Κομένιος—Ο Πρωτεργάτης της Σύγχρονης Εκπαίδευσης

ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΤΗ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΤΣΕΧΙΑ

ΩΣ ΔΑΣΚΑΛΟΣ, ο Ιωάννης Κομένιος γνώριζε καλά τα μειονεκτήματα που είχε το σχολικό σύστημα του 17ου αιώνα στο οποίο εργαζόταν. Είναι αλήθεια ότι κανένα εκπαιδευτικό σύστημα δεν ήταν ποτέ τέλειο, αλλά το σχολικό σύστημα του 17ου αιώνα στην Ευρώπη ήταν με μια λέξη απαίσιο.

Αντί να μένει αδρανής, διατυπώνοντας παράπονα ή εκτοξεύοντας κατηγορίες, ο Κομένιος αποφάσισε να κάνει κάτι για αυτή την κατάσταση. Τι έκανε, και γιατί; Επιπλέον, τι μπορούμε να μάθουμε από τον άνθρωπο που αποκαλείται ο πρωτεργάτης της σύγχρονης εκπαίδευσης;

Ανατροφή και Εκπαίδευση

Ο Ιωάννης Αμώς Κομένιος (Γιαν Αμός Κομένσκι στη μητρική του γλώσσα, την τσεχική) γεννήθηκε στις 28 Μαρτίου 1592 στη Μοραβία, μια περιοχή η οποία βρίσκεται στη σημερινή Τσεχία. Ήταν το μικρότερο από πέντε παιδιά, ο μοναχογιός ενός αρκετά ευκατάστατου ζευγαριού της αγροτικής τάξης.

Οι γονείς του ήταν μέλη της Ένωσης των Αδελφών (αργότερα έγινε γνωστή ως Βοημοί Αδελφοί ή Μοραβική Εκκλησία), μιας θρησκευτικής ομάδας η οποία δημιουργήθηκε στα μέσα του 15ου αιώνα υπό την επιρροή των Βαλδένσιων και άλλων Μεταρρυθμιστών, όπως ήταν ο Πέτρος Σελτίσκι. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Γερμανία, ο Κομένιος επέστρεψε στην πατρίδα του. Αργότερα, σε ηλικία 24 ετών, χειροτονήθηκε ιερέας της Ένωσης των Αδελφών.

Γιατί Εξορίστηκε

Το 1618 ο Κομένιος ανέλαβε την επίβλεψη μιας μικρής ενορίας στο Φούλνεκ, το οποίο βρίσκεται περίπου 240 χιλιόμετρα ανατολικά της Πράγας. Εκείνη την περίοδο στην Ευρώπη βρισκόταν σε εξέλιξη η Καθολική Αντιμεταρρύθμιση κατά του Προτεσταντισμού. Η ένταση μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών γινόταν ολοένα μεγαλύτερη μέχρι που τελικά ξέσπασε ο Τριακονταετής Πόλεμος (1618-1648).

Έπειτα από μια δεκαετία μαχών, η Ρωμαιοκαθολική θρησκεία ανακηρύχτηκε η μόνη νόμιμη θρησκεία στη Μοραβία. Στον Κομένιο και στα μέλη των ανώτερων τάξεων δόθηκε η δυνατότητα επιλογής—να δεχτούν τον Καθολικισμό ή να φύγουν από τη χώρα. Εφόσον ο Κομένιος δεν είχε καμιά διάθεση να μεταστραφεί, μετακόμισε με την οικογένειά του στο εξωτερικό, στη μικρή πόλη Λέσνο, ένα σημαντικό κέντρο δράσης για την Ένωση των Αδελφών στην Πολωνία. Αυτό το γεγονός σήμανε την έναρξη της εξορίας του η οποία έμελλε να διαρκέσει 42 χρόνια. Ποτέ ξανά δεν επρόκειτο να εγκατασταθεί στην πατρίδα του.

«Σφαγεία του Νου»

Ο Κομένιος άρχισε να εργάζεται ως καθηγητής λατινικών στο Γυμνάσιο του Λέσνο—ένα προπαρασκευαστικό σχολείο για φοιτητές. Ωστόσο, σύντομα απογοητεύτηκε από τις ακατάλληλες μεθόδους διδασκαλίας—και δικαιολογημένα.

Το σχολικό σύστημα των ημερών του Κομένιου βρισκόταν σε αξιοθρήνητη κατάσταση. Παραδείγματος χάρη, μόνο άρρενες θεωρούνταν κατάλληλοι για να λάβουν εκπαίδευση, μολονότι τα αγόρια που γεννιούνταν φτωχά αποκλείονταν. Η διδασκαλία στην τάξη βασικά γέμιζε τη διάνοια των μαθητών με λέξεις, προτάσεις και συντακτικό της λατινικής γλώσσας. Γιατί; Επειδή τα περισσότερα σχολεία του Μεσαίωνα ελέγχονταν από την Καθολική Εκκλησία, η οποία τελούσε τη Θεία Λειτουργία στη λατινική. Συνεπώς, η διδασκαλία της λατινικής γλώσσας ήταν απαραίτητη προκειμένου να υπάρχουν διαρκώς νέοι υποψήφιοι ιερείς.

Επιπρόσθετα, δεν τους απασχολούσε καθόλου το να θέτουν συγκεκριμένους στόχους για μάθηση, ούτε η εκπαίδευση ήταν σχεδιασμένη έτσι ώστε να οδηγεί τους μαθητές βαθμιαία από απλές σε σύνθετες έννοιες. Η πειθαρχία ήταν αυστηρή, μερικές φορές βάναυση, και το ηθικό κλίμα ήταν φρικτό.

Δεν είναι άξιο απορίας, λοιπόν, που ο Σκωτσέζος εκπαιδευτικός Σάιμον Λόρι περιέγραψε κάποτε τα σχολεία του 17ου αιώνα ως «απελπιστικά ανοργάνωτα» και «βαρετά». Ο Κομένιος ήταν ακόμα πιο δηκτικός. Αποκαλούσε τα σχολεία «σφαγεία του νου».

Εμφανίζεται μια Νέα Διδακτική Μέθοδος

Ο Κομένιος δεν ήταν ο πρώτος που μίλησε ανοιχτά υπέρ της ανάγκης για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Στην Αγγλία, ο Φράνσις Μπέικον είχε αποδοκιμάσει την έμφαση που δινόταν στη λατινική γλώσσα και πρότεινε την επιστροφή στη μελέτη της φύσης. Ο Βόλφγκανγκ Ράτκε και ο Γιόχαν Βαλεντίν Ανδρέα στη Γερμανία, καθώς και άλλοι, προσπάθησαν να κάνουν κάποιες βελτιώσεις. Ωστόσο, όλοι αυτοί απέτυχαν να κερδίσουν επίσημη υποστήριξη για τις ιδέες τους.

Ο Κομένιος πρότεινε ένα σύστημα το οποίο έκανε τη μάθηση διασκέδαση, όχι αγγαρεία. Ονόμασε το εκπαιδευτικό του πρόγραμμα παμπαιδεία. Στόχος του ήταν να καθιερώσει ένα προοδευτικό σύστημα διδασκαλίας από το οποίο θα μπορούσαν να επωφελούνται όλοι. Έλεγε ότι τα παιδιά θα έπρεπε να διδάσκονται σταδιακά, και επίσης ότι στοιχειώδεις έννοιες θα έπρεπε να οδηγούν φυσιολογικά σε πιο σύνθετες έννοιες. Ο Κομένιος επίσης προώθησε τη χρήση της μητρικής γλώσσας στη διάρκεια των πρώτων ετών στο σχολείο και όχι της λατινικής.

Ωστόσο, η εκπαίδευση δεν θα έπρεπε να περιορίζεται στην εφηβεία, αλλά να συνεχίζεται στη διάρκεια ολόκληρης της ζωής του ατόμου. Ο Κομένιος έγραψε ότι η μελέτη θα πρέπει να είναι «πλήρως πρακτική, πλήρως απολαυστική, και τέτοια που να κάνει το σχολείο πραγματικό παιχνίδι, δηλαδή έναν ευχάριστο πρόλογο για ολόκληρη τη ζωή μας». Πίστευε επίσης ότι το σχολείο θα πρέπει να επικεντρώνει τις προσπάθειες στο να εκπαιδεύει, όχι μόνο το νου, αλλά ολόκληρο το άτομο—ότι θα πρέπει να περιλαμβάνει ηθική και πνευματική διδασκαλία.

Τα Έργα του Ιωάννη Κομένιου

Το πρώτο έργο του Κομένιου που εκδόθηκε και ασχολούνταν με θέματα διδασκαλίας ήταν Το Σχολείο της Νηπιακής Ηλικίας (The School of Infancy), το 1630.a Προοριζόταν να βοηθάει τις μητέρες και τις παραμάνες όταν εκπαίδευαν τα παιδιά στο σπίτι. Κατόπιν, το 1631 δημοσιεύτηκε το εγχειρίδιο Η Ανοιχτή Πύλη των Γλωσσών (The Gate of Languages Unlocked), το οποίο στην κυριολεξία έφερε επανάσταση στη διδασκαλία της λατινικής γλώσσας. Το κείμενο ήταν γραμμένο σε παράλληλες στήλες, μία στην τσεχική και μία στη λατινική. Έτσι, ήταν εύκολο να γίνει σύγκριση των δύο γλωσσών, πράγμα που διευκόλυνε πολύ τη μάθηση. Η αναθεωρημένη έκδοση αυτού του διδακτικού βοηθήματός του έγινε δεκτή με τόσο ενθουσιασμό ώστε τελικά μεταφράστηκε σε 16 γλώσσες.

Το πιο διάσημο και πιθανώς πιο απλό έργο του Κομένιου ήταν Ο Κόσμος σε Εικόνες (The Visible World), ένα εικονογραφημένο αναγνωστικό για παιδιά. Και αυτό επίσης αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία της εκπαίδευσης. Ο Έλγουντ Κιούμπερλι, καθηγητής αγωγής στον 20ό αιώνα, λέει ότι «δεν υπήρξε όμοιό του στην Ευρώπη για εκατόν δεκαπέντε χρόνια· χρησιμοποιούνταν δε ως προπαρασκευαστικό εγχειρίδιο σχεδόν επί διακόσια χρόνια». Πολλά από τα σύγχρονα εικονογραφημένα εγχειρίδια στην πραγματικότητα ακολουθούν ακόμα τη γενική διάρθρωση που έχει το έργο του Κομένιου, χρησιμοποιώντας εικόνες ως διδακτικά βοηθήματα.

Ο Κομένιος σύντομα χαιρετίστηκε ως ιδιοφυΐα. Σε όλη την Ευρώπη οι μελετητές απέβλεπαν σε αυτόν ως ηγέτη και ζητούσαν τη συμβουλή του. Σύμφωνα με το βιβλίο Μαγκνάλια Κρίστι Αμερικάνα (Magnalia Christi Americana), η φήμη του Κομένιου μεγάλωσε σε σημείο που το 1654 τον προσκάλεσαν να πάρει τη θέση του προέδρου στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, στο Κέμπριτζ της Μασαχουσέτης. Ωστόσο, ο Κομένιος αρνήθηκε επειδή δεν επιζητούσε φήμη, δόξα ή αξιώματα.

Ποια Ήταν τα Κίνητρά Του;

Αν κάποιος εξετάσει την πορεία της ζωής του Κομένιου, δεν μπορεί παρά να αναρωτηθεί ποια ήταν τα κίνητρά του. Ο Κομένιος θεωρούσε την εκπαίδευση ενοποιητική δύναμη για την ανθρωπότητα. Υποστήριζε ότι η παγκόσμια εκπαίδευση μπορούσε να συντελέσει στο να διατηρηθεί η ειρήνη στον κόσμο.

Ο Κομένιος επίσης συνέδεε τη γνώση με την ευσέβεια. Πίστευε ότι με την απόκτηση γνώσης η ανθρωπότητα τελικά οδηγείται στον Θεό. Και αυτό μπορεί να ήταν το πρωταρχικό κίνητρό του.

Οι οξυδερκείς απόψεις του Κομένιου στο θέμα της εκπαίδευσης ισχύουν ακόμα και σήμερα. Οι συστηματικές διδακτικές του μέθοδοι, περιλαμβανομένης της χρήσης οπτικών βοηθημάτων, χρησιμοποιούνται παγκόσμια—λόγου χάρη, στα έντυπα που εκδίδει η Βιβλική και Φυλλαδική Εταιρία Σκοπιά. Ο καθένας μας ατομικά μπορεί να ωφεληθεί χρησιμοποιώντας τις μεθόδους του Κομένιου όταν κάνει προσωπική μελέτη της Αγίας Γραφής ή όταν διεξάγει οικογενειακή Γραφική μελέτη. Πώς μπορεί να γίνει αυτό;

«Οι μαθητές δεν θα πρέπει να καταβαρύνονται με θέματα ακατάλληλα για την ηλικία τους, την αντίληψή τους και την παρούσα κατάστασή τους», έγραψε ο Κομένιος. Έτσι, όταν διδάσκετε τα παιδιά σας σχετικά με την Αγία Γραφή ή οποιοδήποτε άλλο θέμα, προσπαθήστε να προσαρμόζετε τα μαθήματα ανάλογα με τα παιδιά. Αντί να χρησιμοποιείτε τη στερεότυπη μέθοδο της ερώτησης και της απάντησης, γιατί να μην τους αφηγείστε ιστορίες σχετικά με Βιβλικούς χαρακτήρες; Κάντε τα να νιώθουν ότι συμμετέχουν και αυτά, πιθανώς αφήνοντάς τα να ζωγραφίσουν κάποια Βιβλικά γεγονότα ή ενθαρρύνοντάς τα να παίζουν Βιβλικά δράματα. Χρησιμοποιήστε τη φαντασία σας! Τα αποτελέσματα θα αξίζουν τον κόπο.—Παροιμίες 22:6.

Επίσης επωφεληθείτε πλήρως από εικονογραφημένα έντυπα τα οποία είναι ειδικά σχεδιασμένα για τη σταδιακή διδασκαλία των νεαρών, όπως είναι Το Βιβλίο Μου με τις Βιβλικές Ιστορίες και το έντυπο Οι Νεαροί Ρωτούν—Αποτελεσματικές Απαντήσεις.b Και όταν διδάσκετε άτομα που μελετούν την Αγία Γραφή, ανεξάρτητα από την ηλικία τους, πάρτε την πρωτοβουλία να κάνετε την εμπειρία της μάθησης «πλήρως πρακτική, πλήρως απολαυστική».

Κληρονομιά που Διαρκεί

Όταν η πόλη του Λέσνο καταστράφηκε από φωτιά το 1656, ο Κομένιος έχασε σχεδόν όλα του τα υπάρχοντα. Ευτυχώς, όμως, άφησε πίσω του άλλου είδους πλούτη. Το βιβλίο Σύντομη Ιστορία της Εκπαίδευσης (A Brief History of Education) λέει: «Στο θέμα της εκπαίδευσης, ο Κομένιος . . . έστρεψε ολοκληρωτικά την έμφαση από τις λέξεις στα πράγματα, και έκανε κεντρικό θέμα του έργου του τη διδασκαλία της επιστημονικής γνώσης και τη μετάδοση χρήσιμων πληροφοριών σε όλο τον κόσμο».

Πράγματι, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι ο Κομένιος έκανε τη διδασκαλία πιο επιστημονική. Οι διδακτικές του μέθοδοι στην πραγματικότητα έφεραν επανάσταση στις αίθουσες διδασκαλίας. Ο Αμερικανός εκπαιδευτικός Νίκολας Μπάτλερ είπε: «Η θέση του Κομένιου στην ιστορία της εκπαίδευσης είναι υψίστης σπουδαιότητας. Εκείνος είναι ο ιδρυτής ολόκληρου του σύγχρονου κινήματος στον τομέα της στοιχειώδους και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και κυριαρχεί σε αυτό». Οι Μάρτυρες του Ιεχωβά, ένθερμοι μελετητές της Αγίας Γραφής, έχουν και αυτοί λόγους για να ευχαριστούν τον πρωτεργάτη της σύγχρονης εκπαίδευσης.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 23]

ΜΕΡΙΚΕΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΙΩΑΝΝΗ ΚΟΜΕΝΙΟΥ

Σχετικά με την ποσότητα της ύλης διδασκαλίας: «Ο δάσκαλος δεν πρέπει να διδάσκει όσα έχει τη δυνατότητα ο ίδιος να διδάσκει αλλά όσα μπορεί να συλλάβει ο μαθητής».

Σχετικά με τις διδακτικές μεθόδους: «Διδάσκω καλά σημαίνει να βοηθάω τον άλλον να μαθαίνει γρήγορα, ευχάριστα και ολοκληρωμένα».

 «Ικανός δάσκαλος [είναι] εκείνος που γνωρίζει πώς να αντιμετωπίζει την άγνοια των μαθητών του υπομονετικά και επίσης πώς να διώχνει αυτή την άγνοια αποτελεσματικά».

 «Διδάσκω συνήθως σημαίνει απλώς να εξηγώ πώς διαφέρουν τα πράγματα μεταξύ τους στο σκοπό, στη μορφή και στην προέλευση. . . . Συνεπώς, εκείνος που ξέρει να εξηγεί καλά τις διαφορές διδάσκει και καλά».

Σχετικά με τη λογική συνοχή: «Οτιδήποτε δεν έχει νόημα δεν μπορεί να κατανοηθεί ούτε να εκτιμηθεί, και ως εκ τούτου δεν μπορεί να εντυπωθεί στη μνήμη».

 «Όταν λείπουν τα δεδομένα, είναι σχεδόν αδύνατον να κατανοήσετε ή να κρίνετε ένα θέμα και εξίσου αδύνατον να το εντυπώσετε στη μνήμη».

Σχετικά με την κατανόηση: «Για να κατανοήσετε κάτι, πρέπει πρωτίστως να αντιληφθείτε γιατί και πώς αυτό το πράγμα, σε ό,τι αφορά καθένα από τα επιμέρους στοιχεία του, συνδέεται με κάτι άλλο, καθώς επίσης πώς και σε ποιο βαθμό διαφέρει αυτό από άλλα παρόμοια πράγματα».

 «Σωστά λέγεται ότι πρέπει να διαβάσουμε κάτι μία φορά για να δούμε τι περιέχει· δεύτερη φορά, για να το καταλάβουμε· τρίτη φορά, για να το αποτυπώσουμε στη μνήμη μας· την τέταρτη φορά πρέπει να το επαναλάβουμε σιωπηλά για να δούμε αν το κατέχουμε πλήρως».

[Εικόνα]

Μια σελίδα από το έργο «Ο Κόσμος σε Εικόνες», έκδοση 1883

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Γερμανικό αναγνωστικό του 1775, το οποίο ενσωματώνει τις αρχές διδασκαλίας του Κομένιου