Το Όνομα του Θεού—Η Σημασία του και η Προφορά Του

ΕΝΑΣ από τους συγγραφείς της Αγίας Γραφής ρώτησε: «Τις συνήγαγε τον άνεμον εν ταις χερσίν αυτού; Τις εδέσμευσε τα ύδατα εν ιματίω; Τις εστερέωσε πάντα τα άκρα της γης; Τι το όνομα αυτού; και τι το όνομα του υιού αυτού, εάν εξεύρης;» (Παροιμίαι 30:4) Πώς μπορούμε εμείς να διαπιστώσουμε ποιο είναι το όνομα του Θεού; Αυτό είναι ένα σπουδαίο ερώτημα. Η δημιουργία είναι μια ισχυρή απόδειξη ότι πρέπει να υπάρχει Θεός, αλλά δεν μας λέει το όνομά του. (Ρωμαίους 1:20) Στην πραγματικότητα, ποτέ δεν θα μπορούσαμε να γνωρίζουμε το όνομα του Θεού εκτός αν μας το έλεγε ο ίδιος ο Δημιουργός. Και το έχει κάνει αυτό στο Βιβλίο του, την Αγία Γραφή.

Σε μια γνωστή περίπτωση, ο Θεός πρόφερε το δικό του όνομα, επαναλαμβάνοντάς το καθώς το άκουγε ο Μωυσής. Ο Μωυσής έγραψε ένα υπόμνημα γι’ αυτό το γεγονός που διατηρήθηκε μέσα στην Αγία Γραφή μέχρι την εποχή μας. (Έξοδος 34:5) Ακόμη, ο Θεός έγραψε το όνομά του με το ίδιο του το «δάκτυλο». Όταν έδωσε στον Μωυσή αυτό που σήμερα εμείς λέμε Δέκα Εντολές, ο Θεός τις έγραψε θαυματουργικά. Το υπόμνημα λέει: «Και [ο Θεός] έδωκεν εις τον Μωυσήν, αφού ετελείωσε λαλών προς αυτόν επί του όρους Σινά, δύο πλάκας του μαρτυρίου, πλάκας λιθίνας γεγραμμένας με τον δάκτυλον του Θεού». (Έξοδος 31:18) Το όνομα του Θεού εμφανίζεται 8 φορές στις πρωτότυπες Δέκα Εντολές. (Έξοδος 20:1-17) Έτσι ο ίδιος ο Θεός αποκάλυψε το όνομά του στον άνθρωπο και προφορικά και γραπτά. Επομένως, ποιο είναι αυτό το όνομα;

Στην Εβραϊκή γλώσσα γράφεται יהוה. Αυτά τα τέσσερα γράμματα που λέγονται Τετραγράμματο, διαβάζονται από τα δεξιά προς τα αριστερά στα Εβραϊκά και η αναπαράστασή τους στη γλώσσα μας μπορεί να γίνει σαν ΓΧΒΧ. Το όνομα του Θεού το οποίο συμβολίζεται απ’ αυτά τα τέσσερα σύμφωνα, εμφανίζεται 7.000 σχεδόν φορές στην πρωτότυπη «Παλαιά Διαθήκη», ή στις Εβραϊκές Γραφές.

Το όνομα είναι μια μορφή του Εβραϊκού ρήματος χα·βαχ΄ (הוה), που σημαίνει «το γίγνεσθαι», και στην πραγματικότητα σημαίνει «Αυτός Κάνει να Γίνει».a Επομένως, το όνομα του Θεού τον προσδιορίζει σαν Εκείνον ο οποίος προοδευτικά εκπληρώνει τις υποσχέσεις του και αδιάψευστα πραγματοποιεί τους σκοπούς του. Μόνο ο αληθινός Θεός θα μπορούσε να έχει ένα τέτοιο όνομα γεμάτο σημασία.

Θυμάστε τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους αποδόθηκε το όνομα του Θεού στο εδάφιο Ψαλμός 83:18, όπως εκτίθεται στο προηγούμενο κεφάλαιο (σελίδα 5); Δύο απ’ αυτές τις μεταφράσεις είχαν απλούς τίτλους («ο ΚΥΡΙΟΣ», ο «Αιώνιος») σαν υποκατάστατα του ονόματος του Θεού. Αλλά σε δύο απ’ αυτές, στη θέση τού Γιαχβέ και του Ιεχωβά, μπορείτε να δείτε το Τετραγράμματο του ονόματος του Θεού. Ωστόσο, η προφορά είναι διαφορετική. Γιατί;

Πώς Προφέρεται το Όνομα του Θεού;

Η αλήθεια είναι πως κανένας δεν γνωρίζει με βεβαιότητα πώς προφερόταν αρχικά το όνομα του Θεού. Γιατί; Διότι η πρώτη γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε για τη συγγραφή της Αγίας Γραφής ήταν τα Εβραϊκά, και όταν έγραφαν στα Εβραϊκά οι συγγραφείς έγραφαν μόνο σύμφωνα—όχι φωνήεντα. Έτσι, όταν οι θεόπνευστοι συγγραφείς έγραψαν το όνομα του Θεού, έκαναν φυσικά το ίδιο πράγμα και έγραψαν μόνο τα σύμφωνα.

Για όσο διάστημα η αρχαία Εβραϊκή ήταν η καθομιλουμένη γλώσσα, αυτό δεν παρουσίαζε κανένα πρόβλημα. Η προφορά του ονόματος ήταν γνωστή στους Ισραηλίτες και όταν το έβλεπαν γραμμένο έβαζαν τα φωνήεντα χωρίς να σκεφτούν (όπως ακριβώς, για έναν Έλληνα αναγνώστη, η σύντμηση «κτλ.» αντιπροσωπεύει τις λέξεις «και τα λοιπά» και το «π.χ.» αντιπροσωπεύει τις λέξεις «παραδείγματος χάρη»).

Δύο πράγματα συνέβησαν για να αλλάξει αυτή η κατάσταση. Πρώτα, μια δεισιδαιμονία εμφανίστηκε ανάμεσα στους Ιουδαίους ότι ήταν λάθος να λένε το θείο όνομα δυνατά· έτσι όταν συναντούσαν το όνομα καθώς διάβαζαν τη Γραφή τους πρόφεραν την Εβραϊκή λέξη ’Αδω·ναΐ («Κυρίαρχος Κύριος»). Ακόμη, καθώς ο καιρός περνούσε, η αρχαία Εβραϊκή γλώσσα έπαψε να μιλιέται στην καθημερινή συνομιλία, και μ’ αυτόν τον τρόπο η πρωτότυπη Εβραϊκή προφορά του ονόματος του Θεού τελικά ξεχάστηκε.

Για να εξασφαλιστεί ότι η προφορά της Εβραϊκής γλώσσας σαν σύνολο δεν θα ξεχνιόταν, οι Ιουδαίοι λόγιοι από το 500 ως το 1000 μετά Χριστόν επινόησαν ένα σύστημα σημείων για να συμβολίζουν τα ελλείποντα φωνήεντα, και τα τοποθέτησαν γύρω από τα σύμφωνα στην Εβραϊκή Γραφή. Έτσι, γράφονταν και τα φωνήεντα και τα σύμφωνα, και διαφυλάχτηκε η προφορά όπως ήταν εκείνον τον καιρό.

Όταν ήρθε η σειρά του ονόματος του Θεού, αντί να βάλουν τα κατάλληλα σημεία φωνηέντων γύρω του, στις περισσότερες περιπτώσεις έβαλαν άλλα σημεία φωνηέντων για να υπενθυμίζουν στον αναγνώστη ότι θα έπρεπε να λέει ’Αδω·ναΐ. Έτσι προήλθε η προφορά Ιεχουάχ, και, τελικά, η αποδεκτή προφορά του θείου ονόματος στα Ελληνικά είναι Ιεχωβά. Έτσι διατηρούνται τα βασικά στοιχεία του ονόματος του Θεού από το πρωτότυπο Εβραϊκό.

Ποια Προφορά Θα Χρησιμοποιήσετε;

Από πού προήλθαν, όμως, προφορές όπως το Γιαχβέ; Αυτές είναι μορφές που έχουν υποδείξει σύγχρονοι λόγιοι προσπαθώντας να συμπεράνουν την αρχική προφορά του ονόματος του Θεού. Μερικοί—μολονότι όχι όλοι—νομίζουν ότι οι Ισραηλίτες πριν από τον καιρό του Ιησού πιθανόν να πρόφεραν το όνομα του Θεού με την προφορά Γιαχβέ. Αλλά κανένας δεν μπορεί να είναι βέβαιος. Ίσως να το πρόφεραν έτσι, ίσως όχι.

Παρ’ όλα αυτά, πολλοί προτιμούν την προφορά Ιεχωβά. Γιατί; Επειδή το Ιεχωβά χρησιμοποιείται περισσότερο κι έτσι είναι περισσότερο εξοικειωμένοι μ’ αυτό παρά με το Γιαχβέ. Δεν θα ήταν, λοιπόν, καλύτερα να χρησιμοποιούμε τη μορφή που θα ήταν πιο κοντά στην πρωτότυπη προφορά; Στην πραγματικότητα όχι, γιατί δεν συμβαίνει αυτό με τα ονόματα της Αγίας Γραφής.

Ας πάρουμε το πιο εξέχον παράδειγμα, το όνομα του Ιησού. Ξέρετε εσείς πώς τον φώναζε τον Ιησού η οικογένειά του και οι φίλοι του στην καθημερινή συνομιλία τους καθώς μεγάλωνε στη Ναζαρέτ; Η αλήθεια είναι πως κανένας άνθρωπος δεν ξέρει με βεβαιότητα, μολονότι ίσως να τον έλεγαν κάτι σαν Γεσούα (ή ίσως Γεχοσούα). Ασφαλώς όχι Ιησού.

Ωστόσο, όταν οι αφηγήσεις για τη ζωή του γράφτηκαν στην Ελληνική γλώσσα, οι θεόπνευστοι συγγραφείς δεν προσπάθησαν να διατηρήσουν αυτή την πρωτότυπη Εβραϊκή προφορά. Αντίθετα, απέδωσαν το όνομα στην Ελληνική, Ιησούς. Σήμερα, αποδίδεται διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα τού αναγνώστη της Αγίας Γραφής. Οι Ισπανοί αναγνώστες της Αγίας Γραφής όταν διαβάζουν τη λέξη Jesús (την προφέρουν Χεσούς). Οι Ιταλοί τη γράφουν Gesù (την προφέρουν Τζεζού). Και οι Γερμανοί τη γράφουν Jesus (την προφέρουν Γέζους).

Μήπως πρέπει να σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε το όνομα του Ιησού επειδή οι περισσότεροι από εμάς, ή ακόμη κι όλοι μας, δεν ξέρουμε πραγματικά την αρχική του προφορά; Μέχρι τώρα κανένας μεταφραστής δεν έχει κάνει μια τέτοια υπόδειξη. Μας αρέσει να χρησιμοποιούμε το όνομα γιατί αυτό προσδιορίζει τον αγαπητό Γιο του Θεού, τον Ιησού Χριστό, ο οποίος έδωσε το αίμα της ζωής του για μας. Θα δείχναμε τιμή στον Ιησού αν εξαλείφαμε κάθε μνεία του ονόματός του στην Αγία Γραφή και το αντικαθιστούσαμε μ’ έναν απλό τίτλο όπως «Δάσκαλος», ή «Μεσίτης»; Φυσικά όχι! Μπορούμε να αναφερθούμε στον Ιησού όταν χρησιμοποιούμε το όνομά του με τον τρόπο που προφέρεται συνήθως στη γλώσσα μας.

Παρόμοια σχόλια θα μπορούσαν να γίνουν σχετικά με όλα τα ονόματα που διαβάζουμε στην Αγία Γραφή. Τα προφέρουμε στη δική μας γλώσσα και δεν προσπαθούμε να μιμηθούμε τη αρχική προφορά. Έτσι, λέμε «Ιερεμίας», όχι Γιρ·μεγια΄χου. Παρόμοια λέμε Ησαΐας, μολονότι στην εποχή του αυτός ο προφήτης πιθανόν να ήταν γνωστός σαν Γεσα‘·για΄χου. Ακόμη και λόγιοι οι οποίοι γνωρίζουν την αρχική προφορά αυτών των ονομάτων χρησιμοποιούν τη σύγχρονη προφορά, όχι την αρχαία, όταν μιλούν γι’ αυτά τα ονόματα.

Και το ίδιο αληθεύει για το όνομα Ιεχωβά. Μολονότι η σύγχρονη προφορά Ιεχωβά μπορεί να μην είναι ακριβώς η ίδια με την αρχική, με κανέναν τρόπο αυτό δεν αφαιρεί τη σπουδαιότητα του ονόματος. Προσδιορίζει τον Δημιουργό, τον ζωντανό Θεό, τον Ύψιστο στον οποίο ο Ιησούς είπε: «Πάτερ ημών ο εν τοις ουρανοίς· αγιασθήτω το όνομά σου».—Ματθαίος 6:9.

«Δεν Μπορεί να Αντικατασταθεί»

Ενώ πολλοί μεταφραστές είναι υπέρ της προφοράς Γιαχβέ, η Μετάφραση Νέου Κόσμου καθώς και πολλές άλλες μεταφράσεις εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τη μορφή Ιεχωβά επειδή μ’ αυτή είναι εξοικειωμένοι οι άνθρωποι για αιώνες.

Νωρίτερα, ο Γερμανός καθηγητής Γουσταύος Φρίντριχ Έλερ πήρε μια παρόμοια απόφαση για τον ίδιο σχεδόν λόγο. Εξέτασε διάφορες προφορές και κατέληξε στο εξής συμπέρασμα: «Απ’ αυτό το σημείο και έπειτα χρησιμοποιώ τη λέξη Ιεχωβά, επειδή, στην πραγματικότητα το όνομα αυτό έχει τώρα υιοθετηθεί στο λεξιλόγιό μας και δεν μπορεί να αντικατασταθεί».—Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης (Theologie des Alten Testaments), 2η έκδοση του 1882, σελίδα 143.

Παρόμοια, ο Ιησουίτης λόγιος Πωλ Ζοϋόν στο βιβλίο του Γραμματική της Βιβλικής Εβραϊκής (Grammaire de l’hébreu biblique), έκδοση 1923, σε μια υποσημείωση στη σελίδα 49, αναφέρει: «Στις μεταφράσεις μας αντί της (υποθετικής) μορφής Γιαχβέ, χρησιμοποιήσαμε τη μορφή Ιεχωβά . . . που είναι η συνηθισμένη λογοτεχνική μορφή που χρησιμοποιείται στα Γαλλικά». Οι μεταφραστές της Αγίας Γραφής σε πολλές άλλες γλώσσες χρησιμοποιούν μια παρόμοια μορφή, όπως δείχνεται στο πλαίσιο της σελίδας 8.

Είναι λοιπόν λάθος να χρησιμοποιούμε τη μορφή Γιαχβέ; Όχι. Μόνο που η μορφή Ιεχωβά αναγνωρίζεται ευκολότερα από τον αναγνώστη επειδή είναι η μορφή που έχει «υιοθετηθεί» στις περισσότερες γλώσσες. Το σπουδαίο πράγμα είναι ότι χρησιμοποιούμε το όνομα και το διακηρύττουμε σε άλλους. «Δοξολογείτε τον Κύριον [Ιεχωβά, ΜΝΚ], επικαλείσθε το όνομα αυτού, κάμετε γνωστά εις τα έθνη τα έργα αυτού, μνημονεύετε ότι υψώθη το όνομα αυτού».—Ησαΐας 12:4.

Ας δούμε πώς έχουν ενεργήσει οι δούλοι του Θεού σε αρμονία μ’ αυτή την εντολή στο πέρασμα των αιώνων.

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο στη σελίδα 7]

Διάφοροι λόγιοι έχουν διαφορετικές απόψεις σχετικά με το πώς προφερόταν αρχικά το όνομα ΓΧΒΧ.

Στο βιβλίο Το Μυστηριώδες Όνομα Γ.Χ.Β.Χ. (The Mysterious Name of Y.H.W.H.), σελίδα 74, ο Δρ Μ. Ράιζελ είπε ότι η «προφορά του Τετραγράμματου πρέπει αρχικά να ήταν ΓεΧουάΧ ή ΓιαΧουάΧ».

Ο Ντ. Ντ. Γουίλιαμς, μέλος του Επισκοπικού Συμβουλίου του Κέμπριτζ υποστήριζε ότι τα «αποδεικτικά στοιχεία υποδεικνύουν, μάλλον αποδεικνύουν σχεδόν ότι η αληθινή προφορά του Τετραγράμματου δεν ήταν Γιαχβέ . . . Το Όνομα ήταν πιθανόν ΓΙΑΧΟΧ».—Περιοδικό για την Επιστήμη της Παλαιάς Διαθήκης (Zeitschrift für die alttestamentliche Wissenschaft), 1936, Τόμος 54, σελίδα 269.

Στο γλωσσάριο της Γαλλικής Αναθεωρημένης Μετάφρασης Σεγκόν (Revised Segond Version), σελίδα 9, γίνεται το ακόλουθο σχόλιο: «Η προφορά Γιαχβέ που χρησιμοποιήθηκε σε μερικές πρόσφατες μεταφράσεις βασίζεται σε λίγους αρχαίους μάρτυρες, αλλά [η μαρτυρία τους] δεν είναι αναμφισβήτητη. Αν κάποιος λάβει υπόψη του προσωπικά ονόματα που περιλαμβάνουν το θείο όνομα, όπως είναι το Εβραϊκό όνομα του προφήτη Ηλία (Ελιγιαχου) η προφορά θα μπορούσε κάλλιστα να είναι Γιαχο ή Γιαχου».

Το 1749 ο Γερμανός Βιβλικός λόγιος Τέλλερ είπε για μερικές διαφορετικές προφορές του ονόματος του Θεού που είχε διαβάσει: «Ο Διόδωρος από τη Σικελία, ο Μακρόβιος, ο Κλήμης της Αλεξανδρείας, ο Άγιος Ιερώνυμος και ο Ωριγένης έγραψαν Γιαο· οι Σαμαρείτες, ο Επιφάνιος, ο Θεοδώρητος, Γιαχε ή Γιαβε· ο Λούντβιχ Κάππελ γράφει, Γιαβοχ· ο Δρόσιος, Γιαχβε· ο Χόττινγκερ, Γιεχβα· ο Μέρκερος, Ιεχωβά· ο Καστέλλιο, Γιοβαχ· και ο Λεκλέρ, Γιαβοχ, ή Γιαφοχ».

Έτσι είναι φανερό ότι η αρχική προφορά του ονόματος του Θεού δεν είναι πια γνωστή. Ούτε είναι πραγματικά σπουδαία. Αν ήταν, τότε ο ίδιος ο Θεός θα είχε εξασφαλίσει τη διατήρησή της για τη χρήση μας. Το σπουδαίο πράγμα είναι να χρησιμοποιούμε το όνομα του Θεού σύμφωνα με τη συνηθισμένη προφορά στη γλώσσα μας.

[Πλαίσιο στη σελίδα 8]

Μορφές του θείου ονόματος σε διάφορες γλώσσες, που δείχνουν τη διεθνή αποδοχή της μορφής Ιεχωβά

Αγγλική - Jehovah

Αγιαμπακάλ - Yehóa

Βέντα - Yehova

Γαλλική - Jéhovah

Γερμανική - Jehova

Γιορούμπα - Jehofah

Δανική - Jehova

Έφικ - Jehovah

Ζουλού - uJehova

Ιαπωνική - Ehoba

Ίγκμπο - Jehova

Ισπανική - Jehová

Ιταλική - Geova

Καντονεζική - Yehwowah

Μαορί - Ihowa

Μότου - Iehova

Μουάλα-Μαλού - Jihova

Μπουγκοτού - Jihova

Ναρινιερί - Jehovah

Νέμπε - Jihova

Ξόζα - uYehova

Ολλανδική - Jehovah

Ουγγρική - Jehova

Πετάτς - Jihouva

Πολωνική - Jehowa

Πορτογαλική - Jeová

Ρουμανική - Iehova

Σαμοανική - Ieova

Σόθο - Jehova

Σουαχίλι - Yehova

Σουηδική - Jehova

Ταγκαλόγκ - Jehova

Ταϊτική - Iehova

Τόνγκαν - Jihova

Φινλανδική - Jehova

Φιτζική - Jiova

Φουτούνα - Ihova

[Πλαίσιο στη σελίδα 11]

Το όνομα «Ιεχωβά» έχει γίνει πλατιά γνωστό σαν το όνομα του Θεού ακόμη και σε μη Βιβλικά κείμενα.

Ο Φρανς Σούμπερτ συνέθεσε τη μουσική για το λυρικό ποίημα με τίτλο «Η Παντοδυναμία», που γράφτηκε από τον Γιόχαν Λάντισλαβ Πίρκερ, στο οποίο εμφανίζεται δύο φορές το όνομα Ιεχωβά. Χρησιμοποιείται επίσης στο τέλος της κάθε σκηνής στην όπερα του Βέρντι «Ναμπούκο».

Επίσης, στο ορατόριο «Βασιλιάς Δαβίδ» ο Γάλλος συνθέτης Άρθουρ Χόνεγκερ δίνει εξοχότητα στο όνομα Ιεχωβά, και ο διάσημος Γάλλος συγγραφέας Βίκτορ Ουγκό το χρησιμοποίησε σε πάνω από 30 έργα του. Και αυτός και ο Λαμαρτίνος έγραψαν ποιήματα με τίτλο «Ιεχωβά».

Στο βιβλίο Το Γερμανικό Τάλιρο (Deutsche Taler), που εκδόθηκε το 1967 από την Ομοσπονδιακή Τράπεζα της Γερμανίας, υπάρχει μια εικόνα ενός από τα πιο παλιά νομίσματα που φέρνει το όνομα «Ιεχωβά», ένα τάλιρο του 1634 από τη Σιλεσία. Σχετικά με την εικόνα που υπάρχει στην πίσω πλευρά του κέρματος, λέει: «Κάτω από το ακτινοβόλο όνομα ΙΕΧΩΒΑ, που ξεπροβάλλει ανάμεσα από τα σύννεφα, υπάρχει μια στεφανωμένη ασπίδα μαζί με το Σιλεσιανό οικόσημο».

Σ’ ένα μουσείο στο Ρούντολσταντ της Ανατολικής Γερμανίας, θα μπορείτε να δείτε πάνω στο γιακά της πανοπλίας που φορούσε κάποτε ο Γουσταύος Β΄ ο Αδόλφος, ένας βασιλιάς της Σουηδίας του 17ου αιώνα, το όνομα ΙΕΧΩΒΑ με κεφαλαία γράμματα.

Έτσι, για αιώνες η μορφή Ιεχωβά έχει γίνει ο διεθνώς αναγνωρισμένος τρόπος για να προφέρεται το όνομα του Θεού, και αυτοί που το ακούνε αναγνωρίζουν αμέσως για ποιον γίνεται λόγος. Όπως είπε ο καθηγητής Έλλερ, «Το όνομα αυτό έχει τώρα υιοθετηθεί στο λεξιλόγιό μας και δεν μπορεί να αντικατασταθεί».—Θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης (Theologie des Alten Testaments).

[Εικόνα στη σελίδα 6]

Λεπτομέρεια από έναν άγγελο με το όνομα του Θεού, βρέθηκε στον τάφο του Πάπα Κλήμεντα ΙΓ΄ στη Βασιλική του Αγίου Πέτρου στο Βατικανό

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Πολλά κέρματα κόβονταν που έφερναν το όνομα του Θεού. Αυτό, που χρονολογείται από το 1661, είναι από τη Νυρεμβέργη της Γερμανίας. Το Λατινικό κείμενο λέει: «Κάτω από τη σκιά των πτερύγων σου»

[Εικόνες στη σελίδα 9]

Στο παρελθόν, το όνομα του Θεού με τη μορφή του Τετραγράμματου είχε γίνει μέρος της διακόσμησης πολλών θρησκευτικών κτιρίων

Καθολική Βασιλική Φουρβιέρ, Λυών, Γαλλία

Καθεδρικός Ναός Μπουρζ, Γαλλία

Εκκλησία στη Λα Σελ Ντουνουάζ, Γαλλία

Εκκλησία στην Ντιν, νότια Γαλλία

Εκκλησία στο Σάο Πάουλο, Βραζιλία

Καθεδρικός Ναός του Στρασβούργου, Γαλλία

Καθεδρικός Ναός Αγίου Μάρκου, Βενετία, Ιταλία

[Εικόνες στη σελίδα 10]

Το όνομα του Ιεχωβά όπως εμφανίζεται σ’ ένα μοναστήρι στο Μπόρντενσχολμ της Γερμανίας·

σ’ ένα Γερμανικό κέρμα χρονολογίας 1635·

πάνω από μια πόρτα εκκλησίας στη Φέμαρν της Γερμανίας·

και πάνω σε μια ταφόπετρα του 1845 στο Χάρμανσλαγκ, της Κάτω Αυστρίας