Σημάδια στο Πρόσωπο—Η “Ταυτότητα” που Σβήνει στη Νιγηρία

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΝΙΓΗΡΙΑ

ΕΝΑ πρωινό στα τέλη της δεκαετίας του 1960, ο εξάχρονος Νταντζούμα πλησίασε τον πατέρα του και ζήτησε από αυτόν με επιμονή να του κάνει τις τομές που έφεραν με υπερηφάνεια στο πρόσωπό τους οι πολίτες των Ιγκάλα. Ο Νταντζούμα ένιωθε ότι δεν μπορούσε πια να αντέξει την κοροϊδία των συμμαθητών του που τον πείραζαν επειδή δεν είχε αυτά τα σημάδια στο πρόσωπο. Μολονότι οι τομές γίνονταν συνήθως στα βρέφη των Ιγκάλα όταν αυτά ήταν τόσο μικρά ώστε δεν φοβούνταν την επέμβαση, τα παιδιά θεωρούσαν τα σημάδια απόδειξη γενναιότητας. Πίστευαν ότι όσοι δεν τα είχαν ήταν δειλοί, καθώς δεν τολμούσαν να αντικρίσουν το μαχαίρι.

Μέχρι τότε, ο πατέρας του Νταντζούμα αρνούνταν να κάνει στο γιο του τα σημάδια στο πρόσωπο. Αλλά εκείνο το πρωινό, μπροστά στην πίεση που δέχτηκε από το γιο του ο οποίος ήταν αποφασισμένος να αποδείξει τη γενναιότητά του, πήρε ένα μαχαίρι και έκανε τρεις βαθιές οριζόντιες τομές σε κάθε πλευρά του προσώπου του παιδιού, λίγο πιο πάνω από τις γωνίες του στόματός του.

Ο πατέρας του Νταντζούμα ήξερε ότι αυτό που σήμαιναν στην πραγματικότητα οι τομές δεν είχε καμιά σχέση με το θάρρος. Απεναντίας, όταν οι τομές θα έκλειναν, θα έμεναν ουλές που θα χρησίμευαν ως μέσο προσδιορισμού. Αυτές θα αποτελούσαν μια μόνιμη “ταυτότητα” που δεν θα μπορούσε να χαθεί ούτε να αλλοιωθεί. Μέσω αυτών οι συγγενείς θα αναγνώριζαν αμέσως το γιο του, πράγμα που θα του εξασφάλιζε τα δικαιώματα και τα προνόμια ενός πολίτη των Ιγκάλα. Αλλά τα σημάδια θα τον ξεχώριζαν επίσης από τις άλλες 250 και πλέον εθνότητες που υπάρχουν στη Νιγηρία.

Ο σκαριφησμός και η δημιουργία ουλών, μολονότι δεν περιορίζονται στην Αφρική, αποτελούν μακραίωνη παράδοση αυτής της ηπείρου. Ο ιστορικός Ηρόδοτος έγραψε τον πέμπτο αιώνα Π.Κ.Χ. σχετικά με τους Κάρες που ζούσαν στην Αίγυπτο: «Κτυπιούνται στο μέτωπο με μαχαίρια και απ’ αυτό αναγνωρίζονται ότι είναι ξένοι και όχι Αιγύπτιοι». Μπρούντζινες κεφαλές που κατασκευάστηκαν στο Ίφε της Νιγηρίας πριν από εφτακόσια χρόνια φέρουν στο πρόσωπο γραμμές οι οποίες, όπως πιστεύουν πολλοί, ήταν σημάδια της εθνότητάς τους. Σημάδια εμφανίζονται επίσης στα πρόσωπα γλυπτών από το αρχαίο νιγηριανό βασίλειο του Μπενίν.

Δεν γίνονται όλα τα σημάδια στο πρόσωπο με σκοπό να χρησιμεύουν ως μέσο προσδιορισμού κάποιας εθνότητας. Μερικά σημάδια ήταν και εξακολουθούν να είναι συνδεδεμένα με διάφορες πνευματιστικές και θρησκευτικές συνήθειες. Άλλα είναι σύμβολα κοινωνικής θέσης στις παραδοσιακές κοινωνίες. Άλλα πάλι είναι διακοσμητικά σημάδια.

Τα σημάδια στο πρόσωπο, τα οποία γίνονται από ειδικευμένα μέλη της κοινότητας, παρουσιάζουν μεγάλη ποικιλία. Μερικά είναι ελαφρές αμυχές στο δέρμα, ενώ άλλα είναι βαθιές χαραγματιές, τις οποίες διευρύνουν τραβώντας τες με τα δάχτυλα. Μερικές φορές προσθέτουν στην πληγή μια τοπική βαφή για να χρωματίσουν τα σημάδια. Κάθε εθνότητα έχει το δικό της αποκλειστικό σχέδιο. Παραδείγματος χάρη, τα κάθετα σημάδια, ένα σε κάθε μάγουλο, προσδιορίζουν τους άντρες και τις γυναίκες των Όντο. Τρία οριζόντια σημάδια σε κάθε μάγουλο προσδιορίζουν το λαό των Όγιο. Εκείνοι που ξέρουν να διαβάζουν τα σημάδια αρκεί να ρίξουν μια ματιά στο πρόσωπο κάποιου για να αναγνωρίσουν την εθνότητα, την πόλη ή ακόμη και την οικογένειά του.

Ανάμεικτα Συναισθήματα

Όπως ποικίλλουν πολύ τα σημάδια και οι λόγοι για τους οποίους γίνονται, έτσι ποικίλλουν και τα συναισθήματα που προκαλούν. Πολλοί είναι υπερήφανοι για τα σημάδια τους. Ένας συντάκτης της εφημερίδας Ντέιλι Τάιμς (Daily Times) της Νιγηρίας δήλωσε: «Ορισμένοι θεωρούν τα σημάδια έμβλημα πατριωτισμού. Τους κάνουν να αισθάνονται αληθινοί γιοι των προγόνων τους».

Αυτή την άποψη έχει ο Τζίμο, ένας Νιγηριανός, που λέει: «Ποτέ δεν αισθάνθηκα άσχημα για τα σημάδια που έχω ως Όγιο, επειδή δείχνουν ότι είμαι πραγματικός αυτόχθων Γιορούμπα, από την πόλη του Αλάφιν». Στη συνέχεια αφηγείται πώς τα σημάδια έσωσαν τη ζωή του το 1967, στη διάρκεια του Εμφύλιου Πολέμου της Νιγηρίας: «Στο σπίτι όπου ζούσα . . . έγινε επιδρομή και όλοι [οι άλλοι] σκοτώθηκαν. Οι δολοφόνοι δεν με άγγιξαν χάρη στα σημάδια που έχω στο πρόσωπό μου».

Άλλοι δυσανασχετούν πολύ με τα σημάδια. Ο Τατζούντιν λέει για τα σημάδια στο πρόσωπό του: «Τα μισώ, και καταριέμαι την ημέρα που μου τα έκαναν». Και μια έφηβη ευγνωμονεί τη μητέρα της που δεν επέτρεψε να της γίνει η επέμβαση όταν ήταν παιδί. Η ίδια λέει: «Θα σκεφτόμουν και την αυτοκτονία αν μου είχαν κάνει τα σημάδια».

Αντιμετώπιση του Χλευασμού

Ο Νταντζούμα, που αναφέρθηκε στον πρόλογο, έγινε αντικείμενο χλευασμού επειδή δεν είχε τα σημάδια. Συνήθως συμβαίνει το αντίθετο. Πριν από 45 και πλέον χρόνια, ο Τζ. Τ. Μπάζντεν έγραψε στο βιβλίο του Οι Ίμπο του Νίγηρα (Niger Ibos): «Ο σκαριφησμός και τα τατουάζ γίνονται ντεμοντέ. Πολλοί νέοι . . . θα απαλλάσσονταν ευχαρίστως από [τα σημάδια τους]. Αυτό που κάνει κάποιον υπερήφανο όταν βρίσκεται ανάμεσα σε μέλη της φυλής του τον ντροπιάζει εξαιτίας του χλευασμού και της καταφρόνησης που δέχεται σε άλλα μέρη της χώρας».

Αυτά τα λόγια αποδεικνύονται πέρα για πέρα αληθινά σήμερα. Η Ατζάι, που πήρε πτυχίο ψυχολογίας από το Πανεπιστήμιο του Λάγκος, έκανε πρόσφατα μια μελέτη γύρω από τα σημάδια στο πρόσωπο, στη Νιγηρία. Παρατήρησε: «Στις ημέρες μας, οι άνθρωποι που έχουν σημάδια στο πρόσωπο, τουλάχιστον σε πόλεις όπως το Λάγκος, αποτελούν μειονότητα και έρχονται σε επαφή με ανθρώπους που τους κοροϊδεύουν. Παραδείγματος χάρη, είναι συνηθισμένο να ακούει κανείς να αποκαλούν κάποιον συνταγματάρχη, και έπειτα να ανακαλύπτει ότι το εν λόγω άτομο δεν είναι μέλος των ενόπλων δυνάμεων, αλλά έχει τόσες λωρίδες στα μάγουλά του όσα είναι τα γαλόνια στη στολή του συνταγματάρχη στο Στρατό. Μερικούς τους ονομάζουν τίγρεις, επειδή έχουν χαραγμένα μάγουλα, ή μερικούς τους αποκαλούν αιώνια δάκρυα. . . . Φανταστείτε τι επίπτωση έχει αυτό στην αυτοεκτίμηση του ατόμου».

Το σχολείο ίσως είναι ο τόπος όπου υφίσταται κανείς τις σκληρότερες δοκιμασίες. Ο Σάμιουελ ήταν ο μόνος στην τάξη του που είχε σημάδια στο πρόσωπο. Ο ίδιος αφηγείται: «Στο σχολείο με κορόιδευαν πολύ. Οι συμμαθητές μου με φώναζαν “σιδηροδρομική γραμμή” και “το παιδί με τη σιδηροδρομική γραμμή”. Με κορόιδευαν συνέχεια και ύψωναν περιπαικτικά τα τρία τους δάχτυλα. Αυτό με έκανε να αισθάνομαι κατώτερος».

Πώς αντιμετώπισε την κατάσταση; Ο Σάμιουελ συνεχίζει: «Κάποια ημέρα οι κοροϊδίες ήταν τόσο έντονες ώστε πήγα στον καθηγητή της βιολογίας και τον ρώτησα αν θα μπορούσαν να αφαιρεθούν τα σημάδια. Μου είπε ότι αυτό μπορούσε να γίνει με πλαστική χειρουργική, αλλά ότι δεν έπρεπε να στενοχωριέμαι γιατί χιλιάδες άνθρωποι στη Νιγηρία έχουν σημάδια. Είπε πως οι συνομήλικοί μου με κορόιδευαν επειδή ήταν ανώριμοι, αλλά πως όταν μεγαλώναμε θα σταματούσαν όλες οι κοροϊδίες. Είπε επίσης ότι τα σημάδια δεν καθόριζαν τι άτομο ήμουν πραγματικά ούτε τι άτομο θα γινόμουν.

»Αυτό με έκανε να αισθανθώ πολύ καλύτερα, και το δυσάρεστο συναίσθημα που είχα για τα σημάδια εξαφανίστηκε. Οι άνθρωποι σπάνια σχολιάζουν τα σημάδια μου τώρα. Ακόμη και όταν τα σχολιάζουν, εγώ απλώς χαμογελάω. Δεν τα αφήνω να στέκονται εμπόδιο στη σχέση μου με τους άλλους. Οι άνθρωποι με σέβονται για αυτό που είμαι, όχι επειδή έχω σημάδια».

Μια Παράδοση που Σβήνει

Εφόσον τα σημάδια γίνονται συνήθως σε παιδιά μικρής ηλικίας, οι περισσότεροι Νιγηριανοί που φέρουν στο πρόσωπό τους σημάδια εθνοτήτων δεν είχαν περιθώρια επιλογής σε αυτό το ζήτημα. Όταν γίνονται οι ίδιοι γονείς, όμως, πρέπει να αποφασίσουν αν θα κάνουν σημάδια στα παιδιά τους ή όχι.

Κάποιοι άνθρωποι αποφασίζουν να το κάνουν αυτό. Σύμφωνα με το περιοδικό Τάιμς Ιντερνάσιοναλ (Times International) του Λάγκος, συνηγορούν αρκετοί λόγοι για αυτή την απόφαση. Το περιοδικό δηλώνει: «Μερικοί έχουν ακόμη την άποψη ότι προσθέτουν ομορφιά. Άλλοι πιστεύουν ότι τα σημάδια της φυλής μπορούν να συμβάλουν στον καθορισμό της καταγωγής του ατόμου που τα φέρει, με σκοπό να του δειχτεί εύνοια. Ένας άλλος λόγος είναι η χρήση τους στο να καθοριστεί κατά πόσον ένα παιδί είναι νόμιμο μέσα στα πλαίσια των παραδοσιακών διευθετήσεων».

Σήμερα, όμως, όλο και περισσότεροι γονείς δεν θεωρούν αυτούς τους λόγους επιτακτικούς. Ακόμη και μεταξύ εκείνων που είναι υπερήφανοι για τα σημάδια τους, συγκριτικά λίγοι αποτολμούν να αφήσουν το μαχαίρι του χειρουργού της φυλής να χαράξει το πρόσωπο των παιδιών τους. Αυτό ισχύει ιδιαίτερα στις πόλεις. Ο πόνος και ο κίνδυνος της μόλυνσης, καθώς επίσης η περιφρόνηση και οι διακρίσεις που μπορεί να αντιμετωπίσει το παιδί αργότερα στη ζωή του, είναι παράγοντες οι οποίοι κάνουν τους γονείς να απορρίπτουν το σημάδεμα του προσώπου.

Είναι σαφές ότι η δημοτικότητα και η αποδοχή που γνώριζαν τα σημάδια στο πρόσωπο σβήνουν γοργά. Φαίνεται ότι, στη Νιγηρία του μέλλοντος, η “ταυτότητα” θα είναι κάτι που οι άνθρωποι θα έχουν στο πορτοφόλι τους, όχι στο πρόσωπό τους.

[Εικόνα στη σελίδα 23]

Τα σημάδια στο πρόσωπο υποδηλώνουν διαφορετικές εθνότητες

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Το σημάδεμα του προσώπου είναι μια παράδοση που σβήνει