Ο Συναρπαστικός Κόσμος του Μεταφραστή

Η ΔΙΑΦΗΜΙΣΤΙΚΗ εκστρατεία μιας Αμερικάνικης βιομηχανίας αυτοκινήτων στο Βέλγιο σχεδόν κατέρρευσε όταν το σλόγκαν της «Το Σώμα [αμάξωμα] από τον Φίσερ» μεταφράσθηκε «Το Πτώμα από τον Φίσερ». Και, στη Γαλλία, οι διευθυντές μιας βιομηχανίας αεριούχων ποτών κυριολεκτικά κατακεραυνώθηκαν όταν διαπίστωσαν ότι η διαφήμισή τους, η οποία περιέγραφε το ποτό τους σαν «Αναψυκτικό Φιλίας», παρουσιάσθηκε να λέει «Ρίχνει κρύο Νερό στη Φιλία».

Ιστορίες σαν κι αυτές δεν είναι ασυνήθιστες στον κόσμο του μεταφραστή. Αλλά δείχνουν τη δυσκολία και την πρόκληση της μεταφράσεως από τη μια γλώσσα στην άλλη. Κι όμως, σ’ έναν κόσμο με περίπου 3.000 γλώσσες, η μετάφραση είναι πάρα πολύ απαραίτητη. Η διεθνής διπλωματία, το εμπόριο, οι σπουδές, τα ταξίδια και πλήθος άλλες δραστηριότητες εξαρτώνται από το έργο των μεταφραστών—άνδρες και γυναίκες εργάζονται σιωπηλά στα παρασκήνια, προσπαθώντας να μεταφέρουν ιδέες και πληροφορίες μέσα από τους φραγμούς της γλώσσας.

Παγίδες και Κίνδυνοι

Για να μεταφράσει κανείς μ’ επιτυχία, χρειάζεται κάτι περισσότερο από την απλή γνώση δύο ή περισσότερων γλωσσών. Απαιτείται βαθιά κατανόηση του θέματος αν κάποιος πρόκειται να γίνει επαγγελματίας σ’ αυτό τον τομέα. Αν πρόκειται να ειδικευθεί σ’ ένα νέο τομέα, πρέπει να μάθει το νέο έδαφος για ν’ αποφεύγει τις παγίδες. Και οι παγίδες είναι πάρα πολλές. Για παράδειγμα, ένα άρθρο στη Δανική έκδοση του Ρήντερς Νταϊτζέστ για την αρχαία Αίγυπτο ανέφερε για τον Μωυσή και τις 10 «πλάκες»! Προφανώς ο μεταφραστής παρερμήνευσε τις «πληγές» με «πλάκες» και κατόπιν μπέρδεψε τις 10 πληγές με τις πλάκες που περιείχαν τις Δέκα Εντολές.

Ακόμα και απλοί όροι δεν γίνονται τόσο απλοί όταν μεταφράζονται σε μια άλλη γλώσσα. Παραδείγματος χάρη, η λέξη «benzin» (βενζίνη) στη Δανική δεν είναι «benzene», «benzine» ή «benzol» στην Αγγλική. Είναι το υλικό που λέγεται «πέτρολ» στην Αγγλία και «γκάζολαϊν» ή «γκαζ» στην Αμερική. Από την άλλη, το «πετρόλεουμ» στη Δανία είναι η «παραφίνη» στην Αγγλία και η «κιροσίνη» στις Η.Π.Α. και φυσικά, η «παραφίνη» στις Η.Π.Α. είναι ένα «κερί» στη Βρετανία. Μπερδεμένα δεν είναι; Αλλά, για ένα μεταφραστή, τα προβλήματα αυτού του είδους είναι αναρίθμητα, μερικά από τα οποία μπορεί να μη λύνονται ικανοποιητικά, και με τη βοήθεια ενός λεξικού.

Μια λέξη σε μια γλώσσα σπάνια καλύπτει ακριβώς το ίδιο βάθος όπως η αντίστοιχη της, εάν υπάρχει, σε μια άλλη γλώσσα. Συχνά, ο μεταφραστής πρέπει να διαλέξει ανάμεσα από αρκετές παρόμοιες λέξεις, έχοντας υπ’ όψη το θέμα, τα συμφραζόμενα, το ύφος και πολλούς άλλους παράγοντες. Η εκλογή για τη σωστή λέξη θα μπορούσε να είναι κρίσιμη. Πριν από μερικά χρόνια, ένα γιαπωνέζικο προϊόν από απροσεξία δυσφημίστηκε μόνο του, όταν ο μεταφραστής του φυλλαδίου οδηγιών από την Αγγλική γλώσσα δεν κατάλαβε την όχι και τόσο λεπτή διαφορά ανάμεσα στις λέξεις «διάσημος» και «διαβόητος».

Έπειτα, δεν πρέπει να αγνοούνται οι σχέσεις ή έννοιες που συνδέονται με μια λέξη. Πάρτε για παράδειγμα τη Γραφική λέξη «Αρμαγεδδών», την οποία το λεξικό του Γουέμπστερ ορίζει ως «μια τελική και αποφασιστική μάχη ανάμεσα στις δυνάμεις του καλού και του κακού». (Αποκ. 16:16) Για κάτι παρόμοιο, οι Δανοί έχουν τη λέξη Ράγκναροκ και οι Γερμανοί χρησιμοποιούν την έκφραση Γκέττερντάμμερουνγκ την οποία έχει κάνει διάσημη η όπερα του Ρίτσαρντ Βάγκνερ με το ίδιο όνομα και σημασία «το λυκόφως των θεών.» Αλλά όταν πρόκειται για ένα Βιβλικό θέμα, ο μεταφραστής δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει καμιά απ’ αυτές τις λέξεις για τον «Αρμαγεδδώνα», γιατί είναι γεμάτες από ειδωλολατρικές, μυθολογικές σχέσεις.

Οι ιδιωματισμοί και τα σχήματα λόγου είναι ιδιαίτερα δύσκολο να μεταφρασθούν. Παραδείγματος χάρη: Ένα άρθρο του Ξύπνα! για τα οφέλη του βαδίσματος έδινε την εξής συμβουλή: «Πρέπει κανείς να περπατάει σαν να πηγαίνει κάπου και αυτό πρέπει να γίνει μια τακτική άσκηση.» Όλα είναι καλά—στα Αγγλικά, δηλαδή. Αλλά, όταν μεταφρασθεί στα Δανικά, «να πας σ’ ένα ορισμένο μέρος», είναι σχήμα λόγου, που σημαίνει το ίδιο πράγμα περίπου με το «να επισκεφτείς το αποχωρητήριο», ή την τουαλέτα, στ’ Αγγλικά. Ευτυχώς κατανοήθηκε το νόημα της εκφράσεως και διορθώθηκε προτού τυπωθεί.

Επιστήμη ή Τέχνη;

Η καλή μετάφραση έχει απαιτήσεις όχι μόνο από το νου του μεταφραστή αλλά κι από την καρδιά του, τα αισθήματα και την πείρα του. Γι’ αυτό το λόγο, δεν κατορθώθηκε ακόμη να φτιαχθεί μια μηχανή που να μπορεί να κάνει ικανοποιητικά αυτή την εργασία χωρίς τη βοήθεια συντακτών-ανθρώπων. Γιατί; Επειδή οι γλώσσες είναι πάρα πολύ περίπλοκες, και διαφέρουν η μία από την άλλη όχι μόνο στο λεξιλόγιο, αλλά και στη γραμματική και στη σύνταξη των προτάσεων. Έτσι, η μετάφραση καλύπτει πολύ περισσότερα από την απλή εύρεση αντίστοιχων λέξεων σε μια άλλη γλώσσα από την αρχική.

Ως τώρα, οι μηχανές ή τα κομπιούτερς για μετάφραση έχουν κάποια επιτυχία στο χειρισμό επιστημονικής ή τεχνικής ορολογίας. Κι αυτό επειδή το ύφος του γραψίματος αυτού είναι παρόμοιο σ’ όλες τις γλώσσες και το λεξιλόγιο είναι σχετικά ομοιόμορφο και περιορισμένο.

Όταν ο συγγραφέας ή ο ομιλητής είναι καλλιτέχνης, που ξέρει πραγματικά πώς να χρησιμοποιήσει τις λέξεις, όχι μόνο να μεταφέρει πληροφορίες, αλλά και για να εκφράσει αίσθημα, συγκίνηση, γνώση και κίνητρο, χρειάζεται ένας αντίστοιχα επιδέξιος καλλιτέχνης για να το μεταφράσει πιστά. Αυτό αληθεύει ιδιαίτερα όταν πρόκειται για την ποίηση, στην οποία τα αισθήματα και οι ιδέες εκφράζονται ακριβώς με ειδική εκλογή λέξεων και τάξη, ομοιοκαταληξία και ρυθμό και σύνταξη. Όλα αυτά, και ίσως ακόμη το πώς τελικά φαίνεται στο χαρτί, πρέπει ν’ αποδίδονται στη μετάφραση. Έτσι, σχεδόν μοιραία, στη μετάφραση τέτοιων φιλολογικών έργων, «κάτι χάνεται στη μετάφραση», όπως λέει το ρητό. Εκεί που λέγεται ότι οι μεταφράσεις είναι καλύτερες από τα πρωτότυπα, συνήθως είναι ξαναγραφή των έργων, όχι μεταφράσεις.

Ακόμη κι αν ο συγγραφέας ή ο ομιλητής δεν είναι τόσο επιδέξιος, η εργασία του μεταφραστή δεν γίνεται ευκολότερη. Πώς γίνεται αυτό; Ο μεταφραστής πρέπει να θυμάται το βασικό κανόνα: Δεν είναι ο συγγραφέας: έτσι δεν είναι εξουσιοδοτημένος να «βελτιώσει» το πρωτότυπο. Η δουλειά του είναι να μεταφέρει τις σκέψεις, τα αισθήματα και τη διάθεση του πρωτότυπου όσο το δυνατόν πιο πιστά. Αλλά αν το μήνυμα από το πρωτότυπο είναι ασαφές, τι θα μεταφέρει; Και πάλι, δεν πρέπει να μπει στον πειρασμό να διευκρινίσει ότι είναι σκοτεινό, να ενισχύσει το ασθενές ή να εξευγενίσει ότι είναι άχαρο. Η άσκηση αυτού του περιορισμού μπορεί να είναι πραγματική πρόκληση.

Το Ιδανικό και η Πραγματικότητα

Το ιδανικό, είναι ότι η μετάφραση πρέπει να είναι όσο το δυνατό πιο πιστή στο πρωτότυπο. Στην πράξη, όμως, υπάρχει μεγάλη διαφωνία ως προς τι θεωρείται πιστή. Μερικοί επιμένουν ότι μια πιστή μετάφραση πρέπει να διατηρεί τη διατύπωση του πρωτότυπου—το ειδικό ύφος του, την εκλογή των λέξεων και εκφράσεων, τα σχήματα λόγου, τη γραμματική σύνταξη, και λοιπά. Αλλά, με τη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στις γλώσσες, αυτό είναι περισσότερο να το λέει κανείς, παρά να το κάνει.

Πάρτε, για παράδειγμα, την έκφραση «πολύτιμος σαν κόρη [apple-μήλο] οφθαλμού». Μπορείτε να φαντασθείτε το πρόβλημα που δημιουργεί αυτό για το μεταφραστή ο οποίος εργάζεται σε μια γλώσσα και κουλτούρα όπου δεν υπάρχουν «apples»; Ακόμα κι αν υπάρχει η λέξη «apple», η έκφραση μπορεί να είναι εντελώς ακαταλαβίστικη και μάλιστα παράξενη στον αναγνώστη. Αφ’ ετέρου, σε μερικές γλώσσες, η αντίστοιχη έκφραση είναι «πολύτιμος σαν την καρδιά και το συκώτι». Αλλά έχει το δικαίωμα ο μεταφραστής να κάνει τέτοιες αλλαγές για να μεταδώσει την ιδέα στον αναγνώστη;

Προβλήματα σαν κι αυτά οδηγούν μερικούς να πουν ότι το περιεχόμενο του μηνύματος είναι πιο σπουδαίο από τη διατύπωση και για να διατηρήσουν το περιεχόμενο και να δημιουργήσουν την ίδια ανταπόκριση ή αντίδραση στον αναγνώστη, η διατύπωση πρέπει ν’ αλλάξει. Διατύπωση, λοιπόν, ή περιεχόμενο—ποιο από τα δυο; Αυτό είναι το δίλημμα που αντιμετωπίζει κάθε μεταφραστής.

Τι Μπορεί να Βοηθήσει;

Αν είσαστε μεταφραστής, ή ελπίζετε να γίνετε, τι μπορείτε να κάνετε για να προετοιμάσετε τον εαυτό σας; Είναι φανερό ότι, πρώτα απ’ όλα, πρέπει να ξέρετε καλά τις γλώσσες με τις οποίες εργάζεσθε. Αλλά τι σημαίνει να ξέρετε μια γλώσσα καλά; Επειδή μια γλώσσα συνδέεται αδιάσπαστα με το πολιτιστικό της επίπεδο ένας πασίγνωστος επαγγελματίας μεταφραστής στην Ευρώπη συνιστά στο μεταφραστή να καλλιεργεί «την ικανότητα ν’ ακούει τις κρυφές φράσεις, τους πνιγμένους ήχους της κλασικής λογοτεχνίας της γλώσσας που μεταφράζεται, τις παροιμίες της, τις διαλέκτους της.» Συνιστά ότι «αυτός που μεταφράζει από τα Αγγλικά πρέπει να είναι εξοικειωμένος τουλάχιστον με τη Γραφή, τον Σαίξπηρ, την Αλίκη στη Χώρα των θαυμάτων και τα πολύ κοινά παιδικά τραγουδάκια».

Μπορείτε, επίσης, να προετοιμάσετε τον εαυτό σας, γνωρίζοντας τους ανθρώπους για τους οποίους μεταφράζετε. Μπείτε ανάμεσα τους και μιλήστε μαζί τους. Ακούστε τι λένε και παρατηρήστε πώς σκέπτονται. Θα μπορούν να καταλάβουν μεγάλες λέξεις, ή ξένες λέξεις; Ή πρέπει, μάλλον να χρησιμοποιείτε εκφράσεις που είναι πιο γνωστές σ’ αυτούς;

Η ανάγνωση καλών φιλολογικών έργων, και στο αρχικό κείμενο και στη μετάφραση είναι πολύ βοηθητική. Μπορεί να είναι πολύ διδακτικό για σας να συγκρίνετε το πρωτότυπο με τη μετάφραση κι έτσι να μάθετε πώς εργάζονται οι επαγγελματίες. Να θυμάστε, επίσης, ότι η γλώσσα ποτέ δεν είναι στατική· εξελίσσεται και αλλάζει. Έτσι ο μεταφραστής πρέπει να είναι άγρυπνος στις νέες τάσεις και στο νέο λεξιλόγιο.

Όπως συμβαίνει με όλα τα πράγματα, η πρακτική φέρνει βελτίωση. Αλλά για να σημειωθεί πρόοδος, είναι πολύτιμες οι κριτικές συμβουλές και υποδείξεις ατόμων που έχουν τα προσόντα. Και, φυσικά, πρέπει να είσαστε πρόθυμος να τις δέχεσθε και να τις εφαρμόζετε—ταπεινά και υπομονετικά. Η εκμάθηση των επιδεξιοτήτων ενός μεταφραστή είναι μια ατέλειωτη διαδικασία. Μοιάζει πολύ με τέχνη. Τόσα μόνο μπορείτε να διδαχθείτε· τα υπόλοιπα εξαρτώνται από εσάς.