Ανακούφιση από τα Βάρη του Θανάτου

ΤΑ ΕΠΙΚΗΔΕΙΑ έθιμα και οι συνήθειες ταφής ποικίλλουν σε μεγάλο βαθμό από χώρα σε χώρα και από πολιτισμό σε πολιτισμό. Οι κυβερνητικές διατάξεις μπορεί να ορίζουν κάποιες διαδικασίες που πρέπει να ακολουθηθούν. Ωστόσο, ο πιο καθοριστικός παράγοντας είναι συνήθως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις της οικογένειας και της κοινότητας. «Η μελέτη των τελετουργιών και των εθίμων που σχετίζονται με το θάνατο καταδεικνύει με εντυπωσιακό τρόπο τη σχέση ανάμεσα στη θρησκευτική πίστη και τις δημοφιλείς συνήθειες μπροστά στο νεκρό», δηλώνει Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (The New Encyclopædia Britannica).

Ας εξετάσουμε μια Ινδουιστική κηδεία στην Ινδία. Η σορός του νεκρού ετοιμάζεται για αποτέφρωση σύμφωνα με τις τελετουργίες τής συγκεκριμένης αίρεσης. Το πάτωμα ραντίζεται με «άγιο νερό», κατά προτίμηση από τον ποταμό Γάγγη. Κατόπιν απλώνουν σε εκείνο το σημείο ένα άσπρο σεντόνι και πάνω του τοποθετούν τη σορό. Καίνε ευωδιαστό λιβάνι με την πεποίθηση ότι αυτό θα προσελκύσει καθαρά πνεύματα σε εκείνο το μέρος. Βάζουν στο πρόσωπο του νεκρού αλοιφή από σανταλόξυλο και ένα είδος κόκκινης πούδρας. Πλένουν το σώμα και μετά το σκεπάζουν με ένα άσπρο ύφασμα πάνω από το οποίο σκορπίζουν λουλούδια. Έπειτα ο νεκρός μεταφέρεται στην πυρά (τόπος αποτέφρωσης) πάνω σε ένα καλαμένιο φορείο με το κεφάλι εμπρός. Εκεί, αλλάζουν τη θέση του φορείου ώστε εμπρός να βρίσκονται τα πόδια προς το μέρος της πυράς, για να δείξουν ότι η σορός ατενίζει τη μελλοντική ζωή. Τη φωτιά ανάβει ο μεγαλύτερος γιος, επειδή πιστεύουν πως μόνο έτσι θα βρει γαλήνη η «ψυχή» του πεθαμένου. Έπειτα συλλέγουν την τέφρα και τη σκορπίζουν σε κάποιον από τους «ιερούς» ποταμούς της Ινδίας.

Στην Παπούα-Νέα Γουινέα, οι συγγενείς συνηθίζουν να διατηρούν στενή επαφή με το πτώμα· το φιλούν, κλαίνε από πάνω του, του δίνουν υποσχέσεις και ζητούν συγχώρεση για τις αμαρτίες που είχαν διαπράξει σε βάρος του νεκρού. Ο θρήνος είναι έντονος, και τα μακρόσυρτα μοιρολόγια κάνουν τη λύπη ακόμα μεγαλύτερη. Αργότερα, είναι έθιμο να κάνουν τουλάχιστον δυο πλούσια συμπόσια για να τιμήσουν το «πνεύμα» του νεκρού και να αποτρέψουν οποιαδήποτε εκδίκησή του εναντίον τους.

Στην Αφρική, τα επικήδεια έθιμα και οι παραδόσεις τονίζουν την πίστη στην αθανασία της ψυχής. Οι άνθρωποι νιώθουν την ανάγκη να εξευμενίσουν τους νεκρούς από φόβο μήπως αυτοί φέρουν συμφορά στους συγγενείς τους. Ξοδεύονται πολλά χρήματα και προσφέρονται πολλές θυσίες με την ελπίδα ότι οι νεκροί θα δείξουν εύνοια στους ζωντανούς. Πολλοί πιστεύουν στη μετενσάρκωση, πιστεύουν δηλαδή ότι ο νεκρός θα επιστρέψει είτε ως ζώο, στο οποίο θα αποδοθεί λατρευτική τιμή, είτε ως ένα άλλο μέλος της οικογένειας που θα έρθει μέσω μιας γυναίκας που τότε είναι έγκυος. «Έτσι», όπως αναφέρει μια έκθεση από τη Νιγηρία, «δίνεται ιδιαίτερη προσοχή την ώρα που ντύνουν ένα πτώμα ώστε να είναι σίγουροι ότι τα πάντα βρίσκονται σε σωστή θέση. Για παράδειγμα, οι άνθρωποι πιστεύουν ότι αν το χέρι του νεκρού δεν είναι σε ίσια θέση μέσα στο φέρετρο, όταν αυτός μετενσαρκωθεί θα έχει κάποια αναπηρία στο χέρι του. Ή όταν δεν ντύνουν σωστά το νεκρό τότε αυτός μετενσαρκώνεται ως τρελός». Ο φόβος των νεκρών και ο υποτιθέμενος έλεγχος που ασκούν στους ζωντανούς είναι συχνά παράγοντες που καθορίζουν τη στάση των τελευταίων στις κηδείες στην Αφρική.

Σε πολλές αγροτικές περιοχές της Ελλάδας, παρατεταμένες και περίπλοκες τελετές λαβαίνουν επίσης χώρα μετά το θάνατο κάποιου. «Στη διάρκεια των πέντε χρόνων που ακολουθούν, οι γυναίκες συγγενείς του πεθαμένου ετοιμάζουν και διευθετούν πολλές επιμνημόσυνες τελετές», σημειώνει το περιοδικό Επιστήμη (Science). «Ο θρήνος αποκτά μια ιδιαίτερη θέση στη ζωή της συζύγου, της μητέρας και της κόρης. Επισκέπτονται τον τάφο κάθε βράδυ για να ανάψουν κεριά, να καθαρίσουν την ταφόπετρα, να μιλήσουν στο νεκρό, να τον μοιρολογήσουν και να κλάψουν. Πιστεύουν ότι, αν αυτές οι τελετουργίες γίνουν στην εντέλεια, θα συντελέσουν στην είσοδο του αγαπημένου τους προσώπου στον ουρανό». Τέλος, γίνεται η εκταφή των οστών του νεκρού, τα οποία τοποθετούνται στο κοινό οστεοφυλάκιο του χωριού.

Οι περισσότερες κηδείες στην Ιαπωνία γίνονται σύμφωνα με τις Βουδιστικές τελετουργίες. Αφού πλύνουν και ντύσουν το σώμα, το σκεπάζουν με ένα άσπρο σεντόνι και τοποθετούν ένα μαχαίρι πάνω στο στήθος για να αποδιώξουν τα κακά πνεύματα. Με αναμμένα τα κεριά και με το λιβάνι να καίει, ένας ιερέας στέκεται στο πλάι του κρεβατιού απαγγέλλοντας σούτρα (αποσπάσματα από τα Βουδιστικά κανονικά κείμενα) και δίνει στον πεθαμένο ένα μεταθανάτιο Βουδιστικό όνομα για το οποίο, ανάλογα με τον αριθμό των γραμμάτων που περιέχει, πρέπει να πληρωθεί ένα μεγάλο χρηματικό ποσό. Κατόπιν η σορός τοποθετείται σε ένα άβαφο ξύλινο φέρετρο. Τηρείται ολονυχτία, ή αγρύπνια για τη μισή μόνο νύχτα, για να θρηνήσουν το νεκρό και να προσευχηθούν για την ανάπαυση της ψυχής. Καθώς ο ιερέας απαγγέλλει σούτρα, οι θρηνωδοί καίνε ο καθένας με τη σειρά του λίγο λιβάνι. Παρόμοιες τελετουργίες λαβαίνουν χώρα την επόμενη μέρα στη διάρκεια της κηδείας μπροστά από ένα βωμό, πάνω στον οποίο τοποθετείται το φέρετρο, μια φωτογραφία του πεθαμένου και άλλα Βουδιστικά τελετουργικά σκεύη. Κατόπιν, όπως απαιτείται από το νόμο, γίνεται η αποτέφρωση. Από εκεί και έπειτα, και κατά διαστήματα, θα καίνε λιβάνι και ένας ιερέας θα απαγγέλλει σούτρα μέχρι, όπως πιστεύουν, να χάσει η ψυχή την επιρροή της στις ανθρώπινες υποθέσεις και να ενσωματωθεί στην αρχέγονη ψυχή όλης της φύσης.

Κάντε Γνωστές τις Επιθυμίες Σας

Τέτοιου είδους επικήδεια έθιμα αντί να ελαφρύνουν την ψυχολογική πίεση που συνοδεύει το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου συχνά προσθέτουν μεγαλύτερα βάρη. Ένα από αυτά τα βάρη είναι το οικονομικό κόστος. Οι εντυπωσιακές κηδείες δεν είναι φτηνές. Οι ιερείς συνήθως αναμένουν μεγάλα ποσά ως ανταμοιβή ή ως πληρωμή για τις υπηρεσίες τους. Τα πλούσια συμπόσια και οι ιεροτελεστίες είναι εξίσου ακριβά. Ίσως μάλιστα ασκείται πίεση για να αγνοηθούν οι επιθυμίες τού νεκρού ή να γίνουν τελετουργίες στις οποίες αυτός δεν πίστευε. Οι συγγενείς και οι φίλοι μπορεί να διαμαρτύρονται ότι ο νεκρός δεν θα έχει τη σωστή και αξιοπρεπή ταφή που ορίζουν τα πρότυπα της κοινότητας. Αν έχετε οποιεσδήποτε επιθυμίες για τον τρόπο με τον οποίο θα θέλατε να γίνει η κηδεία σας, θα ήταν σοφό να τις διατυπώσετε γραπτώς και να τις επικυρώσετε.

Μια νοικοκυρά από την Ιαπωνία έμαθε αυτό το μάθημα όταν πέθανε ο 85χρονος πατέρας της. Αυτός είχε ζητήσει μια απλή αναμνηστική τελετή στην οποία θα παρευρίσκονταν μόνο τα μέλη της οικογένειας. Ωστόσο, αυτό προκάλεσε την έντονη επίκριση εκείνων που ήθελαν να γίνει μια παραδοσιακή κηδεία. Αργότερα, η κόρη του έγραψε στην εφημερίδα του Τόκιο, Ασάχι Σιμπούν (Asahi Shimbun), τα εξής: «Αν κάποιος επιθυμεί να έχει μια κηδεία διαφορετική από τις άλλες, όσο αυτονόητο και αν φαίνεται αυτό στον ίδιο, είναι καλύτερα να το αναφέρει στην οικογένειά του σε κάποιες καθημερινές συζητήσεις και να εξασφαλίσει τη συγκατάθεσή τους σε αυτή την ιδέα. Είναι επίσης σημαντικό να διατυπώσει κάποιος τις επιθυμίες του γραπτώς, ώστε τα μέλη της οικογένειας να μπορούν να αντιμετωπίσουν τις επικρίσεις».

Είναι ακόμα πιο σημαντικό να το κάνετε αυτό όταν έχετε ισχυρές θρησκευτικές πεποιθήσεις, οι οποίες έρχονται σε σύγκρουση με τις τοπικές συνήθειες. Για παράδειγμα, ένας Χριστιανός στην Ιαπωνία μπορεί να φοβάται ότι, αν πεθάνει, την ώρα της κηδείας οι συγγενείς του που δεν είναι Χριστιανοί θα προσκυνήσουν το φέρετρό του ή τη φωτογραφία του, όπως θα έκαναν και σε ένα Βουδιστικό βωμό. Έτσι θα μπορούσε να ορίσει εκ των προτέρων με κάποιες γραπτές οδηγίες ότι, αφού τον αποχαιρετήσουν στο σπίτι, η σορός του θα πρέπει να αποτεφρωθεί και κατόπιν να γίνει μια απλή αναμνηστική τελετή όπου δεν θα υπάρχει ούτε το φέρετρό του ούτε η φωτογραφία του. Για να αποφευχθούν προβλήματα, οι συγγενείς μπορούν να πληροφορηθούν εκ των προτέρων για αυτή τη διαδικασία.

Συναλλαγές με τα Γραφεία Τελετών

Μέχρι και πριν από εκατό χρόνια περίπου, οι περισσότεροι άνθρωποι πέθαιναν στο σπίτι περιβαλλόμενοι από φίλους και συγγενείς. Τα παιδιά δεν εμποδίζονταν να παρακολουθούν τα όσα διαδραματίζονταν στην επιθανάτια κλίνη, και με αυτόν τον τρόπο μάθαιναν για το θάνατο. Όλα αυτά, όμως, έχουν αλλάξει στα προοδευμένα, βιομηχανικά κράτη του κόσμου. Πολλά ετοιμοθάνατα άτομα μεταφέρονται εσπευσμένα στα νοσοκομεία, και καταβάλλονται προσπάθειες για να παραταθεί η ζωή τους. «Αντί να αντιλαμβάνονται το θάνατο ως κάτι το φυσιολογικό, οι σύγχρονοι γιατροί έχουν φτάσει στο σημείο να τον βλέπουν ως κάτι το κακό, το ξένο, ως ήττα όλων των προσπαθειών τους για θεραπεία, πολλές φορές μάλιστα ως προσωπική ήττα», δηλώνει Η Νέα Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα. «Η αρρώστια αντιμετωπίζεται με κάθε διαθέσιμο όπλο, συχνά χωρίς να λαβαίνεται αρκετά υπόψη ο ασθενής ως άτομο—κάποιες φορές μάλιστα χωρίς να σκέφτεται κανείς κατά πόσο ο ασθενής υπάρχει ακόμα ως ‘άτομο’».

Μια συνηθισμένη κηδεία στις Ηνωμένες Πολιτείες στοιχίζει τώρα πάνω από 3.000 δολάρια (περ. 540.000 δρχ.)—και σε αυτή την τιμή δεν περιλαμβάνεται ο χώρος ταφής στο νεκροταφείο. Όταν κάποιος συναλλάσσεται με ένα συμπονετικό εργολάβο κηδειών έχει την τάση να ξεχνάει ότι ο άνθρωπος κάνει αυτή τη δουλειά για να κερδίσει χρήματα. «Το κίνητρο του κέρδους είναι πολύ έντονο στις επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν την κηδεία και την ταφή», αναφέρει το περιοδικό Οι Καιροί Αλλάζουν (Changing Times). «Και όπως συμβαίνει σε κάθε εμπορικό τομέα, ο πελάτης κινδυνεύει από αδίστακτους πωλητές να παρασυρθεί σε περιττά έξοδα, να εξαπατηθεί, να τον χρεώσουν παραπάνω από το κανονικό ή να τον κοροϊδέψουν. Στην πραγματικότητα, ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος, επειδή για τους περισσότερους ανθρώπους αυτή είναι η πρώτη φορά που χρειάζονται τέτοιου είδους υπηρεσίες, έχουν χάσει τον άνθρωπό τους και πρέπει να ενεργήσουν γρήγορα».

Ωστόσο, υπάρχουν και άλλες εναλλακτικές επιλογές. Μια από αυτές είναι να βάλετε εσείς οι ίδιοι χρήματα στην άκρη για την κηδεία σας. Αυτό μπορεί να γίνει μέσω ενός ειδικού τραπεζικού λογαριασμού τον οποίο θα διαχειριστεί κάποιος που θα είναι τότε ζωντανός. Σύμφωνα με το τραπεζικό δίκαιο των Η.Π.Α., τα χρήματα αυτού του λογαριασμού μπορεί να τα αποσύρει ο δικαιούχος δείχνοντας την ταυτότητά του και τη ληξιαρχική πράξη θανάτου. Στο μεταξύ, το κεφάλαιο μένει υπό τον έλεγχο του καταθέτη. Οι ασφάλειες ζωής από κάποια αξιόπιστη, ευυπόληπτη εταιρία είναι μια ακόμα επιλογή. Αν είστε παντρεμένοι, φροντίστε να πληροφορήσετε το σύντροφό σας για αυτό το θέμα, ειδικά σε σχέση με τα οικονομικά ζητήματα. Το να κάνετε διαθήκη είναι επίσης πολύ επωφελές. Οι πιθανότητες να πεθάνετε και οι δυο ταυτόχρονα είναι ελάχιστες. Τις πιο πολλές φορές η σύζυγος ζει περισσότερο από το σύζυγό της. Συχνά, η σύζυγος διαπιστώνει ότι έχει άγνοια αυτών των πραγμάτων, πράγμα που εντείνει την οδύνη και τον πόνο της. Επειδή ο θάνατος μπορεί να έρθει αναπάντεχα, μην αναβάλλετε τη συζήτηση αυτών των ζητημάτων με την οικογένειά σας.

Αντιμετώπιση της Θλίψης

Το άτομο που υπέμεινε το χαμό ενός αγαπημένου προσώπου έχει πληγωθεί πολύ. Η ανάγκη του ατόμου να κλάψει και να θρηνήσει θα υπάρχει πάντοτε μέχρι να αποδεχτεί το θάνατο. Η διάρκεια αυτής της περιόδου θλίψης ποικίλλει από άτομο σε άτομο. Μερικοί μπορεί να αντεπεξέλθουν συναισθηματικά στο γεγονός σχετικά νωρίς, ενώ άλλοι μπορεί να χρειαστούν ένα χρόνο ή και περισσότερο. Μερικοί δεν παύουν ποτέ να θρηνούν. Πώς μπορεί κάποιος να μάθει να αντιμετωπίζει την κατάσταση;

Είναι σημαντικό να μην απομονώνεστε και να μην αποτραβιέστε από την κοινωνία. Το να επιστρέψετε στη ρουτίνα της ζωής και να διατηρήσετε την επαφή με φίλους και συγγενείς τηλεφωνικά ή μέσω επισκέψεων είναι ζωτικό για να ξεπεράσετε τη θλίψη. Μολονότι θα υπάρχουν φορές που θα έχετε την ανάγκη να μείνετε μόνοι, αυτό δεν θα πρέπει να γίνει συνήθεια. Βοηθήστε τους ανθρώπους να σας πλησιάσουν με το να πλησιάσετε εσείς αυτούς.

Καλές είναι οι συμβουλές που έδωσε ένας άντρας ο οποίος, σε διάστημα λιγότερο από τρία χρόνια, έχασε πέντε στενούς συγγενείς του περιλαμβανομένων και της μητέρας του και, έπειτα από 41 χρόνια γάμου, της αγαπημένης του συζύγου, η οποία έδωσε μια παρατεταμένη μάχη με τον καρκίνο. Ο ίδιος σχολίασε: «Ασφαλώς πέρασα και εγώ θλίψη. Πολλές φορές έκλαιγα. Αλλά πρέπει να αντικρίζεις τη ζωή με ρεαλισμό. Πρέπει να δέχεσαι τη ζωή όπως είναι, όχι όπως θα ήθελες να είναι. Χρειάζεται να προσαρμόζεσαι στις αντιξοότητες και να δέχεσαι το θάνατο, αντί να θρηνείς ασταμάτητα».

Είναι σπουδαίο να δίνετε υποστήριξη και ενθάρρυνση στα θλιμμένα άτομα. Δυστυχώς, οι περισσότεροι από εμάς νιώθουμε πως δεν έχουμε τα προσόντα να το κάνουμε αυτό και δεν ξέρουμε τι να πούμε. Μπορεί μάλιστα να ερχόμαστε σε δύσκολη θέση όταν αρχίζουν να τρέχουν τα δάκρυα. Γι’ αυτό η τάση που επικρατεί είναι να αποφεύγουμε το θλιμμένο άτομο—ακριβώς τότε που μας χρειάζεται περισσότερο. Μερικοί μάλιστα έφτασαν στο σημείο να αλλάζουν πεζοδρόμιο μόνο και μόνο για να αποφύγουν να μιλήσουν σε ένα τέτοιο άτομο! Μια χήρα είπε: «Απέμεινα μόνη μου στη θλίψη μου. Χρειαζόμουν απελπισμένα να μιλήσω σε κάποιον, αλλά δεν υπήρχε κανείς να με ακούσει».

Άλλοι οι οποίοι σπεύδουν να δώσουν υποστήριξη τη στιγμή του θανάτου συνήθως απομακρύνονται το ίδιο γρήγορα. «Μετά το θάνατο, το άτομο που έχασε κάποιον δικό του χρειάζεται μερικές φορές εβδομάδες ή μήνες προτού ξεπεράσει το αρχικό σοκ. Τότε ακριβώς η υποστήριξη είναι πιο σπουδαία από ποτέ άλλοτε και λιγότερο διαθέσιμη από ποτέ άλλοτε», αναφέρει η καθηγήτρια ψυχολογίας Πατρίτσια Μάινς. Και είναι λάθος να βγάλετε το συμπέρασμα ότι εκείνοι που δεν εκδηλώνουν έντονα τη θλίψη τους είναι ψυχροί και άστοργοι, άτομα που αρνούνται την απώλεια ή ότι την έχουν ξεπεράσει. Απλώς μερικοί μπορεί να έχουν περισσότερο εσωτερικό σθένος για να αντέξουν τη θλίψη τους, αλλά και αυτοί επίσης έχουν ανάγκη από παρηγοριά και υποστήριξη.

Πόσο θαυμάσιο είναι, λοιπόν, να έρχονται οι φίλοι για να βοηθήσουν την οικογένεια του νεκρού να φροντίσει διάφορα ζητήματα και να προμηθευτεί τα απαραίτητα έγγραφα! Πόσο καθησυχαστικό είναι για αυτούς να έχουν στη διάθεσή τους, όταν γίνονται οι διευθετήσεις για την κηδεία, τη σταθερή υποστήριξη κάποιου ο οποίος έχει καθαρό μυαλό! Πόσο θα το εκτιμήσουν αν κάποιος φροντίσει τα παιδιά και τις ανάγκες των συγγενών και των φίλων που θα επισκέπτονται την οικογένεια του νεκρού! Πόση στοχαστικότητα δείχνουν οι φίλοι και οι γείτονες όταν μέρα με τη μέρα φέρνουν φαγητό και προσφέρονται να κάνουν διάφορες δουλειές ή πηγαίνουν αυτούς που πενθούν όπου θέλουν να πάνε! Πόσο σπουδαίο είναι για τα θλιμμένα άτομα να έχουν κοντά τους κάποιον με τον οποίο μπορούν να μιλήσουν για τα αισθήματά τους! Τι ανακούφιση είναι να ακούνε παρήγορα λόγια και να νιώθουν ένα θερμό άγγιγμα συμπαράστασης! Πόσο καλό είναι όταν, ακόμα και μήνες αργότερα, οι άλλοι ρωτούν αυτά τα θλιμμένα άτομα πώς τα πάνε και τους λένε μια στοργική κουβέντα!

Αλλά αυτό που θα τους βοηθήσει περισσότερο είναι το να έχουν μια ελπίδα για το μέλλον. Υπάρχει τέτοια ελπίδα;

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 5]

«Πρέπει να δέχεσαι τη ζωή όπως είναι, όχι όπως θα ήθελες να είναι»

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 7]

Τι Πρέπει να Πούμε στα Παιδιά;

Πείτε τους την αλήθεια, ανάλογα με το πόσα μπορούν να καταλάβουν. Να λέτε το θάνατο με το όνομά του και να αποφεύγετε τις ασάφειες. Αν πείτε: «Ο παππούς έφυγε», ή «Χάσαμε τον παππού», το παιδί ίσως περιμένει να γυρίσει ή να «βρεθεί» ο παππούς. Βοηθήστε το παιδί να καταλάβει την πραγματικότητα του θανάτου και δώστε Γραφικές απαντήσεις στις ερωτήσεις του. Το παιδί μπορεί να μάθει για το θάνατο από τη φύση. Θα μπορούσατε να εξηγήσετε το θάνατο των ζώων, των πουλιών ή των σκαθαριών. Να είστε υπομονετικοί και να διορθώνετε τις εσφαλμένες απόψεις που μπορεί να έχει αποκτήσει το παιδί από κινηματογραφικές ταινίες ή από την τηλεόραση. Με το να αποκρύπτετε τελείως το θάνατο από τα παιδιά μπορεί να σπείρετε μέσα τους θυμό ή το φόβο για το άγνωστο.

Το μικρό παιδί μπορεί να αισθάνεται υπεύθυνο για το θάνατο κάποιου, ειδικά αν έτρεφε αισθήματα θυμού απέναντί του. Βοηθήστε το παιδί να καταλάβει ότι δεν φταίει αυτό, ώστε να μη διακατέχεται από αισθήματα ενοχής.

Ο φόβος της εγκατάλειψης είναι ιδιαίτερα έντονος για τα παιδιά που έχουν χάσει ένα γονέα. Να τα ηρεμείτε όσο το δυνατόν περισσότερο, και να τους λέτε ότι θα έχουν την αγάπη και τη φροντίδα σας. Το παιδί μπορεί επίσης να αισθάνεται θυμό. Αν του πει κανείς ότι ο Θεός πήρε το γονέα του, ίσως νιώσει μίσος για τον Θεό. Η γνώση της αλήθειας της Αγίας Γραφής βοηθάει σε αυτόν τον τομέα. Καθησυχάστε το παιδί και δώστε του αγάπη και υποστήριξη.

[Εικόνα στη σελίδα 8]

Να δίνετε υποστήριξη και ενθάρρυνση στα θλιμμένα άτομα