Ένας Δολοφόνος Υπό Περιορισμό

Ο ΦΑΡΑΩ Ραμσής Ε΄ της Αιγύπτου πέθανε πριν από τρεις χιλιάδες χρόνια περίπου. Κανείς δεν γνώριζε με σιγουριά την αιτία του θανάτου του, αλλά, μέχρι και σήμερα, το ταριχευμένο πτώμα του μαρτυρά την ύπαρξη ενός παράξενου δολοφόνου. Αυτός ο ίδιος αδυσώπητος εχθρός άφησε, επίσης, τα καταστροφικά του σημάδια στην Αρχαία Ινδία, στην Κίνα, στην Ελλάδα και ουσιαστικά σε κάθε άλλο έθνος.

Ήταν ένας δολοφόνος τόσο ισχυρός, που άλλαξε την πορεία της ιστορίας. Σύμφωνα με μια πηγή, στα χαμηλότερα μέρη της Κοιλάδας του Ινδού, επέφερε καίριο πλήγμα ακόμα και στον πανίσχυρο στρατό του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Καθώς συνόδευε τον εξερευνητή Κορτές στο Μεξικό, αποδεκάτισε τους ιθαγενείς σε τέτοιο βαθμό, που σχεδόν εξασφάλισε μια εύκολη νίκη για τον κατακτητή. Στην Ευρώπη, στη διάρκεια ορισμένων ετών του 18ου αιώνα, ο δολοφόνος θέρισε μέχρι και 600.000 νεκρούς. Όλοι τους έπεσαν θύματα ενός εχθρού που δεν μπορούσαν να δουν—ενός μικροσκοπικού, ορθογώνιου σχήματος ιού, του ιού της ευλογιάς.

Ακόμα και στους σύγχρονους καιρούς, η καρδιά πολλών ανθρώπων γεμίζει με φόβο στο άκουσμα της ευλογιάς. Για παράδειγμα, το 1947 επειδή αναφέρθηκαν 12 περιστατικά στη Νέα Υόρκη, εμβολιάστηκαν 6 εκατομμύρια και πλέον κάτοικοί της. Και έχει επίσης υπολογιστεί ότι πρόσφατα, το 1967, η ευλογιά αφαίρεσε δυο εκατομμύρια ζωές. Γιατί είναι τόσο τρομαχτική αυτή η ασθένεια; Εξακολουθεί να αποτελεί απειλή στις μέρες μας;

Ένας Δολοφόνος που Εμπνέει Φόβο

Οι περισσότεροι από εμάς γνωρίζουμε αυτή την ασθένεια μόνο όταν βλέπουμε τις χαρακτηριστικές ουλές στο «βλογιοκομμένο» πρόσωπο κάποιου άλλου, το οποίο μαρτυρά ότι αυτός επέζησε από την επίσκεψη του δολοφόνου. Ωστόσο, πολλοί δεν επέζησαν. Σε μερικά μέρη, πέθαινε ο 1 στους 2 από τα άτομα που είχαν μολυνθεί.

Όμως, για πολλούς, το υψηλό ποσοστό θνησιμότητας ήταν εξίσου τρομαχτικό με τα απαίσια συμπτώματα της νόσου. Συνήθως, μέσα σε δυο εβδομάδες από τη στιγμή που κάποιος προσβαλλόταν, ο ιός πολλαπλασιαζόταν αρκετά ώστε να αρχίσουν τα πραγματικά προβλήματα. Πολύ υψηλός πυρετός, πονοκέφαλοι και ρίγη, και σύντομα ακολουθούσαν σπασμοί και ισχυροί πόνοι στη σπονδυλική στήλη. Λίγες μέρες αργότερα, άρχιζαν να φαίνονται μικρές κοκκινωπές κηλίδες πρώτα στο πρόσωπο, έπειτα στα χέρια, στο στήθος, στην πλάτη και τελικά στα πόδια. Αυτές μεγάλωναν ταχύτατα και μετατρέπονταν σε πυώδεις φυσαλίδες ή φλύκταινες, δίνοντας έτσι τρομαχτική εμφάνιση στον ασθενή. Πιο σοβαρή ήταν η προσβολή των ζωτικών οργάνων του σώματος. Αν το ανοσολογικό σύστημα του σώματος δεν κατάφερνε να αμυνθεί αποτελεσματικά, τότε, ένα ή περισσότερα από αυτά τα όργανα καταστρέφονταν, καταλήγοντας έτσι στο θάνατο του ασθενούς.

Μολονότι η ευλογιά δεν θεωρούνταν ιδιαίτερα μεταδοτική, η ικανότητά της να επιζεί έξω από το ανθρώπινο σώμα, επί αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα, σήμαινε ότι θα μπορούσε εύκολα να εξαπλωθεί σ’ εκείνους που έρχονταν σε στενή επαφή με τον ασθενή ή που έπιαναν μολυσμένα κλινοσκεπάσματα και ρούχα. Ο φονικός ιός, καθώς απελευθερωνόταν από τις σπασμένες φυσαλίδες του προηγούμενου θύματος, ενωνόταν με τα μόρια της σκόνης και τα σταγονίδια του νερού και μπορούσε εύκολα να εισχωρήσει στο λαιμό ή στην αναπνευστική οδό κάποιου άλλου θύματος και να ξεκινήσει, για μια ακόμη φορά, τον κύκλο της μετάδοσής του.

Δεν υπήρχε—και ακόμα δεν υπάρχει—κάποια χημική ουσία ή φάρμακο το οποίο θα μπορούσε να καταστείλει την εξάπλωση της ευλογιάς. Οι γιατροί και οι νοσοκόμες προσπαθούσαν απλώς να ανακουφίσουν τον ασθενή όσο το δυνατόν περισσότερο, και να χορηγήσουν φάρμακα που θα μείωναν τον κίνδυνο της εξάπλωσης της μόλυνσης. Η μοναδική ελπίδα για θεραπεία ήταν το θαυμάσια σχεδιασμένο ανοσολογικό σύστημα που υπάρχει μέσα στο ίδιο το ανθρώπινο σώμα. Και εκεί ακριβώς έλαβε χώρα μια από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της σύγχρονης ιατρικής, προμηθεύοντας έτσι το όπλο που θα αναχαίτιζε αυτόν τον αδίστακτο δολοφόνο.

Όπλο για την Καταστολή του Δολοφόνου

«Τα έθνη στο μέλλον θα γνωρίζουν μόνο από την ιστορία ότι κάποτε υπήρξε η απαίσια αυτή νόσος», έγραψε ο Τόμας Τζέφερσον, που ήταν τότε, το 1806, πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών. Έγραφε μια συγχαρητήρια επιστολή στον Έντουαρντ Τζένερ, ένα Βρετανό αγροτικό γιατρό και φυσιοδίφη, ο οποίος είχε ανακαλύψει έναν τρόπο εξάλειψης της ευλογιάς. Η θεραπευτική αγωγή που ανακάλυψε ο Τζένερ, η οποία αργότερα ονομάστηκε δαμαλισμός, είναι η ίδια διαδικασία με την οποία έχουν εξοικειωθεί οι ταξιδιώτες του αιώνα μας.

Αιώνες πριν από τις έρευνες του Τζένερ, χρησιμοποιούνταν μια κάπως παρόμοια μορφή θεραπείας της ευλογιάς. Για παράδειγμα, στη Βεγγάλη της Ινδίας, οι αρχαίοι ιερείς της Σίταλα Μάτα (της θεάς της ευλογιάς) είχαν τη συνήθεια να συλλέγουν μολυσμένο υλικό από ηπιότερες περιπτώσεις ευλογιάς και με ελεγχόμενο τρόπο να το μεταφέρουν σε υγιή άτομα. Από αυτόν τον πρωτόγονο τρόπο εμβολιασμού προέκυπτε μια ηπιότερη μορφή της ασθένειας. Ωστόσο, από τη στιγμή που το ανοσολογικό σύστημα του δέκτη ξεπερνούσε την ασθένεια, το άτομο αποκτούσε πλήρη ανθεκτικότητα σε οποιαδήποτε μελλοντική προσβολή.

Παρά τους κινδύνους που εμπεριείχε αυτή η μορφή θεραπείας εισάχθηκε στην Ευρώπη πριν από την εποχή του Τζένερ. Το 1757, ο ίδιος ο Τζένερ που ήταν τότε οχτάχρονο παιδί, γνώρισε με παραστατικό τρόπο αυτούς τους κινδύνους, όταν οι κηδεμόνες του θέλοντας να τον προστατέψουν από την κοινή τότε μάστιγα τον οδήγησαν σ’ έναν από τους «σταύλους εμβολιασμού» που υπήρχαν εκείνη την εποχή. Τον καθήλωσαν πάνω σ’ ένα απλό αχυρόστρωμα, όπως έκαναν και στους άλλους τρόφιμους, δένοντάς τον με σκοινί για να μην κινείται. Εκεί υπέφερε τις οδυνηρές συνέπειες της ευλογιάς μέσω εμβολιασμού, κάτω από τις πιο πρωτόγονες συνθήκες νοσηλείας.

Παρ’ όλο που ο Τζένερ επέζησε, δεν συνήλθε πλήρως παρά μόνο πολλά χρόνια αργότερα. Αυτή η εμπειρία εξηγεί σ’ ένα βαθμό το ζήλο που επέδειξε αργότερα για την ανεύρεση ενός καλύτερου συστήματος ανοσοποίησης. Η ευκαιρία για κάτι τέτοιο του δόθηκε όταν άρχισε να εργάζεται ως αγροτικός γιατρός στις περιοχές του Σόντμπερι της Αγγλίας. Εντυπωσιάστηκε από την αλήθεια που κρυβόταν πίσω από ένα παλιό λαϊκό ρητό το οποίο έλεγε ότι οι γαλακτοπώληδες που προσβάλλονταν από μια ασθένεια γνωστή ως δαμαλίτιδα δεν προσβάλλονταν ποτέ από ευλογιά. Το 1796, αφού μελέτησε επί χρόνια πολλά περιστατικά, δοκίμασε τα ευρήματά του μεταδίδοντας σκόπιμα τον πολύ ήπιο ιό της δαμαλίτιδας σ’ ένα μικρό παιδί, τον Τζέιμς Φιπς. Σύμφωνα με τη θεωρία του, ο Τζέιμς θα συνερχόταν έπειτα από μηδαμινές ενοχλήσεις και από τότε κι έπειτα θα αποκτούσε ανοσία στη θανατηφόρα ευλογιά.

Ωστόσο, δεν συμμερίζονταν όλοι τις απόψεις του Τζένερ. Οι ντόπιοι χωρικοί διαμαρτυρήθηκαν λέγοντας ότι αυτός θα ξεκινούσε μια καινούρια τρομερή πληγή ή ότι τα παιδιά που νοσήλευε θα ανέπτυσσαν βοδινά χαρακτηριστικά. Ο Τζένερ υπέμεινε τις πιέσεις και όταν ο Τζέιμς ανέρρωσε χωρίς κανένα πρόβλημα, και, πάνω απ’ όλα, έχοντας πλήρη ανοσία στην ευλογιά, η τοπική εναντίωση ξεθύμανε. Οι έρευνες συνεχίστηκαν μέχρι το 1798, οπότε ο Τζένερ δημοσίευσε τα ευρήματά του στον κόσμο. Η θεωρία του είχε δικαιωθεί. Επιτέλους, το όπλο για την καταπολέμηση του δολοφόνου ήταν διαθέσιμο.

Πλησιάζει το Τέλος του

Ακολουθώντας το πρωτοποριακό έργο του Τζένερ, κι άλλοι επιστήμονες συνέχισαν τις έρευνες. Αναπτύχθηκαν καλύτερες μέθοδοι παραγωγής και χορήγησης του εμβολίου, βελτιώνοντας έτσι την αποτελεσματικότητα του νέου όπλου καταπολέμησης. Εντούτοις, παρά την πρόοδο που σημειώθηκε, ο ιός της ευλογιάς συνέχισε να απαιτεί θύματα. Ακόμα και το 1966, 44 χώρες ανέφεραν περιστατικά ευλογιάς, και οι τρομερές επιδημίες ήταν συνηθισμένο γεγονός στα αναπτυσσόμενα κράτη.

Λίγο αργότερα, το ίδιο εκείνο έτος, στη 19η Παγκόσμια Σύνοδο Υγείας, τα έθνη αποφάσισαν τελικά να ενωθούν αναλαμβάνοντας θετική δράση προκειμένου να απομονωθεί και να εξοντωθεί ο δολοφόνος. Η επιτυχία θα βασιζόταν στο γεγονός ότι ο ιός της ευλογιάς πεθαίνει μόλις βρεθεί έξω από το ανθρώπινο σώμα. Με άλλα λόγια, οι άνθρωποι ήταν οι μοναδικοί φορείς του. Αν τον εμπόδιζαν να μεταδοθεί από τον έναν άνθρωπο στον άλλον, τότε ο ιός θα εξοντωνόταν. Έτσι, ξεκίνησε ένα δεκαετές πρόγραμμα για την εξάλειψη της ευλογιάς. Αυτό περιλάμβανε την επιτήρηση για τον εντοπισμό οποιουδήποτε ξεσπάσματος της επιδημίας, περιλαμβανομένης και της παρότρυνσης που δόθηκε στο κοινό να αναφέρει κάθε περιστατικό, καθώς και το μαζικό εμβολιασμό ώστε ο εχθρός να παραμένει υπό έλεγχο, ανίκανος να εξαπλωθεί.

Σχεδόν αμέσως, επιτεύχθηκαν ενθαρρυντικά αποτελέσματα ακόμα και σε χώρες με περιορισμένες εγκαταστάσεις υπηρεσιών υγείας. Για παράδειγμα, όταν διατέθηκε εξοπλισμός, σύμβουλοι και εμβόλια στη δυτική και κεντρική Αφρική, 20 έθνη κατάφεραν να εξαλείψουν την ασθένεια μέσα σε τριάμισι μόλις χρόνια. Η Ασία, έχοντας παρακινηθεί από την επιτυχία που σημειώθηκε στην Αφρική, ενέτεινε τις προσπάθειες που κατέβαλλε για την εξάλειψη της νόσου. Στις 16 Οκτωβρίου 1975 τέθηκε υπό έλεγχο στο Μπαγκλαντές το τελευταίο περιστατικό που προξενήθηκε από φυσικό τρόπο μετάδοσης.

Εντούτοις δεν ήταν το τέλος, επειδή το 1976 αναφέρθηκε ότι στη Σομαλία εξακολουθούσε να υπάρχει μια από τις δυο ήπιες μορφές του ιού. Ακολούθησε ένας αγώνας 13 μηνών· οι αρμόδιοι για ζητήματα υγείας κυνήγησαν και απέκλεισαν αυτό το κακοποιό στοιχείο μέχρι που, τελικά, το παγίδευσαν τον Οκτώβριο του 1977. Το τελευταίο του θύμα ήταν ένας ιθαγενής που λεγόταν Άλι Μάου Μααλίν. Η ανάρρωση του Άλι σήμανε την εξάλειψη και του τελευταίου περιστατικού ευλογιάς που προξενήθηκε από φυσικό τρόπο μετάδοσης. Επιτέλους, έπειτα από σχεδόν 200 χρόνια, το όνειρο του Τζένερ είχε πραγματοποιηθεί. «Η εξάλειψη της ευλογιάς—της πιο τρομαχτικής μάστιγας της ανθρωπότητας»—είχε επιτελεστεί.

Θα Μπορούσε να Επιτεθεί Ξανά;

Το 1980 διακηρύχτηκε επίσημα πως ο κόσμος ήταν απαλλαγμένος από την ευλογιά. Ο υποχρεωτικός εμβολιασμός σταμάτησε, και μια νέα γενιά μεγαλώνει χωρίς την ανάγκη προστασίας ενάντια στον ιό. Όμως, τι θα συμβεί αν ο δολοφόνος επιστρέψει σ’ αυτόν τον πληθυσμό που δεν είναι εμβολιασμένος; Ο φόβος ότι ολόκληρες ήπειροι θα μπορούσαν να αποδεκατιστούν μας υποκινεί να ρωτήσουμε αν είναι πιθανή μια τέτοια επανεμφάνιση.

«Υπάρχουν δυο πιθανότητες να γίνει αυτό», εξήγησε ένας ιολόγος της Σχολής Τροπικής Ιατρικής της Καλκούτας. «Μια είναι μέσω διαρροής από το εργαστήριο· η άλλη είναι η ανθρώπινη κακία».

Η αληθινότητα της πρώτης από τις δυο αυτές απειλές έγινε φανερή το 1978, όταν, ύστερα από μια σύντομη αναζωπύρωση, οι εφημερίδες ξανάγραψαν για την ευλογιά, αυτή τη φορά στο Μπέρμιγχαμ της Αγγλίας. Μια φωτογράφος, η οποία εργαζόταν στον όροφο που ήταν πάνω από κάποιο εργαστήριο όπου φυλασσόταν ο ιός για έρευνες, προσβλήθηκε από την ασθένεια και αργότερα πέθανε, αφού προηγουμένως την είχε μεταδώσει στην ηλικιωμένη μητέρα της. Ευτυχώς, οι γρήγορες ενέργειες των Βρετανικών αρχών παγίδεψαν άλλη μια φορά τον ιό και εμπόδισαν την ύπαρξη περαιτέρω θυμάτων. Προκειμένου να μειωθεί η πιθανότητα τέτοιων περιστατικών, η ευλογιά έχει τώρα περιοριστεί μόνο σε δυο ιδρύματα ερευνών υψηλής ασφάλειας, το ένα στην Ατλάντα της Γεωργίας των Η.Π.Α., και το άλλο στη Μόσχα της Ε.Σ.Σ.Δ.

«Αλλά», μπορεί να ρωτήσετε, «γιατί δεν εκτελείται ο ιός ώστε να αποτραπούν τέτοιοι κίνδυνοι;» Ο φόβος για την κακία του ανθρώπου είναι η απάντηση. Όσο ειδεχθής κι αν φαίνεται, υπάρχει πάντα η πιθανότητα να χρησιμοποιηθεί η ευλογιά σε βιολογικό πόλεμο. Η ιστορία έχει δείξει ότι ο άνθρωπος είναι ικανός για κάτι τέτοιο. Για να προωθήσουν τα σχέδια για την εγκατάστασή τους στη βόρεια Αμερική στη διάρκεια του 17ου αιώνα, ορισμένοι κάτοικοι, σκόπιμα, μετέδωσαν την ασθένεια στους ιθαγενείς Ινδιάνους. Πολλοί αισιοδοξούν και πιστεύουν ότι έχουμε προοδεύσει πέρα από αυτό το επίπεδο, και ότι οι πιθανότητες για έναν τέτοιον «πόλεμο ευλογιάς» είναι ελάχιστες. Κάτι τέτοιο, μόνο να το ελπίζουμε μπορούμε. Επίσης, μπορούμε μόνο να ελπίζουμε ότι η ευλογιά έχει πράγματι εξαλειφθεί και ότι για κάποιον άγνωστο, προς το παρόν, λόγο δεν θα επανέλθει δριμύτερη στο μέλλον.

Χάρη στην ανακάλυψη του Δρ Τζένερ, είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που ελπίζουμε ότι ο άνθρωπος κατάφερε να απομακρύνει έναν εχθρικό ιό. Η ιατρική επιστήμη που τώρα είναι εξοπλισμένη με υπερσύγχρονα μέσα και με γνώση πολύ ανώτερη απ’ αυτή του Τζένερ μάχεται για να υπερνικήσει κι άλλες μολυσματικές ασθένειες. Θα υπερισχύσει άραγε; Οι επιστήμονες παραδέχονται ότι παρά την αλματώδη πρόοδο, ο γενικότερος στόχος φαίνεται πιο απομακρυσμένος από ποτέ. Είναι φανερό ότι θα απαιτηθεί σοφία πέρα από την ανθρώπινη για να έρθει σε ύπαρξη ένας κόσμος όπου «ουδείς των κατοικούντων εκεί θα λέγει ‘είμαι ασθενής’».—Ησαΐας 33:24, ΛΧ.

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Η ανοσοποίηση για την ευλογιά άρχισε με το έργο του Δρ Έντουαρντ Τζένερ

[Ευχαριστίες]

WHO photo by J. Abcede

[Ευχαριστία για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 21]

WHO photo