Πώς Θεωρείτε τα Παιδιά Σας;
«ΕΥΛΟΓΙΑ.» «Δώρο από το Θεό.» «Πραγματική χαρά.» «Απόλαυσις της καρδιάς μας.» Πόσο συγκινητικό είναι ν’ ακούη κανείς τέτοιες εκφράσεις από διάφορους γονείς! Ιδιαίτερα έχοντας υπ’ όψι το γεγονός ότι δεν θεωρούν όλοι οι γονείς τα παιδιά τους μια ευλογία.
Αλλά το ερώτημα είναι: Πώς αισθάνεσθε σεις για τα παιδιά σας; Απολαμβάνετε τις πολλές πλευρές του ρόλου σας σαν γονέα; Διαβεβαιώνετε συνεχώς τα παιδιά σας για την αγάπη σας και την ευγνωμοσύνη σας που τα έχετε; Πότε για τελευταία φορά τα πήρατε στην αγκαλιά σας και τους εκφράσατε τη στοργή σας;
Ασφαλώς, το να είναι κανείς γονέας δεν είναι εύκολο. Πρόκειται για ένα δύσκολο, απαιτητικό έργο και μερικές φορές απογοητευτικό. Παρ’ όλα αυτά, μπορεί να είναι πολύ ικανοποιητικό. Και τα καλά αποτελέσματα που επιτυγχάνονται επισκιάζουν πολύ τα προβλήματα που συναντά κανείς καθ’ οδόν. Πολλοί γονείς αισθάνονται έτσι. Συμβαίνει και μ’ εσάς αυτό;
Φυσικά, υπάρχουν και διαφορετικές απόψεις. Δεν βλέπουν όλοι οι γονείς το ρόλο τους με χαρά. Σε μερικούς γονείς, τα παιδιά τους μπορεί ν’ αντιπροσωπεύουν έλλειψι ησυχίας ή ελευθερίας, επειδή τα παιδιά μπορεί να εμπόδισαν κάποια προσχεδιασμένη επιδίωξί τους. Άλλοι μπορεί να μην ήσαν συναισθηματικώς έτοιμοι ν’ αναλάβουν τον περίπλοκο ρόλο του γονέα. Άλλοι ακόμη μπορεί να δυσανασχέτησαν για τις θυσίες που απαιτούσε ο ρόλος τους. Αλλά, όποια κι’ αν είναι η αιτία, δεν παύει παρ’ όλα αυτά να είναι λυπηρή. Ιδιαίτερα επειδή αυτές οι αρνητικές τάσεις επηρεάζουν χωρίς αμφιβολία το πώς αυτοί οι γονείς βλέπουν τα παιδιά τους και φέρονται σ’ αυτά. Μερικοί γονείς μάλιστα αναφέρονται στα παιδιά τους σαν «παλιόπαιδα» ή «σατανάδες.» Δεν απορούμε, λοιπόν, που ωρισμένα παιδιά είναι απειθάρχητα. Αισθάνονται ότι δεν τα θέλουν και δεν τα αγαπούν, και με διάφορους τρόπους επιζητούν ν’ ανταποδώσουν.
Θετικές Απόψεις του Ρόλου του Γονέα
Αλλά τι θα λεχθή για κείνους τους γονείς που αγαπούν και φροντίζουν τα παιδιά τους; Μπορούμε να μάθωμε κάτι απ’ αυτούς; Μπορεί η άποψις που έχουν για τα παιδιά τους να μας δώση κάποια ενόρασι που θα μας βοηθήση να εκτιμήσωμε τα δικά μας αισθήματα; Πράγματι, αυτό είναι δυνατόν. Τα θετικά τους αισθήματα για τα παιδιά τους φαίνονται από τους καρπούς που παράγουν: παιδιά που ανταποκρίνονται με αγάπη και υπακοή στην εκπαίδευσι και στη φροντίδα που λαμβάνουν και που μεγαλώνουν και γίνονται υπεύθυνοι και στοργικοί ενήλικοι. Έπειτα, αυτοί, με τη σειρά τους, θα μεταβιβάσουν τελικά στα δικά τους παιδιά τις αρχές και τη θαυμάσια εκπαίδευσι που έλαβαν όταν ήσαν μικροί. Αυτό δεν είναι όλο που περιλαμβάνει ο ρόλος του γονέα;
Αλλά τι θα λεχθή για τα παιδιά σας; Ανταποκρίνονται στην εκπαίδευσί σας, είναι υπάκουα, σας σέβονται; Αν όχι, μην απελπίζεσθε. Δεν είσθε παράλογοι όταν αναμένετε τέτοια αντίδρασι στην εκπαίδευσί σας. Γιατί το λέμε αυτό; Επειδή τα παιδιά τέθηκαν κάτω από τον άμεσο έλεγχο των γονέων τους από τον ίδιο το Δημιουργό. Πρόκειται πραγματικά για μια θεία διευθέτησι. Τα εδάφια Εφεσίους 6:1, 2 δηλώνουν: «Τα τέκνα, υπακούετε εις τους γονείς σας εν Κυρίω· διότι τούτο είναι δίκαιον. Τίμα τον πατέρα σου και την μητέρα, ήτις είναι εντολή πρώτη με επαγγελίαν.» Αυτά τα εδάφια, λοιπόν, ενθαρρύνουν τα παιδιά σας να σας υπακούουν στο Θεόδοτο ρόλο σας.
Για να επιτύχετε στο ρόλο σας, απαιτείται σκληρή εργασία. Όπως δήλωσε μια χήρα μητέρα πέντε αγοριών: «Δαπάνησα πολύ χρόνο εκπαιδεύοντάς τα και τώρα βλέπω τα οφέλη που προέρχονται απ’ αυτά—τη διαγωγή τους και τη στάσι τους. Δεν είναι άγρια· αλλά είναι ήπια και δείχνουν σεβασμό. Τα αγόρια τώρα λένε: ‘Εσύ, μητέρα, έχεις μεγαλύτερη πείρα από μας—πρέπει να ξέρης.’ Για μένα, αυτό είναι μια ευλογία.» Πόσες μητέρες δεν θάθελαν ν’ ακούνε τέτοιες εκφράσεις από τα παιδιά τους;
Από την άλλη πλευρά, για ν’ ανταποκρίνωνται τα παιδιά, οι γονείς πρέπει να ενδιαφέρωνται πραγματικά για ό,τι κάνουν τα παιδιά τους. Δεν είναι αρκετό να θέτουν οι γονείς νόμους και κανόνες για ν’ ακολουθούν τα παιδιά. Πρέπει να κάνουν ό,τι μπορούν για να κρατούν τις γραμμές επικοινωνίας ανοιχτές με τα παιδιά τους. Εκείνοι που παρακολουθούν τις συνήθειες και τα ενδιαφέροντα των παιδιών τους δεν δυσκολεύονται να επικοινωνούν μαζί τους. Η μητέρα ενός 11-χρονου αγοριού επιβεβαίωσε αυτό το γεγονός:
«Μαθαίνω πράγματα από το παιδί μου για τα οποία φυσιολογικά δεν θα ενδιαφερόμουν. Παραδείγματος χάρι σκέφθηκα ότι θα ήταν καλό γι’ αυτόν να φροντίζη για κάτι εκτός από τον εαυτό του, κι έτσι του πήρα μερικά τροπικά ψάρια. Αυτό δεν έκανε μόνο σ’ αυτόν καλό, αλλά και σ’ εμένα επίσης. Τώρα, χαίρομαι πολύ καθώς βλέπω αυτά τα ψάρια ν’ ανταποκρίνωνται σ’ εμένα. Καθώς τα ενδιαφέροντά του μεγαλώνουν, διαπιστώνω ότι κι’ εγώ μεγαλώνω μαζί του και αυτό μας φέρνει πιο κοντά.»
Αληθεύει αυτό στην περίπτωσί σας;
Πρόσφατα, μερικοί πατέρες ασχολήθηκαν περισσότερο με τις συναισθηματικές πλευρές της ανατροφής των παιδιών τους. Εδώ και πολύ καιρό, οι πατέρες θεωρούνται αρμόδιοι για να επιβάλλουν την πειθαρχία στην οικογένεια. Αλλά οι πρόσφατες τάσεις τούς έχουν μεταφέρει σε τομείς σχεδιάσεως και φροντίδας για τα παιδιά τους όταν είναι βρέφη. Ένας πατέρας είπε:
«Πιστεύω σταθερά ότι οι γονείς πρέπει να έχουν ενεργό μέρος στη γέννησι των παιδιών τους, αν αυτό είναι δυνατόν. Έτσι, βρισκόμουν στην αίθουσα τοκετού όταν γεννήθηκε η πρώτη μας κόρη. Δεν μπορώ να περιγράψω με λόγια τα όμορφα αισθήματα που ένοιωσα όταν ο γιατρός την έβαλε στα χέρια μου για πρώτη φορά μετά τη γέννησί της. Τότε και εκεί πρόφερα ακουστά λόγια ευχαριστιών και αίνου στον Ιεχωβά Θεό γι’ αυτή την ευλογία. Και η σύζυγός μου κι εγώ τρέφομε τα ίδια αισθήματα και για τις δυο μας κόρες.»
Μπορούν Όλα τα Παιδιά να Θεωρούνται σαν Ευλογία;
Τι θα λεχθή για τα παιδιά που δεν έχουν γεννηθή φυσιολογικά και υγιή; Μπορούν να θεωρούνται κι’ αυτά σαν ευλογία; Και μπορούν οι γονείς τους ν’ απολαμβάνουν χαρά καθώς εκπληρώνουν το ρόλο τους; Ας αφήσωμε τους γονείς ενός διανοητικά καθυστερημένου παιδιού με άσχημη κατάστασι καρδιάς να απαντήσουν σ’ αυτά τα ερωτήματα. Πρώτα ο πατέρας: «Οι γιατροί μάς είπαν ότι θα μπορούσαμε να την αφήσωμε στο νοσοκομείο, επειδή επρόκειτο οπωσδήποτε να πεθάνη. Τους ρώτησα τι θα μπορούσε να γίνη γι’ αυτήν και φάνηκαν έκπληκτοι που θέλαμε να την κρατήσωμε. Είπαν ότι τίποτε δεν θα μπορούσε να γίνη και μας άφησαν να την πάρωμε στο σπίτι για να πεθάνη.» Η μητέρα συνέχισε:
«Από την αρχή μάς ενθάρρυναν να τη βάλωμε σε κάποιο ίδρυμα, αλλά εμείς δεν μπορούσαμε καν να σκεφθούμε κάτι τέτοιο. Δεν πέρασε ποτέ από το μυαλό μας ούτε για μια στιγμή ότι δεν την αγαπούσαμε. Στο κάτω-κάτω, ήταν η κόρη για την οποία περιμέναμε τόσο πολύ (μετά από 4 αγόρια) και τη θέλαμε μαζί μας. Τώρα οι γιατροί μένουν έκπληκτοι από τη βελτίωσί της. Είναι τώρα 14 μηνών, μολονότι οι γιατροί είχαν πει ότι δεν θα μπορούσε να ζήση πάνω από τρεις μήνες. Γνωρίζει ότι την αγαπούμε και αυτό συμβάλλει στην ανάπτυξί της παρά τη διανοητική της καθυστέρησι και τη σοβαρή κατάστασι της καρδιάς της. Και είναι το πιο αγαπητό παιδί που έχω δει ποτέ. Ασφαλώς, την αγαπώ επειδή είμαι η μητέρα της. Αλλά είναι καταπληκτικό να βλέπη κανείς την αγάπη που έχει ο Ιεχωβά Θεός γι’ αυτήν. Αυτός, και μόνο αυτός, τη συντηρεί. Έτσι, πώς μπορούμε να μη λατρεύωμε ένα τέτοιο Θεό;»
Βέβαια, είναι πολύ πιο δύσκολο οικονομικά, και ιδιαίτερα συναισθηματικά, το έργο των γονέων των οποίων τα παιδιά έχουν κάποια αναπηρία. Αλλά αυτά τα παιδιά χρειάζονται ακόμη μεγαλύτερη αγάπη και προσοχή από τα φυσιολογικά παιδιά. Και όταν η πατρική αγάπη υπάρχη, το παιδί ανταποκρίνεται συνήθως μ’ ένα θετικό τρόπο.
Πώς να Αντιμετωπίσετε τα Προβλήματα
Παρ’ όλα αυτά, προβλήματα ανακύπτουν και το ερώτημα είναι: Τι μπορούν να κάνουν οι γονείς για να τα αντιμετωπίσουν; Λίγα μπορούν να επιτελέσουν αν δίνουν απλώς διαταγές στις οποίες τα παιδιά πρέπει να υπακούουν. Αν τα παιδιά που έχουν προβλήματα δυσκολεύονται να επικοινωνήσουν με τους γονείς τους, θα αναπτύξουν μνησικακία και φυσιολογικά θα ακολουθήση και έλλειψις σεβασμού. Όπως συμβουλεύει το εδάφιο Εφεσίους 6:4: «Και οι πατέρες, μη παροργίζετε τα τέκνα σας, αλλ’ εκτρέφετε αυτά εν παιδεία και νουθεσία Κυρίου.»
Ένας πατέρας τεσσάρων αγοριών δείχνει τα αποτελέσματα που είχε όταν ακολούθησε αυτή τη νουθεσία: «Καταβάλλω τις καλύτερες μου προσπάθειες για να τα ακούω· να εξακριβώνω τι βρίσκεται στη διάνοιά τους. Μόνο τότε μπορώ να τα βοηθήσω πραγματικά. Διεξάγω μαζί τους μια εβδομαδιαία Γραφική μελέτη και συνήθως αφήνομε την Αγία Γραφή να λύση τα προβλήματά τους. Τα παιδιά κατανοούν ότι οι οδηγίες που τους δίνομε προέρχονται από τον Θεό και όχι από μας, και αυτό βοηθεί σημαντικά.»
Μια άλλη μεγάλη βοήθεια στην αντιμετώπισι των προβλημάτων είναι το να είναι κανείς προσιτός. Όταν τα παιδιά αντιμετωπίζουν προβλήματα, τότε ακριβώς χρειάζονται τους γονείς τους περισσότερο. Μια μητέρα εκφράσθηκε ως εξής: «Είμαστε πάντοτε προσιτοί. Τους δίνομε να καταλάβουν ότι μπορούν να μας πλησιάσουν και να μας πουν το κάθε τι. Ακόμη και όταν το πρόβλημα μπορή να είναι μικρό για μας, είναι συχνά πολύ μεγάλο γι’ αυτά· και αυτό είναι που έχει σημασία εκείνη τη στιγμή. Επειδή γνωρίζουν ότι εμείς ενδιαφερόμαστε γι’ αυτά, μας πλησιάζουν και μας λένε το κάθε τι.» Πόσο καλό θα ήταν αν όλα τα παιδιά μπορούσαν να πλησιάζουν ελεύθερα τους γονείς τους με οποιοδήποτε πρόβλημα, χωρίς πρώτα οι γονείς να τα καταδικάζουν ή να τα επικρίνουν. Αληθεύει αυτό και για σας; Ενθαρρύνετε τα παιδιά σας να μιλάνε ελεύθερα σ’ εσάς ενώ εσείς ακούτε ήρεμα;
Το να κρατάτε το λόγο σας είναι ένα άλλο σπουδαίο πράγμα που δεν πρέπει να ξεχνάτε σεις, οι γονείς. Φαίνεται ότι τα παιδιά μπορούν εύκολα να δεχθούν πολλά πράγματα, αλλά δεν μπορούν να δεχθούν εύκολα τις απογοητεύσεις ή τις αλλαγές. Όπως τόνισε μια μητέρα: «Όταν δίνω υποσχέσεις που δεν μπορώ να κρατήσω, το αποτέλεσμα είναι μόνο να δημιουργούνται απογοητεύσεις στα παιδιά. Εξαρτώνται πολύ από το λόγο μου. Έτσι, όταν δίνω το λόγο μου, προσπαθώ να τον κρατήσω. Κατόπιν, αν δεν μπορώ να κάνω κάτι, εξηγώ το γιατί και ζητώ συγγνώμη. Αυτό τους δίνει να καταλάβουν ότι κι’ εγώ σφάλλω μερικές φορές και αυτό έχει δημιουργήσει ένα δεσμό ανάμεσά μας.»
Πότε για τελευταία φορά εκφράσατε τη λύπη σας στα παιδιά σας που δεν μπορέσατε να κρατήσετε το λόγο σας;
Τι Πρέπει ν’ Αποφεύγεται;
Υπάρχουν μερικά πράγματα στα οποία οι γονείς, αν τους δινόταν μια δεύτερη ευκαιρία, θα ενεργούσαν διαφορετικά. Μερικοί έχουν μετανοιώσει που δεν άκουγαν αρκετά τα παιδιά τους. Άλλοι έχουν μετανοιώσει που έσπευδαν να καταλήξουν σε συμπεράσματα μόλις τους πλησίαζαν τα παιδιά τους. Ίσως βιάζονταν στις κρίσεις τους. Το να λαμβάνη κανείς υπ’ όψι του όλα τα γεγονότα προτού διατυπώση μια κρίσι είναι η συνετή πορεία.
Ένα άλλο σπουδαίο πράγμα είναι το να είναι κανείς αντικειμενικός στις σχέσεις του με τα παιδιά του. Το να συγκρίνη κανείς ένα παιδί με κάποιο άλλο είναι ασύνετο και άδικο. Μπορεί να προξενήση φθόνο και μνησικακία. Τα παιδιά έχουν διαφορετικά χαρίσματα και το καθένα έχει την αξία του. Όταν ένα παιδί συγκρίνεται μ’ ένα άλλο υποτιμητικά, αυτό μειώνει την εμπιστοσύνη και την αυτοεκτίμησι του ενός για το άλλο και καλλιεργεί την ανωτερότητα και την υπερηφάνεια στο άλλο.
Ένα άλλο πράγμα που πρέπει ν’ αποφεύγουν οι γονείς είναι να μην επιτρέπουν στα παιδιά τη χωρίς διάκρισι χρήσι της τηλεοράσεως. «Τίποτε δεν έχει αλλάξει τόσο πολύ την κατάστασι της παιδικής ηλικίας σε μια μόνο γενιά όσο η τηλεόρασις.» (Τάιμς, Νέα Υόρκη, 4 Μαρτίου 1919) Η αληθινότητα αυτής της δηλώσεως έχει καταστήσει πολλούς γονείς άγρυπνους στο ισχυρό αποτέλεσμα που έχει στα παιδιά τους η παρακολούθησις τηλεοράσεως. Κανείς δεν μπορεί ν’ αρνηθή ότι η τηλεόρασις έχει κάποια μορφωτική αξία, αλλά, συγχρόνως, αν δεν λαμβάνεται κάποια προφύλαξις, τα παιδιά μπορεί να επηρεασθούν δυσμενώς, παραδείγματος χάρι, από μια σταθερή παρουσίασι βίαιων προγραμμάτων. Στην πραγματικότητα, η πρόσφατη αύξησις της νεανικής εγκληματικότητας έχει αποδοθή άμεσα από μερικούς στο γεγονός ότι τα παιδιά παρακολουθούν ωρισμένα προγράμματα με βίαια θέματα.
‘Συνομήλικος Φίλος’ ή Γονέας—Ποιο;
Η υπερβολική παρακολούθησις τηλεοράσεως μπορεί να μην αποτελή πρόβλημα για την οικογένειά σας. Μπορεί μάλιστα να δαπανάτε αρκετό χρόνο με τα παιδιά σας προσωπικά, και αυτό είναι αξιέπαινο. Αλλά η είδους σχέσι έχετε μαζί τους; Σας θεωρούν σαν γονέα ή σαν κάποιο ‘συνομήλικο φίλο’ τους; Έχει παρατηρηθή ότι σε μερικά σπίτια, τα παιδιά έχουν το θάρρος να συμπεριφέρωνται και να μιλούν στους γονείς τους σαν ίσοι προς ίσους. Και όταν τα παιδιά αποκτήσουν αυτού του είδους τη μεγάλη οικειότητα με τους γονείς, οι γονείς ίσως δυσκολεύονται να επιβάλουν πειθαρχία όταν χρειάζεται. Αυτό θα μπορούσε μάλιστα να ενσπείρη έλλειψι σεβασμού, όχι μόνο για τους γονείς, αλλά και για κείνους που βρίσκονται έξω από τον οικογενειακό κύκλο.
Μια μητέρα, αποδοκιμάζοντας μια τέτοια σχέσι, είπε: «Δεν σας βλέπουν σαν κάποιο μεγαλύτερο τον οποίο πρέπει ν’ ακούουν και να υπακούουν. Ένας ‘συνομήλικος φίλος’ βρίσκεται στο δικό τους επίπεδο, και τα παιδιά δεν μπορούν να σκεφθούν, να λογικευθούν ή να διορθώσουν τον εαυτό τους σαν ενήλικοι. Χρειάζονται τους γονείς τους γι’ αυτό το ρόλο.» Ο σύζυγός της πρόσθεσε:
«Πιστεύω ότι πρέπει να είναι κανείς πρώτα γονέας, επειδή αν η σταθερότητα και ο σεβασμός υπάρχουν, τότε σαν φυσική συνέπεια θα ακολουθήση η φιλία και θα αναπτυχθή. Ας αφήνωμε τα παιδιά μας να εκφράζονται ελεύθερα ενόσω δείχνουν σεβασμό. Συχνά τους λέμε: ‘Δεν είναι αυτό που λέτε αλλά το πώς το λέτε.’ Προσπαθούμε να τα διδάξωμε πώς να λένε τα διάφορα πράγματα. Αν δεν σέβωνται εμάς, ποιον θα σεβασθούν;»
Φυσικά, αυτό δεν υπονοεί ότι οι γονείς και τα παιδιά δεν μπορούν να είναι φίλοι με την πραγματική έννοια της λέξεως. Πολλοί γονείς έχουν μια καλή, θερμή σχέσι με τα παιδιά τους, και τα παιδιά ανταποκρίνονται με αγάπη και σεβασμό. Αλλά σ’ ένα κόσμο που ο σεβασμός για τα μεγαλύτερα άτομα εξαφανίζεται με γοργό ρυθμό, πρέπει να προσέχουν οι γονείς ώστε να μην αφήνουν τίποτε να υποβιβάση το σεβασμό που έχουν τα παιδιά τους για την κατάλληλη εξουσία των γονέων. Η οικειότητα μπορεί να φέρη την περιφρόνησι, αν εισχωρήση πάρα πολύ στη σχέσι μεταξύ γονέα και παιδιού.
Ο Ρόλος του Θεού στη Ζωή Τους
Όταν τα παιδιά σέβονται τους γονείς τους και άλλους τους οποίους μπορούν να δουν, τότε μπορούν τελικά να λατρεύσουν το Δημιουργό τους, τον οποίο δεν μπορούν να δουν. Οι γονείς έχουν μοναδική θέσι σ’ αυτή την εκπαίδευσι. Μπορούν στοργικά να κατευθύνουν την προσοχή των παιδιών τους στο Δημιουργό. Είναι ουσιώδες να το κάνουν αυτό με στοργή, αλλά χρειάζεται επίσης και επιμονή. Οι γονείς πρέπει να είναι πρόθυμοι να δίνουν αυτή την εκπαίδευσι. Δεν πρέπει ν’ αφήνουν ούτε το συναίσθημα ούτε την πίεσι να τους εμποδίζη. Ούτε μπορούν ν’ αναθέσουν την ευθύνη τους αυτή σε άλλους—είτε πρόκειται για άλλα μέλη της οικογένειας, είτε για δασκάλους ή θρησκευτικούς ηγέτες—όχι αν θέλουν να έχουν καλά αποτελέσματα.
Είναι σαφές ότι δεν μπορεί να γίνη διαφορετικά. Απαιτείται χρόνος, προσπάθεια, αγάπη και υπομονή. Ίσως μάλιστα χρειασθούν και πολλές προσαρμογές καθ’ οδόν. Αλλά τα καλά αποτελέσματα είναι πιθανά όταν οι γονείς επωμίζωνται το Θεόδοτο διορισμό τους. Αν βλέπουν τα παιδιά τους σαν θησαυρό από το Θεό και τους δείχνουν ότι τα αγαπούν, η οικογενειακή μονάδα θα θερίση πολλές ευλογίες, και οι γονείς θα αισθάνωνται πολύ ικανοποιημένοι. Όπως ακριβώς είπε ο ψαλμωδός: «Ιδού, κληρονομία παρά του Κυρίου είναι τα τέκνα· μισθός αυτού ο καρπός της κοιλίας.»—Ψαλμ. 127:3.
Είθε να βλέπετε κι εσείς έτσι τα παιδιά σας!
«Το να αποκρίνηται τις πριν ακούση, είναι εις αυτόν αφροσύνη και όνειδος.» (Παρ. 18:13) Το να έχη κανείς ευρύ πνεύμα αποτελεί χαρακτηριστικό ωρίμου ανθρώπου. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα ν’ αποκαλή τον εαυτό του ώριμο αν δεν μπορή ν’ ακούση και τις δύο πλευρές μιας υποθέσεως.