Πόσο Επικίνδυνη Είναι η Ατομική Ακτινοβολία;

ΔΕΝ τα βλέπετε ούτε τα νοιώθετε, αλλά αυτή ακριβώς τη στιγμή το σώμα σας βρίσκεται μέσα σε ένα ακατάπαυστο καταιγισμό υποατομικών σωματιδίων. Τεράστιες ποσότητες από τα σωματίδια αυτά που μοιάζουν με μικροσκοπικές σφαίρες πολυβόλου, χτυπούν απευθείας τα κύτταρα του σώματός σας κάθε μέρα. Αν και έρχονται σε διάφορα μεγέθη και σχήματα, και σας κτυπούν με διαφορετικές ταχύτητες και με διαφορετικά αποτελέσματα, όλα αυτά μαζί είναι γνωστά σαν ατομική ακτινοβολία. Ποια είναι τα αποτελέσματα της ακτινοβολίας αυτής πάνω σας;

Απλή ερώτηση, έτσι δεν είναι; Ίσως θα θέλατε και μια απλή απάντηση. Λυπούμαστε όμως, αλλά δεν υπάρχει απλή απάντηση. Το θέμα του τι κάνει η ακτινοβολία στους ανθρώπους σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο καυτά θέματα συζητήσεων της σύγχρονης επιστήμης, της ιατρικής, ακόμη και της πολιτικής.

Ίσως να θυμόσαστε τον Αμερικανικό πυρηνικό αντιδραστήρα που έπαθε ζημιά στο Θρι Μάιλ Άιλαντ στην Πενσυλβάνια το 1979. Κανείς δεν τραυματίστηκε απ’ ευθείας όταν έγινε το ατύχημα, αλλά, σαν αποτέλεσμα της ζημιάς, μια ποσότητα ραδιενέργειας ξέφυγε τις επόμενες μέρες. Μερικοί επιστήμονες υπολόγισαν ότι η ραδιενέργεια μπορεί τελικά να προκαλέσει χιλιάδες θανάτους στους ντόπιους κατοίκους από καρκίνο. Από την άλλη πάλι, η επίσημη έκθεση της Προεδρικής Επιτροπής για το Ατύχημα στο Θρι Μάιλ Αίλαντ δήλωνε: «Ή δεν θα υπάρξει καμιά περίπτωση καρκίνου ή ο αριθμός των περιστατικών θα είναι τόσο μικρός, ώστε ποτέ δεν θα καταστεί δυνατό να εντοπιστούν.»

Ποιος έχει δίκιο; Κανείς δεν ξέρει σίγουρα. Κι’ αυτό οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι οι άνθρωποι κοντά στο Θρι Μάιλ Αίλαντ προσβλήθηκαν με σχετικά χαμηλές ποσότητες ακτινοβολίας απ’ το ατύχημα αυτό. Οι επιστήμονες γενικά συμφωνούν σχετικά με το τι θα συμβεί όταν προσβληθείτε από πολύ μεγάλη ποσότητα ακτινοβολίας. Η μεγάλη ποσότητα ακτινοβολίας γρήγορα θα σας εξασθενίσει πολύ, κι αν επιζήσετε, θα έχετε μια σημαντικά αυξημένη πιθανότητα να πάθετε καρκίνο στο μέλλον. Εκείνο που δεν είναι και τόσο ευκατανόητο είναι τα αποτελέσματα της επιδράσεως ακτινοβολίας σε μικρές ποσότητες.

Τι Είναι Ακτινοβολία, Εν πάση Περιπτώσει;

Όλες οι ακτινοβολίες δεν είναι όμοιες. Η ατομική ακτινοβολία αποτελείται βασικά είτε από μικροσκοπικά μέρη του ατόμου, όπως τα ηλεκτρόνια, είτε από μικρά πακέτα ενέργειας που λέγονται φωτόνια. Οι πυρήνες μερικών ατόμων είναι ασταθείς και διασπώνται, και κατά τη διάσπαση εκπέμπουν ακτινοβολία. Αυτοί οι ασταθείς πυρήνες λέγεται ότι είναι ραδιενεργοί. Όταν ατομικά σωματίδια συγκρουσθούν μ’ ένα κύτταρο, απελευθερώνουν κάποια ενέργεια, όπως μια σφαίρα που κινείται με ταχύτητα αποδεσμεύει κάποια ενέργεια όταν χτυπάει το στόχο,

Το κύτταρο συνήθως δεν είναι προετοιμασμένο να αντιμετωπίσει αυτή την ξαφνική σύγκρουση. Τα κύτταρα είναι φτιαγμένα από πολλά και διάφορα είδη πολύ περίπλοκων μορίων που πρέπει να συνεργάζονται με τέλεια αρμονία. Συχνά ένα σωματίδιο ακτινοβολίας αποσπά ένα ηλεκτρόνιο απ’ αυτά τα περίπλοκα μόρια, και μετατρέπει το μόριο σε ιόν· Τα ιόντα μπορεί να είναι πολύ επικίνδυνα για ένα κύτταρο γιατί έχουν την τάση να αναμιγνύονται βίαια σε αντιδράσεις με άλλα μόρια, καθώς επιζητούν απεγνωσμένα να αντικαταστήσουν τα ηλεκτρόνια που έχασαν. Αυτές οι μοριακές «κλεψιές» μπορεί, να είναι καταστροφικές για το κύτταρο. Αν το επιδιορθωτικό σύστημα του κυττάρου δεν αποκαταστήσει τα πράγματα, η κυτταρική αρμονία διαταράσσεται, μπορεί να προκληθούν επικίνδυνοι συνδυασμοί μορίων και το κύτταρο μπορεί και να πεθάνει ακόμη.

Η ακτινοβολία που μπορεί να δημιουργήσει αυτά τα επικίνδυνα ιόντα ονομάζεται, όπως θα το μαντέψατε ίσως, ιονίζουσα ακτινοβολία. Η ακτινοβολία με μικρό ενεργειακό περιεχόμενο, όπως τα μικροκύματα, είναι μη ιονίζουσα.

Μέρος της ατομικής ακτινοβολίας αποτελείται από σωματίδια που δεν έχουν βάρος και κινούνται με πολύ μεγάλη ταχύτητα, τέτοια είναι τα φωτόνια υψηλής ενέργειας ή ακτίνες γάμα. Παρόμοια φωτόνια υψηλής ενέργειας μπορούν να δημιουργηθούν από τον άνθρωπο, χωρίς χρήση ραδιενεργού πηγής, και αυτά συνήθως λέγονται ακτίνες Χ. Ίσως ο γιατρός σας ή ο οδοντογιατρός σας σάς έχουν κάνει ακτινογραφία με ακτίνες Χ. Και, οι ακτίνες Χ και οι γάμα μπορούν να παρομοιαστούν με μεγάλης ταχύτητας σφαίρες όπλου. Είναι ενδιαφέρον ότι αυτά τα ίδια, τα φωτόνια, που μερικές φορές είναι επικίνδυνα σαν ακτίνες γάμα, είναι ακίνδυνα σε ορισμένες χαμηλές ενέργειες. Το φως για παράδειγμα, αποτελείται κι’ αυτό από φωτόνια, αλλά δεν μας απασχολεί το λίγο φως! Σε ακόμη μικρότερες ενέργειες τα φωτόνια ονομάζονται μικροκύματα και μπορεί να είναι επικίνδυνα, έστω και αν δεν προκαλούν ιονισμό.

Ένας πολύ διαφορετικός τύπος ατομικής ακτινοβολίας έρχεται με τη μορφή σωματιδίων βήτα. Αυτά τα σωματίδια είναι βαρύτερα απ’ τα φωτόνια και κινούνται πολύ βραδύτερα. Στην πραγματικότητα, τα σωματίδια βήτα είναι απλώς ηλεκτρόνια, όπως τα ηλεκτρόνια που κινούνται μέσα στα καλώδια για να λειτουργήσει η ψηστιέρα σας. Η μόνη διαφορά είναι ότι αυτά τα υψηλής ενέργειας ηλεκτρόνια έχουν αποσπασθεί βίαια από ραδιενεργούς πυρήνες. Τα σωματίδια βήτα και οι ακτίνες γάμα έχουν την τάση να παράγουν όμοια αποτελέσματα, όταν χτυπήσουν ένα απ’ τα κύτταρά σας.

Ακόμη πιο διαφορετικό είναι το σωματίδια άλφα. Τα σωματίδια άλφα είναι χιλιάδες φορές βαρύτερα απ’ τα βήτα· γι’ αυτό αυτά γενικά δεν κινούνται τόσο γρήγορα ούτε για τόσο πολύ. Αλλά όταν το κύτταρό σας προσβληθεί από ένα σωματίδιο άλφα, προσέξτε! Αν τα φωτόνια των ακτίνων γάμα και τα σωματίδια βήτα μοιάζουν με σφαίρες όπλου, τότε τα σωματίδια άλφα μοιάζουν με μπάλες κανονιού, και μπορούν να προκαλέσουν μεγάλη ζημιά μέσα σ’ ένα κύτταρο. Ενώ το κύτταρο μπορεί συχνά να αποκαταστήσει τις ζημιές απ’ τα σωματίδια βήτα ή τις ακτίνες γάμα, η ζημιά από σωματίδιο άλφα είναι πολύ δυσκολότερο να αποκατασταθεί απ’ το κύτταρο. Τα σωματίδια άλφα σχηματίζονται όταν ένα ραδιενεργό άτομο αποβάλλει δυο πρωτόνια και δυο νετρόνια, και τα τέσσερα κολλημένα μαζί.

Μερικές φορές η ακτινοβολία μπορεί να συνίσταται από μεμονωμένα πρωτόνια και νετρόνια. Οι κοσμικές ακτίνες που βομβαρδίζουν τη γη απ’ το διάστημα προκαλούνται κυρίως από ψηλής ενέργειας πρωτόνια, έχουν δε κατασκευαστεί βόμβες νετρονίων που θα χρησιμοποιούν νετρόνια υψηλής ενεργείας τα οποία θα εισδύουν σε κτίρια και τανκς και θα σκοτώνουν τους ανθρώπους.

Εφ’ όσον οι διάφοροι τύποι ατομικής ακτινοβολίας προκαλούν και διαφορετικά αποτελέσματα στα κύτταρα του ανθρώπου, οι επιστήμονες δεν συμφωνούν όλοι ως προς το πώς μπορούν να συγκριθούν μεταξύ τους οι μικρές ποσότητες ακτινοβολίας. Άραγε τα νετρόνια (που μπορούν να κάνουν ραδιενεργά τα συνηθισμένα άτομα) είναι δυο φορές πιο βλαβερά για τα κύτταρα σε σύγκριση με τις ακτίνες γάμα, ή οχτώ φορές πιο βλαβερά; Τα σωματίδια άλφα είναι οχτώ ή είκοσι φορές χειρότερα απ’ τις ακτίνες γάμα; Οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν με σιγουριά.

Κι’ αυτό είναι σημαντικό γιατί διάφοροι άνθρωποι εκτίθενται σε διάφορους τύπους ατομικής ακτινοβολίας. Όσοι κάνουν ακτινογραφίες με ακτίνες Χ δέχονται κυρίως έναν τύπο ακτινοβολίας, ενώ οι εργαζόμενοι στα ορυχεία ουρανίου μπορεί να δέχονται μεγάλες ποσότητες κάποιου άλλου τύπου, και τα θύματα πυρηνικών καταλοίπων από κάποιον άλλο τύπο.

Ακτινοβολία Βάσεως

Υπάρχει ένας τύπος ακτινοβολίας στην οποία όλοι μας είμαστε εκτεθειμένοι. Πρόκειται για τη φυσιολογική ακτινοβολία «βάσεως». Προέρχεται από το έδαφος στο οποίο πατάμε, και απ’ τα τούβλα των σπιτιών μας, που περιέχουν μικρές ποσότητες ραδιενεργών ατόμων. Λίγη περισσότερη έρχεται απ’ τις κοσμικές ακτίνες που προσβάλλουν την ατμόσφαιρα της γης. Μια άλλη ποσότητα προέρχεται από τα ίδια μας τα σώματα! Οι άνθρωποι περιέχουν ποσότητες άνθρακα και ποτάσσιου, και ένα μικρό μέρος τους είναι ραδιενεργό.

Ο μέσος Βορειοαμερικανός δέχεται περίπου το ένα τέταρτο της ακτινοβολίας βάσεως που δέχονται όσοι ζουν σε τμήματα της Βραζιλίας ή της Ινδίας, όπου υπάρχουν περισσότερα ραδιενεργά υλικά στο έδαφός τους. Άραγε η παραπάνω ακτινοβολία στη Βραζιλία και την Ινδία είναι επικίνδυνη; Ίσως και νάναι. Από την άλλη πλευρά, η ακτινοβολία βάσεως είναι μεγαλύτερη στο Κολοράντο παρά στη Νέα Υόρκη, αλλά το ποσοστό καρκίνου είναι χαμηλότερο.

Είναι πολύ δύσκολο να μετρηθούν τα αποτελέσματα που προκαλούν οι μικρές ποσότητες ακτινοβολίας. Μια μικρή ποσότητα ακτινοβολίας δεν σας κάνει να νιώθετε άσχημα ούτε σας ρίχνει τα μαλλιά σας, αλλά μπορεί να σας αυξάνει τις πιθανότητες να πάθετε καρκίνο κάποια μέρα. Ωστόσο, ας υποθέσουμε ότι παθαίνατε καρκίνο. Πώς θα ξέρετε αν προκλήθηκε από την ακτινοβολία; Μπορεί να έχει προκληθεί από διάφορα πράγματα. Όπως τονίζει ο Δρ Καρλ Μόργκαν, πυρηνικός μηχανικός: «Ένας δεδομένος τύπος λευχαιμίας μπορεί να απαιτεί και τρία διαδοχικά γεγονότα (σαν το άνοιγμα τριών διακοπτών συνδεδεμένων σε σειρά). Μερικοί απ’ αυτούς τους διακόπτες μπορεί να ανοιχτούν από ιούς, βακτήρια, χημικές ουσίες, μηχανική βλάβη ή ακτινοβολία.»

Μια μικρή ποσότητα ακτινοβολίας μπορεί να είναι πιο επικίνδυνη σε έναν άνθρωπο από ό,τι σε έναν άλλο. Ένα παιδί με σοβαρές αλλεργίες μπορεί να έχει τρεις ή τέσσερις φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να πάθει καρκίνο απ’ ό,τι ένα φυσιολογικό παιδί. Ίσως ένα τρίτο παιδί να εκτέθηκε σε ακτινοβολία όταν η μητέρα έκανε μια ακτινογραφία ακτίνων Χ όταν ήταν έγκυος σ’ αυτό. Η πιθανότητα αυτού του παιδιού να πάθει λευχαιμία θα ήταν 50 τα εκατό μεγαλύτερη απ’ του φυσιολογικού παιδιού. Αλλά τι θα συνέβαινε αν το παιδί με τις αλλεργίες είχε εκτεθεί σε ακτίνες Χ στην κοιλιά της μητέρας του; Ο κίνδυνος να πάθει καρκίνο θα ήταν τώρα, όχι τρεις ή τέσσερις φορές ή έστω έξι κι’ οχτώ φορές μεγαλύτερος, αλλά πενήντα φορές μεγαλύτερος σε σύγκριση με το φυσιολογικό παιδί!

«Πρόσθετη» Ακτινοβολία

Οι περισσότεροι άνθρωποι σήμερα δέχονται «πρόσθετη» ακτινοβολία επί πλέον εκείνης που δέχονται, σαν φυσιολογική ακτινοβολία βάσεως. Στις Ηνωμένες Πολιτείες η μέση ετήσια ποσότητα ακτινοβολίας είναι σχεδόν διπλάσια της ακτινοβολίας βάσεως εξαιτίας αυτών των πρόσθετων πηγών, κυρίως με τη μορφή ακτίνων Χ που χρησιμοποιεί η ιατρική. Μήπως θα μπορούσε εκείνη η ακτινογραφία θώρακος που κάνατε τον περασμένο μήνα να σας φέρει λευχαιμία σε πέντε χρόνια από σήμερα; Πιθανόν, αλλά πριν πανικοβληθείτε, θυμηθείτε ότι όλες οι διαδικασίες της ιατρικής—ακόμη και το να πιεις μια ασπιρίνη—περιέχουν μέσα τους κάποιο κίνδυνο. Αν τα οφέλη μιας ακτινογραφίας ακτίνων Χ ξεπερνούν τη μικρή αύξηση του κινδύνου για καρκίνο, τότε ο γιατρός σας μπορεί λογικά να σας συμβουλέψει μια ακτινογραφία ακτίνων Χ.

Μια άλλη ολοένα επεκτεινόμενη συνηθισμένη πηγή πρόσθετης ακτινοβολίας είναι η εξοικονόμηση ενέργειας που γίνεται με τη μόνωση των σπιτιών! Πώς είναι δυνατόν αυτό; Να, τα περισσότερα συνηθισμένα υλικά οικοδομών περιέχουν μερικά ραδιενεργά άτομα ραδίου. Αυτά σταδιακά μετατρέπονται σε μόλυβδο, περνώντας μέσα από αρκετά στάδια στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Κάποια στιγμή τα άτομα ραδίου έχουν μετατραπεί σε ραδόνιο, που είναι ραδιενεργό αέριο. Όσο τα άτομα ραδίου παρέμεναν σαν ράδιο, ήταν περιορισμένα μέσα σε κρυστάλλους στα τούβλα ή τις πέτρες του σπιτιού σας. Αλλά όταν μετατρέπονται σε ραδόνιο απελευθερώνονται, και μερικά απ’ αυτά διαχέονται μέσα στον αέρα του σπιτιού σας.

Όταν αναπνέετε αέρα με άτομα ραδονίου μέσα του, μερικά απ’ αυτά τα άτομα μπορεί να παγιδευτούν στα πνευμόνια σας, όπου γρήγορα μετατρέπονται σε μόλυβδο, εκπέμποντας σωματίδια άλφα στη διάρκεια αυτής της διαδικασίας. Θυμόσαστε τα σωματίδια άλφα; Πρόκειται για τις υποατομικές «μπάλες κανονιού» που τόσο πολύ μπορούν να βλάψουν τα κύτταρά σας. Αν ένα άτομο ραδίου μετατραπεί σε μόλυβδο ενόσω βρίσκεται δεσμευμένο στον τοίχο σας, τα σωματίδια άλφα που εκπέμπονται ποτέ δεν θα φτάσουν σε σας. Τα σωματίδια άλφα πολύ δυσκολεύονται να κινηθούν σε μεγάλες αποστάσεις έστω και μέσα στον αέρα. Αλλά έτσι και αναπνεύσετε ένα πρώην άτομο ραδίου (με τη μορφή ραδονίου) και τα σωματίδια άλφα απελευθερωθούν μέσα στο σώμα σας, μπορεί να γίνουν πολύ βλαβερά.

Οι κίνδυνοι απ’ το αέριο ραδόνιο έχουν επιβεβαιωθεί από γενιές εργαζομένων σε ορυχεία ουρανίου που έχουν προσβληθεί από καρκίνο του πνεύμονα σε μεγάλα ποσοστά. Κανείς δεν εξεπλάγη και πολύ μαθαίνοντας ότι οι εργάτες των ορυχείων ουρανίου προσβάλλονται από καρκίνο με μεγάλη συχνότητα, αλλά γιατί καρκίνο του πνεύμονα; Γιατί τα ορυχεία ουρανίου περιέχουν σε μεγάλη περιεκτικότητα αέριο ραδόνιο (τα σύγχρονα ορυχεία εξαερίζονται τώρα πολύ καλύτερα) και η ακτινοβολία άλφα που προέρχεται από το αέριο συμβάλλει στη δημιουργία καρκίνου του πνεύμονα.

Έτσι η ακτινοβολία δεν είναι κάτι που απλώς δέχεστε από το πυρηνικό εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρισμού στην περιοχή σας. Τη δέχεστε και απ’ τα ελαφρώς ραδιενεργά σας κόκαλα, από τις ακτίνες Χ των ακτινογραφιών, απ’ την έγχρωμή σας τηλεόραση (που εκπέμπει μερικές ακτίνες Χ), από την πτήση σας με αεροπλάνο (οι κοσμικές ακτίνες είναι πιο έντονες σε μεγάλα ύψη) κι από το καλά μονωμένο και χωρίς σπατάλες ενέργειας σπίτι σας.

Πόσο επικίνδυνη είναι η ακτινοβολία με μικρό ενεργειακό περιεχόμενο; Κανείς δεν ξέρει σίγουρα, αλλά δεν είναι κακή ιδέα να παίρνετε λογικές προφυλάξεις ώστε να μην εκτίθεστε άσκοπα!

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 10]

Αν οι ακτίνες Χ και γάμα μοιάζουν με ταχύτατες σφαίρες όπλου μέσα στο κύτταρο, τότε τα σωματίδια άλφα μοιάζουν με μπάλες κανονιού

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 11]

Αν τα οφέλη μιας ακτινογραφίας ακτίνων Χ ξεπερνούν τη μικρή αύξηση του κινδύνου για καρκίνο, τότε ο γιατρός σας μπορεί λογικά να σας συμβουλέψει μια ακτινογραφία ακτίνων Χ

[Πλαίσιο στη σελίδα 12]

Ποιες Προφυλάξεις Μπορείτε να Πάρετε

Να αποφεύγετε ρολόγια χεριού ή άλλα που έχουν πλαίσιο από ράδιο που λαμπυρίζει. Το ράδιο εκπέμπει σωματίδια άλφα και απελευθερώνει αέριο ραδόνιο. Πετάξτε τέτοια αντικείμενα αν το κρύσταλλο σπάσει.

Να φυλάτε σε κατάλληλο προστατευτικό κάλυμμα τις ταυτότητες ή τις άδειες οδηγήσεως που είναι ραδιενεργές.

Να φυλάτε τις ακτινογραφίες σας και να μη ζητάτε απ’ το γιατρό σας να σας κάνει ακτινογραφία όταν αυτός δεν το κρίνει αναγκαίο. Όταν σας κάνουν ακτινογραφία, ζητήστε κατάλληλη προστασία.

Αν έχετε έγχρωμη τηλεόραση, να τη συντηρείτε σωστά από πλευράς επιδιορθώσεων και να την παρακολουθείτε από απόσταση.

Αν είσαστε υποχρεωμένοι να δουλεύετε σε περιβάλλον με ακτινοβολίες, να ακολουθείται αυστηρά τις προφυλάξεις ασφαλείας.

Βεβαιωθείτε ότι το σπίτι σας εξαερίζεται κατάλληλα για να εμποδίσετε την ανάπτυξη του αέριου ραδόνιου. Αυτό μπορεί να γίνει χωρίς να σπαταλάτε ενέργεια αν χρησιμοποιείτε εναλλάκτες θερμότητας.

[Εικόνα στη σελίδα 9]

Θρι Μάιλ Άιλαντ