Το Παρελθόν της Θρησκείας Δείχνει το Μέλλον Της

Μέρος 6ο: 1513 π.Χ. κι Έπειτα—Θρησκευτικά Μπεστ σέλερ

«Η θρησκεία μας βρίσκεται σ’ ένα βιβλίο».—Σάμιουελ Τζόνσον, Άγγλος δοκιμιογράφος και ποιητής του 18ου αιώνα

ΚΑΘΕ μεγάλη θρησκεία έχει το δικό της βιβλίο ή τα δικά της βιβλία. Μολονότι αυτά μπορεί «να διαφέρουν πολύ σ’ ό,τι αφορά τον τύπο, τον όγκο, την ηλικία και το βαθμό της ιερότητάς τους», λέει η The New Encyclopædia Britannica, «είναι κοινό χαρακτηριστικό τους το γεγονός ότι τα λόγια τους θεωρούνται ιερά από τον πιστό». Η ίδια η ύπαρξη τόσων ιερών βιβλίων αποδεικνύει από μόνη της ότι το ανθρώπινο γένος έχει βασικά θρησκευτικό χαρακτήρα.

Η Βίβλος (της Χριστιανοσύνης), το Κοράνιο (του Ισλαμισμού), το Ταλμούδ (του Ιουδαϊσμού), οι Βέδες (του Ινδουισμού) και τα Τριπίτακα (του Βουδισμού) είναι τα επίσημα ιερά συγγράμματα ορισμένων μεγάλων θρησκειών.a

Διάφορα άλλα βιβλία έχουν αναμφίβολα θρησκευτική φύση, αν και δεν τα αναγνωρίζει καμιά οργανωμένη θρησκεία ως επίσημα άγια βιβλία της. Αυτό αληθεύει με το Κοτζικί και το Νιχονγκί, βιβλία που άσκησαν για αιώνες τρομακτική επίδραση στη ζωή των Ιαπώνων και στο Σιντοϊσμό. Η ζωή των Κινέζων έχει επηρεαστεί με παρόμοιο τρόπο από τα 13 Κομφουκιανικά Κλασικά. Αυτά τα Κλασικά βασίζονται στις διδασκαλίες του Κομφούκιου, ενός Κινέζου σοφού που μόλις είχε μπει στην εφηβεία όταν η Βαβυλώνα έπεσε στα χέρια της Μηδοπερσίας, το 539 π.Χ. Λέγεται ότι το βασικό βιβλίο του Κομφουκιανισμού, οι Συνομιλίες (Λουν γιου), περιέχει στα 496 κεφάλαιά του τα λόγια του ίδιου του Κομφούκιου.

Άλλα πιο πρόσφατα θρησκευτικά συγγράμματα έχουν αποκτήσει κι αυτά ιερό χαρακτήρα. Μερικά θεωρούνται απαραίτητες προσθήκες στα αποδεκτά συγγράμματα. Για παράδειγμα, τα μέλη της Εκκλησίας του Ιησού Χριστού των Αγίων της Τελευταίας Ημέρας πιστεύουν ότι το Βιβλίο των Μορμόνων γράφτηκε σε χρυσές πλάκες από έναν προφήτη που λεγόταν Μόρμον, ότι αργότερα το έθαψε ο γιος του, ο Μορόνι, και ότι μετά από 1.400 περίπου χρόνια, στη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, το βρήκε ένας άγγελος και το έδωσε στον Τζόζεφ Σμιθ, ο οποίος το μετέφρασε.

Παρόμοια άποψη επικρατεί για το βιβλίο Science and Health With Key to the Scriptures (Επιστήμη και Υγεία με Κλείδα δια τας Γραφάς), της Μαίρη Μπέικερ Έντι, το οποίο πρωτοεκδόθηκε το 1875 με τίτλο Science and Health (Επιστήμη και Υγεία). Για χρόνια, αυτή δεν ήθελε να μεταφραστεί το βιβλίο της σε άλλες γλώσσες, αλλά τελικά υποχώρησε, δηλώνοντας ρητά: «Αυτή η καινούρια έκδοση θα τυπωθεί με σελίδες που θα εναλλάσσονται στην αγγλική και στη γερμανική γλώσσα· η μια πλευρά θα περιέχει τη θεόπνευστη αγγλική απόδοση που θα είναι το πρότυπο και η άλλη πλευρά θα περιέχει το γερμανικό κείμενο που θα είναι μετάφραση».—Τα πλάγια γράμματα δικά μας.

Ακόμη και μη θρησκευτικά βιβλία έχουν εξυψωθεί τόσο ώστε να θεωρούνται ιερά συγγράμματα. Σ’ αυτή την κατηγορία ανήκουν τα συγγράμματα του 19ου και 20ού αιώνα, που γράφτηκαν από ανθρώπους όπως ο Κάρολος Δαρβίνος, ο Καρλ Μαρξ και ο Μάο Τσε Τουνγκ, των οποίων οι ιδέες περί εξέλιξης και κομμουνισμού βρίσκουν θρησκευτική υποστήριξη από εκατομμύρια ανθρώπους.

Ο Καθορισμός Ενός Κανόνα

Τα περισσότερα ιερά συγγράμματα μεταβιβάζονταν στην αρχή προφορικά, μερικές φορές δε αυτό συνέβαινε για αιώνες. Αλλά γενικά, σε κάποιο δεδομένο χρονικό σημείο, θεωρούνταν αναγκαίο να καθοριστεί ποια μέρη της συσσωρευμένης ύλης—είτε προφορικής είτε γραπτής—θα αποτελούσαν τον επίσημο κανόνα μιας συγκεκριμένης θρησκείας. Μεταξύ άλλων, η λέξη «κανόνας» ορίζεται ως «συλλογή ή έγκυρος κατάλογος βιβλίων που γίνονται αποδεκτά ως άγια συγγράμματα».

Ο καθορισμός ενός ενιαίου κανόνα δεν ήταν εύκολο πράγμα, σε μερικές δε περιπτώσεις δεν ήταν καν δυνατό. Για παράδειγμα, η The Encyclopedia of Religion (Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας) αποκαλεί τη Βουδιστική βιβλιογραφία μοναδική ανάμεσα στα θρησκευτικά συγγράμματα του κόσμου, επειδή υπάρχουν αρκετοί κανόνες. Η εγκυκλοπαίδεια αυτή λέει: «Οι συλλογές συγγραμμάτων διαφέρουν σημαντικά η μια από την άλλη, και είναι λίγα τα κείμενα που μπορούν να βρεθούν σε κάθε παράδοση». Αυτή η σύγχυση κατέληξε στο σχηματισμό αιρετικών ομάδων και σ’ αυτό που η ιστορία ονομάζει οι «Δεκαοκτώ Σχολές» της Βουδιστικής σκέψης.

Ο Ινδουισμός, από την άλλη μεριά, κάνει διάκριση ανάμεσα στον αποδεκτό κανόνα και στην υπόλοιπη ύλη η οποία θεωρείται ημιιερή. Η κατηγορία Ινδουιστικών συγγραμμάτων που ονομάζεται Σρούτι—λέξη η οποία σημαίνει «μάθηση μέσω ακοής»—αναφέρεται στην πρωταρχική αποκάλυψη και περιλαμβάνει τις Βέδες και τις Ουπανισάδες. Το Σμρίτι, που σημαίνει «επανασυλλογή», συμπληρώνει το Σρούτι, το εξηγεί και αναπτύσσει εκτενέστερα τα περιεχόμενά του. Το Σμρίτι λοιπόν θεωρείται δευτερεύον και ημικανονικό μολονότι στην πραγματικότητα οι Ινδουιστές παίρνουν απ’ αυτό τα περισσότερα πράγματα που ξέρουν σχετικά με τη θρησκεία τους.

Οι λεγόμενοι Χριστιανοί έχουν κι αυτοί δυσκολίες με τον καθορισμό ενός κανόνα για τη Βίβλο. Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία και οι περισσότερες Ανατολικές Ορθόδοξες εκκλησίες θεωρούν όλα τα 13 επιπρόσθετα συγγράμματα ή μερικά απ’ αυτά ως δευτεροκανονικά, λέξη που σημαίνει «του δεύτερου (ή μεταγενέστερου) κανόνα». Οι Προτεστάντες τα αποκαλούν απόκρυφα, λέξη που αρχικά σήμαινε «προσεκτικά συγκαλυμμένα», επειδή αυτά δεν διαβάζονταν δημόσια, αλλά σήμερα υπονοεί ότι η αυθεντικότητά τους είναι αμφισβητήσιμη. Ο Τζέιμς Χ. Τσάρλσγουορθ του Θεολογικού Σεμιναρίου του Πρίνστον λέει: «Όταν καθορίστηκαν οι κανόνες των γραφών, πρώτα από τις Ιουδαϊκές κι έπειτα από τις Χριστιανικές αυθεντίες, αυτά τα συγγράμματα δεν περιλήφθηκαν κι άρχισαν να χάνουν γρήγορα την επιρροή και τη σπουδαιότητά τους». Χρειάστηκε να έρθει το έτος 1546, για να ανακηρυχτούν αυτά μέρος του Βιβλικού κανόνα από τη Σύνοδο του Τριδέντου.

«Βατ σριφτ, μπλιφτ»

Αυτή η ομοιοκατάληκτη παροιμία—που είναι σε μια γερμανική διάλεκτο και σημαίνει «ό,τι είναι γραμμένο αντέχει»—τονίζει τα μειονεκτήματα της προφορικής μετάδοσης πληροφοριών. Σπουδαίες λεπτομέρειες μπορεί να ξεχαστούν· ανεπαίσθητες αλλαγές μπορούν να προσδώσουν λεπτές αποχρώσεις που δεν υπήρχαν αρχικά. Είναι λοιπόν σπουδαίο που η Βίβλος ήταν ένα από τα πρώτα ιερά βιβλία τα οποία απέκτησαν γραπτή μορφή. Στην πραγματικότητα, ο Μωυσής ολοκλήρωσε τη συγγραφή του πρώτου τμήματός της το 1513 π.Χ.

Σε αντίθεση μ’ αυτό, σύμφωνα με την The Encyclopedia of Religion, οι Ουπανισάδες—που αποτελούν επέκταση των Βεδών, χρονολογούνται από τον όγδοο ως τον τέταρτο αιώνα π.Χ. και συντάχτηκαν στη σανσκριτική—«απέκτησαν για πρώτη φορά γραπτή μορφή το 1656 μ.Χ.» Αλλά αυτό δεν οφειλόταν σε αμέλεια. Έγινε σκόπιμα. Ο ιστορικός Γουίλ Ντουράν εξηγεί: «Αι Βέδαι και τα μεγάλα έπη, ηυξάνοντο εις έκτασιν ύστερα από κάθε γενεάν, και προωρίζοντο δια το αυτί και όχι δια το μάτι».

Μερικοί Ινδουιστές και Βουδιστές εξακολουθούν να ισχυρίζονται ότι μόνο η απαγγελία των συγγραμμάτων δίνει σ’ αυτά τη μέγιστη σημασία και σπουδαιότητα. Αυτοί έδιναν μεγάλη έμφαση στα μάντρα, δηλαδή σε λέξεις ή φράσεις που υποτίθεται ότι είχαν έμφυτες δυνάμεις για σωτηρία. Σύμφωνα με τη The New Encyclopædia Britannica, «πιστεύεται πως απαγγέλλοντας ένα μάντρα με το σωστό τρόπο μπορεί κανείς να πείσει ή ακόμη και να αναγκάσει τους θεούς να χορηγήσουν στον πιστό μαγικές και πνευματικές δυνάμεις τις οποίες δεν μπορεί να αποκτήσει αλλιώς».

Τίνος Λόγος, και για Πόσους;

Δεν αξιούν όλα τα ιερά συγγράμματα ότι είναι γραμμένα από τον θεό ούτε ζητούν όλα να διανεμηθούν πλατιά και να είναι διαθέσιμα σ’ όλους τους ανθρώπους. Για παράδειγμα, οι Ινδουιστικές Ουπανισάδες (λέξη που σημαίνει «κάθομαι κοντά») ονομάστηκαν έτσι επειδή οι θρησκευτικοί δάσκαλοι συνήθιζαν να εμπιστεύονται μυστικές δοξασίες στους καλύτερους και αγαπημένους τους μαθητές, σ’ εκείνους που ‘κάθονταν κοντά’. «Ο όρος λοιπόν ουπανισάδα αφήνει να εννοηθεί ότι πρόκειται για κάτι αποκλειστικό για μερικούς», εξηγεί η The Encyclopedia of Religion και προσθέτει: «Στην πραγματικότητα, οι Ουπανισάδες δηλώνουν απερίφραστα ότι τέτοια μαθήματα δεν απευθύνονται στο λαό γενικά . . . [αλλά] επρόκειτο να τα ακούσουν μονάχα τα εκλεκτά αφτιά».

Παρόμοια, ο Μωάμεθ θεωρούσε το αραβικό Κοράνιο βιβλίο που απευθυνόταν αποκλειστικά στους Άραβες. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι εκείνος που λέγεται ότι μιλάει είναι σχεδόν αποκλειστικά ο ίδιος ο Θεός, ο Δημιουργός όλων των λαών. Η μετάφραση του Κορανίου σε άλλες γλώσσες θεωρείται ανάρμοστη· γι’ αυτό στις τελετουργίες απαγγέλλεται και χρησιμοποιείται μόνο το αραβικό κείμενο. Αυτό μπορεί να θυμίζει σε μερικούς Καθολικούς ότι πριν από τη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού, που έγινε στη δεκαετία του 1960, στη Ρωμαιοκαθολική λειτουργία χρησιμοποιούνταν μόνο η λατινική.

Από την άλλη μεριά, η Βίβλος δηλώνει με σαφήνεια ότι το άγγελμά της δεν πρόκειται να περιοριστεί σε καμιά ομάδα. Αυτό είναι σε αρμονία με τον ισχυρισμό της ότι δεν είναι ‘λόγος ανθρώπων, αλλά . . . λόγος Θεού’. (1 Θεσσαλονικείς 2:13) Οι υποστηρικτές της αγωνίζονται να τη διανείμουν πλατιά, κάνοντας τη λογική σκέψη ότι κάθε άτομο έχει το ίδιο δικαίωμα να ωφεληθεί από τα λόγια σοφίας του Δημιουργού του. Γι’ αυτό, ως το τέλος του 1987, η Βίβλος είχε μεταφραστεί, τουλάχιστον εν μέρει, σε 1.884 γλώσσες ή διαλέκτους. Το 1977, το The Book of Lists υπολόγισε ότι η Βίβλος κυκλοφορεί σε 2.458 εκατομμύρια αντίτυπα, αλλά δήλωσε ότι προφανώς θα ήταν πιο σωστός ο αριθμός 3.000 εκατομμύρια.

Θρησκείες—Κρίνονται Από τα Βιβλία τους

Το 1933, ο Άγγλος φιλόσοφος Άλφρεντ Γουάιτχεντ έγραψε: «Καμιά θρησκεία δεν μπορεί να εξεταστεί ξέχωρα από τους ακολούθους της». Σύμφωνα μ’ αυτό, με βάση το είδος των ανθρώπων που παράγει, μια θρησκεία μπορεί να κριθεί αληθινή ή ψεύτικη, καλή ή κακή. Και φυσικά, τα ιερά συγγράμματα που ισχυρίζεται ότι ακολουθεί—ανάλογα με το βαθμό στον οποίο εφαρμόζονται οι διδασκαλίες τους—παίζουν μεγάλο ρόλο στο να γίνουν οι πιστοί της αυτό που είναι.

Τα ιερά συγγράμματα θα πρέπει να παρέχουν κατάλληλη καθοδήγηση. Όπως το θέτει η Βίβλος, θα πρέπει να είναι ‘ωφέλιμα προς διδασκαλίαν, προς έλεγχον, προς επανόρθωσιν, προς εκπαίδευσιν την μετά της δικαιοσύνης’, να βοηθάνε τους ανθρώπους να γίνουν ‘τέλειοι, ητοιμασμένοι [πλήρως ικανοί, απόλυτα εξαρτισμένοι, ΜΝΚ] εις παν έργον αγαθόν’.—2 Τιμόθεον 3:16, 17.

Πληρούν αυτές τις απαιτήσεις τα θρησκευτικά μπεστ σέλερ; Τα Ινδουιστικά και Βουδιστικά ιερά συγγράμματα, για παράδειγμα, σε ποιο βαθμό έχουν εξαρτίσει τους αναγνώστες τους για να αντιμετωπίζουν μ’ επιτυχία τα προβλήματα της ζωής; Για να το διαπιστώσουμε αυτό, πρέπει να στραφούμε στην Ινδία, για την οποία ο ιστορικός Ντουράν λέει: «Εις καμμίαν άλλην χώραν η θρησκεία δεν είναι τόσον ισχυρά και δεν παίζει τόσον σημαντικόν ρόλον». Στα τεύχη μας του Απριλίου, θα εμφανιστούν δυο άρθρα που θα ασχοληθούν μ’ αυτό το πολύ ενδιαφέρον ζήτημα· το πρώτο θα έχει τίτλο «Ινδουισμός—Ένα και το Αυτό με την Ανεκτικότητα».

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 12]

Τι Σημαίνει το Όνομά τους

ΒΟΥΔΙΣΜΟΣ: Τριπίτακα, από τη σανσκριτική λέξη που σημαίνει «τρία καλάθια [συλλογές]»

ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣΥΝΗ: Βίβλος, λέξη που σημαίνει «μικρά βιβλία»

ΚΟΜΦΟΥΚΙΑΝΙΣΜΟΣ: Λουν γιου, κινεζική λέξη που σημαίνει «συνομιλίες»

ΙΝΔΟΥΙΣΜΟΣ: Βέδα, από τη σανσκριτική λέξη που σημαίνει «γνώση»

ΙΣΛΑΜΙΣΜΟΣ: Κοράνιο, από την αραβική λέξη που σημαίνει «ανάγνωση, διακήρυξη»

ΙΟΥΔΑΪΣΜΟΣ: Ταλμούδ, από την εβραϊκή λέξη που σημαίνει «μελέτη, μάθηση»

ΣΙΝΤΟΪΣΜΟΣ: Κοτζικί και Νιχονγκί, ιαπωνικές λέξεις που σημαίνουν αντίστοιχα «αρχεία αρχαίων ζητημάτων» και «χρονικά της Ιαπωνίας»

ΤΑΟΪΣΜΟΣ: Τάο Τε Τσινγκ, κινεζική λέξη που σημαίνει «κλασικό έργο του δρόμου της δύναμης»

ΖΩΡΟΑΣΤΡΙΣΜΟΣ: Αβέστα, πήρε το όνομά του από μια νεκρή ιρανική γλώσσα, την αβεστική, στην οποία γράφτηκε

[Πλαίσιο στη σελίδα 13]

Πώς Συγκρίνονται Ανάλογα με το Μέγεθος

Μερικά θρησκευτικά μπεστ σέλερ είναι πάρα πολύ μεγάλα. Μια σημαντική εξαίρεση σ’ αυτό αποτελεί το Κοράνιο, το οποίο έχει περίπου το ένα τέταρτο του μεγέθους της Βίβλου. Υπολογίζεται ότι μια και μόνο συλλογή Ινδουιστικών ιερών έργων, που ονομάζεται Σαμχίτα, περιέχει πάνω από ένα εκατομμύριο στροφές. Σε σύγκριση μ’ αυτό, η Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου της Βίβλου περιέχει μόνο 31.173 εδάφια. Κι ενώ η Μετάφραση Βασιλέως Ιακώβου έχει 773.746 λέξεις, το βαβυλωνιακό Ταλμούδ έχει περίπου 2,5 εκατομμύρια. Ακόμη πιο μεγάλος είναι ο κινεζικός Βουδιστικός κανόνας, που λέγεται ότι καλύπτει σχεδόν εκατό χιλιάδες τυπωμένες σελίδες.

[Εικόνα στη σελίδα 11]

Η Βίβλος και το Κοράνιο είναι ανάμεσα στα θρησκευτικά μπεστ σέλερ