

Ο Γκαουτάμα είχε ανατραφή ως Ινδουιστής και ήταν εξοικειωμένος με το γιόγκα, που περιλαμβάνει ασκήσεις με διανοητική συγκέντρωσι. Απεφάσισε ν’ αναζητήση την αλήθεια μέσω της σκέψεως. Για τον σκοπό αυτό κάθησε κάτω από μια μεγάλη συκιά που την ωνόμαζαν μπο. Εδώ ισχυρίσθηκε ότι διαφωτίσθηκε, πράγμα που τον έκαμε Βούδδα.

«Διαφώτισις» για Ποιο Πράγμα;

Για ποιο πράγμα διαφωτίσθηκε ο Βούδδας που προσείλκυσε τόσο πολλούς οπαδούς επί αιώνες; Για ν’ απαντήσωμε σ’ αυτό το ερώτημα ας εξετάσωμε μερικές ιστορικές πληροφορίες για τον λαό των Ινδιών τον έκτο αιώνα π.Χ.

Ένας μελετητής των Βουδδιστικών συγγραμμάτων, ο Καθηγητής Τ. Γ. Ρης Ντέιβιντς, παρατηρεί:

«Η χώρα ήταν πολιτικά διηρημένη σε μικρά πριγκηπάτα που τα περισσότερα εκυβερνώντο από κάποιους ηγεμονίσκους που τα συμφέροντά τους συχνά δεν ήσαν τα ίδια με τα συμφέροντα της κοινότητος. . . Μια κατάλληλη πίστις στη δοξασία της μετεμψυχώσεως ικανοποιούσε τους δυστυχισμένους ότι τα βάσανά τους ήταν το φυσικό επακόλουθο των πράξεών τους σε κάποια προηγουμένη γέννησι, και, μολονότι δεν μπορούσαν να τ’ αποφύγουν τώρα, θα μπορούσαν ν’ αποφευχθούν σε μια μελλοντική κατάστασι υπάρξεως με την τωρινή καλή διαγωγή. Ήλπιζαν να έχουν καλύτερη τύχη στην επόμενη γέννησί τους.»

Ο ίδιος ο Βούδδας είχε επηρεασθή απ’ αυτή την πίστι στη μετεμψύχωσι μετά θάνατον. Ανέπτυξε μια περίπλοκη φιλοσοφία που βασιζόταν επάνω σ’ αυτή τη δοξασία. Γενικά οι Βουδδισταί πιστεύουν ότι μπορεί κανείς να ξαναγεννηθή σε πέντε διαφορετικές καταστάσεις: (1) στην κόλασι (υπάρχουν οκτώ καυτές κολάσεις, οκτώ κρύες κολάσεις και άλλες μικρότερες κολάσεις)· (2) ως ζώο· (3) ως «πρέτα» (φάντασμα με μικρό στόμα και μεγάλη κοιλιά, που βασανίζεται από πείνα και δίψα)· (4) ως άνθρωπος· (5) ως θεός. Βέβαια, ωρισμένοι όμιλοι μπορεί να κατατάσσουν αυτές τις διάφορες «καταστάσεις» κάπως διαφορετικά.

Έτσι ο Βούδδας επίστευε ότι όλα τα πράγματα περνούσαν διαρκώς από ένα κύκλο, αλλάζοντας από τη μια κατάστασι στην άλλη. Τίποτα δεν θεωρούσε διαρκές. Ο Βούδδας εξέφρασε την άποψί του για τη ζωή ως εξής:

«Η γέννησις είναι πόνος· το γήρας είναι πόνος· ο θάνατος είναι πόνος· η λύπη, ο θρήνος, η στενοχώρια, η θλίψις και η απόγνωσις είναι πόνος· η μη εκπλήρωσις της επιθυμίας είναι πόνος.»

Η διαφώτισις του Βούδδα είχε σχέση με το πώς να διαφύγη κανείς απ’ αυτό τον ατέλειωτο κύκλο των αναγεννήσεων. Πώς θα μπορούσε να γίνη αυτό;

Με το ν’ αναγνωρίση κανείς τις «Τέσσερις Ευγενείς Αλήθειες», που μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: (1) Όλη η ζωή είναι οδυνηρή· (2) τα παθήματα οφείλονται στην επιθυμία· (3) όταν παύη η επιθυμία τότε έρχεται απαλλαγή από τον πόνο· (4) η οδός προς την απαλλαγή από τον πόνο είναι να ακολουθή κανείς το Ευγενικό Οκταπλό Μονοπάτι που αποτελείται από τέσσερις ηθικές εντολές—ορθή ομιλία, προσπάθεια, διαγωγή και εργασία—και τέσσερις διανοητικές εντολές—ορθές απόψεις, ελπίδες, προσοχή και σκέψι.

Έτσι, κατά τη γνώμη του Βούδδα, η επιθυμία είναι αυτό που συνδέει ένα άτομο με την αλυσίδα των αναγεννήσεων. Για να διαφύγη απ’ αυτή, πρέπει να εξαλείψη κάθε επιθυμία για πράγματα που είναι ευχάριστα στις αισθήσεις. Κάθε επιθυμία για ζωή όπως τη γνωρίζομε πρέπει να καταπνιγή. Η συγκέντρωσις της σκέψεως θεωρήθηκε ως το μέσον για να φθάση κανείς σ’ αυτόν το σκοπό.

Η Οδός Προς τη Νιρβάνα

Η συγκέντρωσις της σκέψεως, την οποία υπεστήριζε, περιλαμβάνει τη συγκέντρωσι όλης της προσοχής σ’ ένα μόνο αντικείμενο, σ’ ένα ωρισμένο μέρος του σώματος ή ίσως σε μια φράσι ή αίνιγμα. Με τον καιρό, η διάνοια αδειάζει απ’ όλες τις άλλες σκέψεις, αισθήματα και φαντασίες. Μέσω αυτής της συγκεντρώσεως της σκέψεως μερικοί ανέπτυξαν ακόμη και «υπερανθρώπινες ιδιότητες» ή ικανότητες, που περιλαμβάνουν μετεωρισμό, ικανότητα να προβάλλουν μια εικόνα του εαυτού των σ’ ένα μακρυνό μέρος και διανοητική τηλεπάθεια. Λέγουν ότι ένας που συγκεντρώνει τη σκέψι του μπορεί να φθάση στο σημείο ν’ αδιαφορή για τον πόνο ή την απόλαυσι και να μη επιθυμή πια τη ζωή ή οποιαδήποτε από τις απολαύσεις που συνδέονται μ’ αυτή. Σ’ αυτό το σημείο λέγουν ότι ελευθερώνεται από την ανάγκη της αναγεννήσεως. Έφθασε στη Νιρβάνα. Τι είναι αυτή;

Ο καθηγητής της Σανσκριτικής Γουώλτερ Ε. Κλάρκ εξηγεί ότι η Νιρβάνα είναι μια κατάστασις που «δεν μπορεί να επιτευχθή ή να περιγραφή από ανθρώπινη γνώσι και λόγια.» Είναι «εντελώς διαφορετική από κάθε πράγμα στον γνωστό κόσμο.» Σας φαίνεται επιθυμητό αυτό; Θα μπορούσε μια κατάστασις, στην οποία δεν έχετε ούτε συναίσθησι ούτε επιθυμία της ζωής, να σας βοηθήση να υπερνικήσετε τα προβλήματα που αντιμετωπίζετε στη ζωή;

Ικανοποιεί ο Βουδδισμός τις Πνευματικές Ανάγκες του Ανθρώπου;

Ο άνθρωπος έχει μια έμφυτη ανάγκη να λατρεύη τον Θεό. Γι’ αυτόν το λόγο είχε πάντοτε κάποια μορφή θρησκείας. Μπορεί ο Βουδδισμός να ικανοποιήση τις πνευματικές ανάγκες του ανθρώπου; Μπορεί ν’ απαντήση στα ερωτήματά του για το πώς έγινε το σύμπαν, πώς δημιουργήθηκε η ζωή στη γη, γιατί υφίσταται η πονηρία και αν θα τερματισθή ποτέ;

Σχετικά με την προέλευσι του σύμπαντος, ο Βούδδας είπε: «Η προέλευσις της υπάρξεως των φαινομένων είναι ασύλληπτη, και η αρχή των όντων που δυσχεραίνεται από την άγνοια και παγιδεύεται από την επιθυμία δεν πρόκειται να ανακαλυφθή.» Τα Βουδδιστικά συγγράμματα λέγουν ότι το σύμπαν εξελίχθηκε από τη διασκορπισμένη ύλη ενός προηγουμένου σύμπαντος που εφθάρη. Με τον καιρό οι Βουδδισταί αναμένουν ότι το παρόν σύμπαν θα διαλυθή και ότι απ’ αυτό θα προέλθη ένα άλλο.

Ο ειδικός Βουδδιστής του Ζεν Ντάιζετς Τ. Σουζούκι ετόνισε:

«Για μας τους Ανατολίτες . . . δεν υπάρχει ούτε Θεός, ούτε δημιουργός, ούτε αρχή των πραγμάτων, ούτε ‘Λόγος’, ούτε ‘τίποτα.’ Οι Δυτικοί θα αναφωνούσαν, ‘Μα αυτό είναι ανοησία! Είναι εντελώς απίστευτο!’ Οι Ανατολίτες θα έλεγαν, Έχετε δίκιο. Εφ’ όσον υπάρχει και λίγη «σκέψις» δεν μπορείτε ν’ αποφύγετε να μπήτε στο δίλημμα ή στην απύθμενη άβυσσο της ανοησίας.» [Τα πλάγια γράμματα δικά μας]

Τι σκέπτεσθε γι’ αυτό; Θέλετε να πιστεύετε σε κάτι που παραδέχονται ότι είναι «ανοησία» αν κάποιος χρησιμοποίηση τη διανοητική του ικανότητα; Με την πείρα σας βρήκατε ότι η σκέψις οδηγεί μόνο σε «δίλημμα ή στην απύθμενη άβυσσο της ανοησίας»; Επιτυγχάνετε καλύτερα ν’ αντιμετωπίζετε τα προβλήματα της ζωής όταν δεν σκέπτεσθε; Είναι πράγματι διαφώτισις να λέτε ότι δεν υπάρχει Δημιουργός και να πιστεύετε σε μια ανυπόδεικτη θεωρία εξελίξεως; Μια τέτοια φιλοσοφία ποτέ δεν θα ικανοποιούσε τις πνευματικές σας ανάγκες. Στην πραγματικότητα απέτυχε να ικανοποιήση ακόμη και τους οπαδούς του Βούδδα στα παλιά χρόνια.

Ο καθηγητής Άλμπερτ Σ. Γκέντεν εξηγεί:

«Η ανθρώπινη επιθυμία για κάποιο ιδεώδες ή εξιδανικευμένο αντικείμενο αγάπης και σεβασμού ήταν πολύ ισχυρή . . . Η επιθυμία εκπληρώθηκε και βρήκε την ικανοποίησί της στη θεοποίησι [μετά τον θάνατό του] του [Βούδδα] του ίδιου· . . . Μαζί μ’ αυτόν εισήχθησαν και πάλι οι Ινδουιστικές θεότητες, ή οι πιο σπουδαίες και δημοφιλείς απ’ αυτές. Αλλ’ αυτές ήσαν πάντοτε υποδεέστερες από τον Βούδδα ως προς τις ιδιότητες και τη δύναμι. Κι έτσι ένα σύστημα θεϊστικό στη θεωρία, έγινε στην πραγματικότητα πολυθεϊσμός.»

Στις αρχές της εποχής του Χριστού έκαμαν την εμφάνισί τους εικόνες του Βούδδα. Οι απλοί τόποι της Βουδδιστικής λατρείας μετεβλήθησαν σε πολυτελείς ναούς. Μερικοί απ’ αυτούς τους ναούς περιέχουν επίσης εικόνες των Ινδουιστικών θεών Βισνού, Σίβα και Γκανέσα. Η άρνησις του Βούδδα να διαφωτίση τους ακολούθους του για τον Θεό άφησε ένα κενό που συμπληρώθηκε με τη δική του θεοποίησι και με την αποδοχή θεών και εθίμων άλλων θρησκειών.

Τι θα λεχθή για την καθοδήγησι στην καθημερινή ζωή; Ο Βουδδισμός περιλαμβάνει πράγματι μερικές ηθικές εντολές. Υπάρχουν, παραδείγματος χάριν, οι «5 εντολές» εναντίον του φόνου, της κλοπής, της μοιχείας, του ψεύδους και της μέθης. Αλλά μόνον οι ηθικές εντολές δεν είναι αρκετές. Οι άνθρωποι χρειάζονται έναν αξιόπιστο οδηγό για να παίρνουν καθημερινές αποφάσεις. Πού στρέφονται οι Βουδδισταί για τέτοια καθοδήγησι; Ο καθηγητής Λ. Α. Γουάντελ παρατηρεί:

«Η πλειονότης των καθ’ ομολογίαν Βουδδιστών επιδίδονται στη μαντεία για ζητήματα καθημερινών σχεδόν υποθέσεων, καθώς και σε μεγάλες στιγμές της ζωής—τη γέννησι, τον γάμο και τον θάνατο—ή στην ασθένεια. . . Οι Βιρμανοί που μπορούν να θεωρηθούν ως υποδείγματα της [συντηρητικής] ‘Νοτίας’ διαιρέσεως των Βουδδιστών, είναι δέσμιοι στα δεσμά των ωροσκοπίων και των μάγων γιατρών.»

Οι Βουδδισταί, όπως και κάθε άλλος, έχουν ανάγκη πνευματικής καθοδηγήσεως σε διάφορα ζητήματα. Επειδή η φιλοσοφία του Βούδδα δεν ικανοποιεί αυτή την ανάγκη, καταφεύγουν στη μαντεία.

Τι Ελπίδα Προσφέρει για το Μέλλον;

Προσφέρει ο Βουδδισμός καμμιά ελπίδα για το μέλλον; Οι Βουδδισταί διαιρούν μια εποχή εξελίξεως και καταστροφής του σύμπαντος σε τέσσερις «αμέτρητες» περιόδους. Ο Βούδδας μίλησε για το μήκος μιας απ’ αυτές τις περιόδους με τον εξής τρόπο: «Υποθέστε ότι κάθε εκατό χρόνια ένα πέπλο μουσελίνας εγγίζει ένα βουνό από σίδερο· το βουνό θα καταστραφή πριν τελειώση το Αμέτρητο.» Ύστερα από τις τέσσερις αυτές «αμέτρητες» περιόδους ο όλος κύκλος αρχίζει από την αρχή. Έτσι, σύμφωνα με τη Βουδδιστική δοξασία, το κακό και τα παθήματα υπήρχαν πάντοτε και θα εξακολουθήσουν για πάντα ως μέρος των επαναλαμβανόμενων παγκοσμίων κύκλων.

Τι θα πούμε για τη Νιρβάνα ως ελπίδα; Κι αυτή, επίσης, είναι αμφισβητήσιμη. Γιατί; Διότι υποτίθεται ότι η Νιρβάνα σημαίνει ότι έφθασε κανείς στο τέλος του κύκλου των αναγεννήσεών του. Μερικοί Βουδδισταί καλόγηροι αυτοπυρπολήθηκαν μάλιστα μέχρι θανάτου για να εξασφαλίσουν ότι δεν θα ξαναπέσουν στον κύκλο των αναγεννήσεων. Αλλ’ όταν ένα άτομο δεν πρόκειται να ξαναγεννηθή, τότε τι του συμβαίνει; Ο Βούδδας εθεώρησε ότι αυτή είναι μια από τις «ερωτήσεις που δεν οδηγούν σε εποικοδόμησι.» Είπε:

«Δεν εξήγησα ότι ο άγιος υφίσταται μετά θάνατον· δεν εξήγησα ότι ο άγιος δεν υφίσταται μετά θάνατον· δεν εξήγησα ότι ο άγιος και υφίσταται και δεν υφίσταται μετά θάνατον· δεν εξήγησα ότι ο άγιος ούτε υπάρχει ούτε δεν υπάρχει μετά θάνατον.»

Με άλλα λόγια, ο Βούδδας δεν πρόσφερε καμμιά διαφώτισι για τις μελλοντικές ελπίδες ακόμη κι ενός Βουδδιστού «αγίου,» για να μην αναφέρωμε την απελπιστική κατάστασι των περισσοτέρων λαϊκών που πρέπει να δοκιμάσουν αμέτρητες αναγεννήσεις.

Προέλευσις των Διδασκαλιών του Βούδδα

Η πίστις του Βούδδα στην αναγέννησι και ότι τα έργα ενός ανθρώπου τον επηρεάζουν στην επόμενη ζωή του προήλθε από τον Ινδουισμό. Το ίδιο και οι ιδέες του για τη συγκέντρωσι των σκέψεων και τη Νιρβάνα. Από που ξεκίνησαν αυτές οι Ινδουιστικές δοξασίες;

Η Ενσαϊκλοπήντια Μπριτάννικα (Έκδοσις 1952) παρατηρεί: «Η θρησκεία [της Ινδίας] δεν βασίζεται σε κάτι αποκλειστικά Ινδικό αλλά σε παλιές παγκόσμιες δοξασίες.» Πώς έφθασαν στις Ινδίες αυτές οι «παλιές παγκόσμιες δοξασίες;» Ο Γουίλλιαμ Χ. ΜακΝέιλ εξηγεί στο βιβλίο Δη Ράιζ οφ δη Γουέστ:

Η ύπαρξις εμπορικών σχέσεων μεταξύ της Μεσοποταμίας και της Κοιλάδος του Ινδού Ποταμού από [την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ.]. . . δείχνει ότι οι Σουμέριοι ίσως να είχαν παίξει κάποιο ρόλο στα πρώτα στάδια του πολιτισμού του Ινδού ποταμού. . . . Οι θαλάσσιες επαφές με το Σούμερ [αρχαίο όνομα της Ν. Βαβυλωνίας] ίσως να χορήγησαν έτοιμα υποδείγματα και ιδέες που οι λαοί του Ινδού ποταμού μπορούσαν να προσαρμόσουν στις ιδιομορφίες της τοπικής των πολιτικής παραδόσεως.»

Είναι ενδιαφέρον ότι η Αγία Γραφή εντοπίζει τη Βαβέλ στη Μεσοποταμία ως το κέντρο από το οποίο διεσπάρη ο πολιτισμός μετά τη σύγχυσι των γλωσσών του ανθρώπου λόγω ανυπακοής στον Θεό την τρίτη χιλιετηρίδα π.Χ.—Γέν. 11:1-9.

Φυσικά, η διδασκαλία περί αναγεννήσεως προέρχεται από τη δοξασία στην αθανασία της ψυχής. Είναι ενδιαφέρον ότι η Γραφή χύνει φως για την προέλευσι αυτής της διδασκαλίας.

Στη Γραφή η λέξις «ψυχή» αναφέρεται σε όλα τα αναπνέοντα πλάσματα, έντομα, ψάρια, ζώα ή ανθρώπους. Η Γραφή δείχνει ότι η ψυχή είναι ολόκληρο το πλάσμα, κάθε ιστός της υπάρξεώς του, όχι κάτι άυλο και χωριστό από το σώμα. Επομένως, κατά τη δημιουργία του η Γραφή λέγει ότι «ο πρώτος άνθρωπος Αδάμ» δεν έλαβε ψυχή, αλλά ότι «έγεινε ψυχή ζώσα.»—1 Κορ. 15:45· Γέν. 1:20-28· 2:7.

Όπως εκτίθεται στη Γένεσι, την αρχαιότερη ιστορία για την προέλευσι του ανθρώπου, ο Θεός πρόσταξε τον Αδάμ να μη φάγη από τον καρπό ενός ωρισμένου δένδρου. Αν έτρωγε, είπε ο Θεός, ο Αδάμ ‘θα απέθνησκε εξάπαντος.’ (Γέν. 2:15-17) Εσήμαινε αυτό ότι η ανθρώπινη ψυχή μπορεί να πεθάνη; Ναι, όπως εξήγησε αργότερα ο προφήτης Ιεζεκιήλ: «Η ψυχή η αμαρτήσασα, αυτή θέλει αποθάνει.» (Ιεζ. 18:4) Σύμφωνα με τη Γραφή, τίποτα το πνευματικό δεν επιζή από τον θάνατο του σώματος.—Ιδέτε επίσης Ψαλμόν 146:4· Έκκλησιαστήν 9:5, 10.

Εν τούτοις, ένας εναντιούμενος στον Θεό, που η Γραφή τον κάνει γνωστό ως Σατανά τον Διάβολο, αντέκρουσε τη δήλωσι του Θεού και είπε: «Δεν θέλετε βεβαίως αποθάνει.» (Γέν. 3:1-5) Ο Αδάμ όμως πράγματι πέθανε. (Γέν. 5:5) Έτσι η «ζώσα ψυχή» πέθανε, και όλες οι ανθρώπινες ψυχές που προήλθαν απ’ αυτόν πεθαίνουν επίσης μέχρι σήμερα.

Στην περίπτωσι εκείνων που εφαρμόζουν τον βουδδιστικό τύπο συγκεντρώσεως της σκέψεως, είναι ιδιαίτερα εύκολο για τον Σατανά και τους δαίμονές του να προαγάγουν το ψεύδος της μετά θάνατον επιβιώσεως που προήλθε από τη Βαβυλώνα. Με το ν’ αδειάζουν τις διάνοιές των από κάθε συνειδητή σκέψι, τα άτομα αυτά εκτίθενται σε δαιμονική επιρροή. Έτσι, κατά καιρούς, αυτά τα άτομα εκδηλώνουν υπερφυσικές διανοητικές και σωματικές ικανότητες. Ωφελούνται όμως πράγματι με το να εκτίθενται σε δαιμονική επιρροή; (Σημειώστε μόνοι σας την αρχή που εκτίθεται στον Ματθαίο 12:43-45.)

Καμμιά αληθινή διαφώτισις δεν μπορεί να έλθη από ένα σύστημα που είναι οικοδομημένο σ’ ένα ψεύδος και που ενθαρρύνει την επιρροή πονηρών πνευμάτων. Η Γραφή αποκαλύπτει ότι η αληθινή ελπίδα για τους νεκρούς δεν είναι η μετεμψύχωσις, αλλά η ανάστασις. Ο Ιησούς Χριστός υποσχέθηκε: «Έρχεται ώρα, καθ’ ην πάντες οι εν τοις μνημείοις θέλουσιν ακούσει την φωνή αυτού· και θέλουσιν εξέλθει.» (Ιωάν. 5:28, 29) Ναι, δισεκατομμύρια άτομα θα ξαναζήσουν ως άνθρωποι, αλλά με δίκαιες συνθήκες, σ’ αυτήν ακριβώς τη γη. Αυτή δεν είναι μια αβάσιμη υπόσχεσις. Ο Ιησούς απέδειξε την αληθινότητά της με το να ξαναφέρη στη ζωή τρία τουλάχιστον άτομα.—Λουκ. 7:11-17· 8:40-56· Ιωάν. 11:1-40.

Η Γραφή λέγει επίσης την αλήθεια για την προέλευσι της γης και του ανθρώπου, πώς άρχισε η πονηρία και πώς ο Θεός θα τερματίση κάθε ανθρώπινη καταπίεσι σ’ αυτήν ακριβώς τη γενεά. Θα θέλατε να γνωρίσετε καλύτερα αυτή την ελπίδα; Οι μάρτυρες του Ιεχωβά θα χαρούν να σας βοηθήσουν να το κάμετε αυτό.