Σας Ωφελεί η Θρησκευτική Ιστορία;

«ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ, δεν μου άρεσε καθόλου η ιστορία», παραδέχεται με ειλικρίνεια η Μπάρμπαρα. Όμως, τώρα, για παράδειγμα, εκτιμάει τη γνώση σχετικά με τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αυτή η πληροφορία, παράλληλα με την Αγία Γραφή της, τη βοηθάει να εξηγεί πιο αποτελεσματικά γιατί δεν υπάρχει ειρήνη στον κόσμο από το 1914 κι έπειτα. (Αποκάλυψη 6:4) Παρόμοια, η θρησκευτική ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει να καταλάβουμε τον κόσμο μέσα στον οποίο ζούμε.

Ποιος είναι ο λόγος που, από τον 16ο αιώνα και μετά, έθνη, κοινότητες, ακόμα και οικογένειες έχουν διχαστεί ανάμεσα σε καθολικά και προτεσταντικά θρησκευτικά πιστεύω; «Στη μάχη που γινόταν για την αγνή διδασκαλία του Ευαγγελίου, και η οποία τότε είχε ξεκινήσει κυρίως από Γερμανούς, Ελβετούς και Γάλλους διδασκάλους της εκκλησίας, η Ρώμη δεν είχε καμιά διάθεση να υποχωρήσει», σχολιάζει ο ιστορικός Φρήντριχ Ούνινγκερ. Αυτό οδήγησε στη δημιουργία σχισματικών εκκλησιών.

Αλλά, μήπως στην πραγματικότητα, επανασυστάθηκε η «αγνή διδασκαλία του Ευαγγελίου»; Μια ματιά στη θρησκευτική ιστορία θα μας βοηθήσει να ανακαλύψουμε την αλήθεια για το τι συνέβη.

Τι Αποκάλυψε η Πώληση Αφέσεων

«Η Μεταρρύθμιση ξεκίνησε με τον αγώνα του Λούθηρου ενάντια στην απάτη με την πώληση αφέσεων, ένα ζήτημα που φαινομενικά είχε πρακτική σημασία μονάχα για την εκκλησία», παρατηρεί ο ιστορικός Γκότφριντ Φίτσνερ. «Ουσιαστικά, όμως, αποκάλυψε ότι τα εκκλησιαστικά ζητήματα είχαν γίνει αλληλένδετα με το κεφάλαιο, την οικονομία και την πολιτική». Ας εξετάσουμε από κοντά τα γεγονότα.

Ο πρίγκιπας Αλμπέρτος του Βρανδεμβούργου κατείχε αρκετές ισχυρές θέσεις στην εκκλησία. Έπρεπε να πληρώσει στο Βατικανό ένα ποσό ίσο με 250.000 δολάρια περίπου, ποσό που είχε πάρει ως δάνειο από μια τράπεζα. Ο πάπας όρισε τον Αρχιεπίσκοπο Αλμπέρτο ως αντιπρόσωπό του για τις αφέσεις στην κεντρική Γερμανία και του παραχώρησε τα μισά από τα κέρδη για να ξεπληρώσει τα χρέη του.

Οι προπαγανδιστές του Αλμπέρτου επηρέασαν αποτελεσματικά το λαό, διακηρύττοντας ότι οι αφέσεις εξασφάλιζαν «πλήρη απαλλαγή απ’ όλες τις αμαρτίες» και άμεση απελευθέρωση από το καθαρτήριο. Για να ακριβολογούμε, η εκκλησία πρόσφερε απαλλαγή μόνο από τις ποινές που επέβαλε η ίδια, αλλά οι άνθρωποι πίστευαν ότι τα συγχωροχάρτια θα τους απάλλασσαν απ’ όλες τις αμαρτίες. Αγανακτισμένος ο Μαρτίνος Λούθηρος, το 1517, εξέδωσε τις περίφημες 95 θέσεις του, «από αγάπη για την αλήθεια», όπως έγραφε στην εισαγωγή.a

Επειδή ο Λούθηρος επιζητούσε απλώς μια συζήτηση με τους λόγιους, πράγμα για το οποίο είχε δικαίωμα ως διδάκτορας, οι θέσεις γράφτηκαν στα λατινικά. Δημιούργησαν, όμως, «μια τρομακτική αίσθηση», σύμφωνα με τον Φρήντριχ Ούνινγκερ. «Μέσα σε 14 μέρες αυτές [οι τυπωμένες γερμανικές μεταφράσεις] έγιναν γνωστές σε ολόκληρη τη Γερμανία, μέσα σε 4 βδομάδες σε ολόκληρο το χριστιανικό κόσμο. Μερικοί πανηγύριζαν που επιτέλους κάποιος άνθρωπος εναντιώθηκε στην καταδυνάστευση της Ρώμης· για άλλους, ο Λούθηρος έγινε αντικείμενο μίσους». Η απήχηση των θέσεών του εξέπληξε ακόμα και τον ίδιο τον Λούθηρο. Τι αποκάλυψαν αυτές;

Τι Αποκάλυψαν οι 95 Θέσεις του Λούθηρου

Σύμφωνα με την πρώτη θέση του, «ο πιστός θα πρέπει να εφαρμόζει τη μετάνοια σε ολόκληρη τη ζωή του». Ο αμαρτωλός μπορεί να αποχτήσει ειρήνη με τον Θεό όχι με τα συγχωροχάρτια αλλά με γνήσια μετάνοια και χριστιανική διαγωγή. Μια από τις τελευταίες θέσεις έλεγε: «Διώξτε, λοιπόν, όλους εκείνους τους προφήτες που κηρύττουν στους χριστιανούς: ‘Ειρήνη, ειρήνη’, ενώ δεν υπάρχει ειρήνη».—92η.

Το ευαγγέλιο, και όχι η παράδοση, πρέπει να είναι ο «υψηλότερος» και ο «αληθινός θησαυρός», έγραφε ο Λούθηρος. (55η, 62η, 65η) Πράγματι. Ο Ιησούς έθεσε το πρότυπο διδάσκοντας μέσα από τις θεόπνευστες Γραφές, λέγοντας για το Λόγο του Θεού: «Ο λόγος ο ιδικός σου είναι αλήθεια». (Ιωάννης 17:17· Λουκάς 24:44) Παρεκκλίνοντας από αυτό το πρότυπο, ο κλήρος απόρριψε την Αγία Γραφή ως τη μεγαλύτερη αυθεντία και πιάστηκε στην παγίδα ανθρώπινων διδασκαλιών. Ο Λούθηρος τους επέκρινε, λέγοντας: «Αυτοί που λένε ότι η ψυχή φεύγει (έξω από το καθαρτήριο) μόλις ακουστεί ο ήχος των χρημάτων που πέφτουν μέσα στο κουτί κηρύττουν ανθρώπινες διδασκαλίες».—27η.

Ο Λούθηρος προειδοποίησε ότι «η κερδοσκοπία και η απληστία αναπτύσσονται» μέσω τέτοιων διδασκαλιών. (28η) Η θρησκευτική ιστορία δείχνει ότι ο κλήρος αγνόησε τις Γραφικές προειδοποιήσεις και έπεσε θύμα της φιλαργυρίας. (Εβραίους 13:5) Ένα καθολικό ιστορικό βιβλίο παραδέχεται: «Η βασική αιτία για την παρακμή της εκκλησίας εκείνη την περίοδο ήταν η οικονομική πολιτική της παπικής Κουρίας, η οποία είχε διαβρωθεί ολοκληρωτικά από τη σιμωνία».

Όταν ο Λούθηρος ύψωσε τη φωνή του ενάντια στην «‘ιερή’ εκκλησιαστική παράδοση» και «κατάγγειλε απροκάλυπτα τον ξεπεσμό της εκκλησίας στον κόσμο του χρήματος και της εξουσίας», όπως το διατύπωσε ένας προτεστάντης ιστορικός, άγγιξε την καρδιά του προβλήματος: την πλήρη εγκατάλειψη των αρχικών χριστιανικών διδασκαλιών.

Πώς Ξεκίνησε η Αποσκίρτηση Από την Αληθινή Πίστη

Η 11η θέση περιέγραφε μια αντιγραφική δοξασία σαν «ένα ζιζάνιο που προφανώς σπάρθηκε όταν οι επίσκοποι κοιμούνταν». Αυτό μας θυμίζει την παραβολή του Ιησού για το σίτο και τα ζιζάνια, στην οποία προφήτεψε την εμφάνιση κατ’ απομίμηση χριστιανών. (Ματθαίος 13:36-43) Μετά το θάνατο των αποστόλων, αυτοί οι ψευτοχριστιανοί, μαζί με αποστάτες διδασκάλους, ανάμειξαν τις αγνές βιβλικές διδασκαλίες με την ελληνική φιλοσοφία και εισήγαγαν αντιγραφικές δοξασίες όπως είναι η αθανασία της ψυχής, η κόλαση, και η Τριάδα.b—Πράξεις 20:29, 30.

Για παράδειγμα, η εικονογραφία ήταν ανύπαρκτη ανάμεσα στους πρώτους χριστιανούς, και οι λεγόμενοι Πατέρες της Εκκλησίας έβλεπαν την απονομή σεβασμού σε μια εικόνα ως «παρεκτροπή και αμάρτημα». Εντούτοις, μέχρι το τέλος του τέταρτου αιώνα, οι εκκλησίες ήταν ήδη γεμάτες από αναπαραστάσεις του Ιησού, της Μαρίας, των αποστόλων, αγγέλων και των προφητών. Σύμφωνα με τον Επιφάνιο Σαλαμίνος, οι υποκλίσεις των ανθρώπων μπροστά στους απεικονιζόμενους ήταν ακατάλληλη απονομή σεβασμού προς αυτούς. Σιγά-σιγά, η προειδοποίηση «φυλάξατε εαυτούς από των ειδώλων» άρχισε να αγνοείται.—1 Ιωάννη 5:21· παράβαλε με Πράξεις 10:25, 26.

Αυτοί που ισχυρίζονταν ότι ήταν χριστιανοί απόρριψαν την εντολή του Ιησού όταν άρχισαν να ‘κατακυριεύουν’ τους αδελφούς τους οργανώνοντας μια ιεραρχία κληρικών. (Ματθαίος 20:25-27· 23:8-11) Αργότερα, οι επίσκοποι της Ρώμης απαίτησαν πρωτεία. Καθώς η «διαφθορά της εκκλησιαστικής ζωής κάτω από την κυριαρχία της κοσμικοποιημένης παπωσύνης προχωρούσε ανεξέλεγκτη», η εκκλησία έκανε προσπάθειες για «να αναμορφωθεί χωρίς όμως να έχει τη δύναμη να το επιτύχει αυτό», σχολιάζει ο ιστορικός Ούνινγκερ.

Ο 16ος αιώνας είδε περισσότερες αλλαγές. «Το κλίμα της εποχής τον ευνοούσε [τον Λούθηρο]», λέει ο Ούνινγκερ, προσθέτοντας ότι «οι αντίπαλοι του επιτέθηκαν, απειλώντας τον ότι θα θανατωθεί ως αιρετικός, ίσα-ίσα για να τον οδηγήσουν να κάνει περισσότερες και νέες έρευνες με βάση τις Άγιες Γραφές, ώσπου ολόκληρο το σύστημα της Ρώμης, που ήταν απλώς ένα ανθρώπινο κατασκεύασμα, άρχισε να καταρρέει μπροστά στα μάτια του». Αλλά ήταν οι νεοσύστατες εκκλησίες αληθινά ελεύθερες, όπως ισχυρίζονταν, από «τρομακτικές απάτες και λανθασμένες δοξασίες»;

Μεταρρύθμιση—Όχι Αποκατάσταση

Στον 16ο αιώνα η ανάγκη για μεταρρύθμιση δεν οδήγησε σε αποκατάσταση ούτε της «παγκόσμιας» εκκλησίας ούτε των πρώτων χριστιανικών διδασκαλιών, αλλά απλώς δίχασε τον αποστάτη χριστιανικό κόσμο δημιουργώντας αποστατικά μέρη, τα οποία ξαναδιχάστηκαν. Οι σημερινοί επίσκοποι, συμπεριλαμβανομένων και των διαδόχων του Λούθηρου, φαίνεται ότι ‘κοιμούνται’ ακόμα, όπως ανάφερε η 11η θέση.

Οι προτεστάντες απόρριψαν το δόγμα της άφεσης αλλά υιοθέτησαν πολλές άλλες ψεύτικες διδασκαλίες. «Από την ελληνική φιλοσοφία, η χριστιανική θεολογία δέχτηκε επίσης τη δοξασία της αθανασίας της ψυχής», λέει το Evangelischer Erwachsenenkatechismus (Προτεσταντικό Εγχειρίδιο για Ενήλικους). «Συνδυάστηκε . . . με τη βιβλική μαρτυρία για την ανάσταση του σώματος».

Με το να χρησιμοποιούν ανθρώπινες δοξασίες και να αναμειγνύουν τη διακονία τους με κοσμικά στοιχεία, συμπεριλαμβανομένης και της πολιτικής, οι ηγέτες του χριστιανικού κόσμου, όπως και στις μέρες του Λούθηρου, υπονομεύουν την εξουσία της Αγίας Γραφής. Κατά συνέπεια, η ‘μορφή ευσεβείας’ τους αποδεικνύεται ότι δεν έχει δύναμη και ότι είναι ανίκανη να αντιστρέψει τη φθίνουσα προσέλευση στην εκκλησία, την αδιαφορία των μελών της εκκλησίας, την πολιτικοποίηση των εκκλησιαστικών συζητήσεων και την αύξηση αποχώρησης των μελών.—2 Τιμόθεο 3:5.

Ακριβώς όπως το ιστορικό του ασθενή βοηθάει το γιατρό να κάνει καλύτερη διάγνωση για την πάθηση του ατόμου, έτσι και η εκκλησιαστική ιστορία μπορεί να μας βοηθήσει να κατανοήσουμε γιατί ο χριστιανικός κόσμος στις μέρες μας παραμένει αθεράπευτα άρρωστος. Δεν υπάρχει, λοιπόν, καμιά ελπίδα για την αληθινή χριστιανοσύνη; Απεναντίας! Η παραβολή του Ιησού έδειχνε ότι στον ‘έσχατο καιρό’ θα προσδιοριζόταν η ταυτότητα των όμοιων με σίτο ακολούθων του, των αληθινών ‘υιών της βασιλείας’. (Ματθαίος 13:38, 39· Δανιήλ 12:4) Πώς θα γίνει αυτό;

Ένα Μάθημα Από τη Σύγχρονη Εκκλησιαστική Ιστορία

Το 1891 μια ομάδα από Σπουδαστές των Γραφών επισκέφτηκε το πρώην σπίτι του Λούθηρου στο Βίττενμπεργκ. «Πόσο ζωντανά έφερε στη μνήμη μας εκείνους τους θυελλώδεις καιρούς», ανάφερε ένας από την ομάδα. Μεταξύ εκείνων που μπήκαν στο «μελετητήριο και κάθησαν στην παλιά καρέκλα» του Λούθηρου ήταν και ο Κάρολος Τέηζ Ρώσσελ. Η αφήγηση συνεχίζει: «Σήμερα έχουμε σημαντική αιτία να χαιρόμαστε που, αν και αυτοί οι οποίοι ξεκίνησαν τη μεγάλη μεταρρύθμιση σταμάτησαν το έργο στη μέση και προχώρησαν στο να οργανώσουν άλλα συστήματα πλάνης, μολαταύτα, κάτω από θεία καθοδήγηση, ο καθαρισμός του αγιαστηρίου προχώρησε στην ολοκλήρωση, και τα χρυσά σκεύη της θείας αλήθειας αποκαταστάθηκαν στη θέση τους». Αυτός ο επισκέπτης βοήθησε να επιτευχθεί εκείνο που ο Λούθηρος απότυχε να πραγματοποιήσει.

Όταν ο Ρώσσελ—μαζί με άλλους άντρες και γυναίκες που αγαπούσαν την αλήθεια—άρχισε να μελετάει ανεπηρέαστα την Αγία Γραφή γύρω στα 1870, αυτό ήταν ένα γεγονός ιστορικής σπουδαιότητας. Παρ’ όλα αυτά, μεταξύ του 1870 και του 1875, είχαν «απλώς αγγίξει τις γενικές γραμμές του Σχεδίου του Θεού και αρχίσει να αποβάλλουν πολλά παμπάλαια σφάλματα· ο καιρός για την καθαρή διάκριση και της παραμικρής λεπτομέρειας δεν είχε φτάσει για τα καλά ακόμα», όπως έγραψε ο Ρώσσελ αργότερα. Τα επόμενα χρόνια, όμως, αποδείχτηκαν σταθμός στην αποκατάσταση των αρχικών χριστιανικών προτύπων.

Μέσω του περιοδικού Η Σκοπιά του Πύργου της Σιών, οι Σπουδαστές των Γραφών γνωστοποίησαν ότι το όνομα του Ύψιστου είναι Ιεχωβά, ότι η ψυχή πεθαίνει (1881), ότι η Τριάδα είναι αντιγραφική (1882), και ότι ο άδης της Αγίας Γραφής είναι ο τάφος (1883). Ακριβώς όπως προοδευτικά εισχώρησαν οι λανθασμένες δοξασίες, το ίδιο προοδευτικά γινόταν όλο και πιο φωτεινό το φως της αλήθειας. (Παροιμίαι 4:18, 19) Από την αρχή, αυτοί οι χριστιανοί κατανόησαν τη βασική αλήθεια σχετικά με τον Ιησού, που έδωσε τη ζωή του ως αντίλυτρο, και περιέστρεψαν όλη τους τη δραστηριότητα γύρω από την αόρατη επάνοδο του Χριστού και τη Βασιλεία του Θεού.—1 Τιμόθεο 2:6.

Για την καλύτερα οργανωμένη «διάδοση των Βιβλικών αληθειών σε διάφορες γλώσσες» μέσω εκδόσεων, οι Σπουδαστές των Γραφών το 1884 πήραν νομική αναγνώριση στις Ηνωμένες Πολιτείες για την ήδη ιδρυμένη Φυλλαδική Εταιρία Σκοπιά του Πύργου της Σιών. Τον προηγούμενο χρόνο είχαν ήδη βγει εκδόσεις στη σουηδική, και έπειτα το 1885, τα πρώτα έντυπα στη γερμανική. Το 1892 άρχισαν να σκέφτονται το ιεραποστολικό έργο σε ξένες χώρες. Σήμερα, οι Σπουδαστές των Γραφών—γνωστοί ως Μάρτυρες του Ιεχωβά—κηρύττουν αυτό «το ευαγγέλιον της βασιλείας» σε 208 χώρες και περιοχές και σε 200 περίπου γλώσσες.—Ματθαίος 24:14.

Οι περισσότεροι από τους Μάρτυρες ήταν μέλη των εκκλησιών του χριστιανικού κόσμου ή άλλων θρησκειών και πίστευαν σε δοξασίες που έφερναν μομφή στον Θεό. Αφότου απόχτησαν ακριβή γνώση για τον Θεό και άσκησαν πίστη, μετάνιωσαν για τη λανθασμένη πορεία τους, μεταστράφηκαν, και έγιναν αφιερωμένοι, βαφτισμένοι δούλοι του Ιεχωβά. «Πράττοντες έργα άξια της μετανοίας» κατάληξαν στο να έχουν μια καθαρή συνείδηση και ειρήνη με τον Θεό.—Πράξεις 26:20· Ιωάννης 17:3.

Ωφελεί η Θρησκευτική Ιστορία;

Βεβαίως ωφελεί. Μεγάλα μέρη της Αγίας Γραφής περιέχουν ωφέλιμη θρησκευτική ιστορία. (Ρωμαίους 15:4) Τα Ευαγγέλια δείχνουν πώς ο Ιησούς δίδαξε την αλήθεια για τον Θεό και το σκοπό Του για τη γη. Οι ακόλουθοι του Ιησού επρόκειτο να περιμένουν την ουράνια βασιλεία που θα έλυνε τα προβλήματα πάνω στη γη. «Αγρυπνείτε λοιπόν, διότι δεν εξεύρετε την ημέραν ουδέ την ώραν», είπε ο Ιησούς.—Ματθαίος 6:9, 10· 25:1-13.

Η θρησκευτική ιστορία επιβεβαιώνει τον ερχομό των προφητευμένων κατ’ απομίμηση χριστιανών, που ίδρυσαν τη δική τους επίγεια κυριαρχία. Η Μεταρρύθμιση άλλαξε την όψη του κόσμου αλλά δεν αποκατάστησε τις αγνές βιβλικές διδασκαλίες. Η ιστορία επίσης επισημαίνει την ύπαρξη σύγχρονων χριστιανών που ‘αγρυπνούν’, ‘δεν είναι εκ του κόσμου’, και βάζουν πρώτη τη βασιλεία του Θεού. (Ιωάννης 17:16) Η πληροφορία αυτή έχει βοηθήσει πολλούς ανθρώπους σήμερα να αναγνωρίσουν τους αληθινούς χριστιανούς.

Η Μπάρμπαρα που αναφέρθηκε στην αρχή του άρθρου, είναι μια από τους 3.000.000 και πλέον δραστήριους Μάρτυρες που σε ολόκληρο τον κόσμο προσπαθούν να πλησιάζουν τους ειλικρινείς ανθρώπους με «την αγνή διδασκαλία του Ευαγγελίου». Ορισμένο μέρος γνώσης της θρησκευτικής ιστορίας ωφέλησε, επίσης, αυτούς τους κήρυκες της Βασιλείας.

[Υποσημειώσεις]

[Πλαίσιο στη σελίδα 28]

Άφεση είναι η απαλλαγή από (προσωρινή) ποινή που έχει επιβληθεί εξαιτίας αμαρτιών . . . Η απαλλαγή ισχύει εδώ ή στο καθαρτήριο.—Τζόζεφ Λόρτζ, καθολικός λόγιος.

Ακόμα μέχρι σήμερα, οι λόγιοι διαφωνούν σχετικά με το τι είναι η άφεση και το ποια είναι η σημασία της για τη ζωή των καθολικών.—Προτεστάντης ιστορικός Χάινριχ Μπόρνκαμ.

Η Άφεση—Μια Ειδική Καθολική Δοξασία

Ο εξομολογητής επιβάλλει στον μετανιωμένο καθολικό κάποια ποινή μετάνοιας (όπως προσευχή, νηστεία, ελεημοσύνη ή ταξίδι για προσκύνημα). Ο πάπας μπορεί να αποσύρει αυτές τις τιμωρίες επειδή, σύμφωνα με τη ρωμαιοκαθολική θεωρία, αυτός είναι κύριος όλων των προσωρινών ποινών (συμπεριλαμβανομένου και του καθαρτηρίου) και παραχωρεί άφεση από τον λεγόμενο θησαυρό της χάρης του Χριστού και των αγίων. Στο Μεσαίωνα, αυτό το προνόμιο χρησιμοποιήθηκε καταχρηστικά και περιγράφτηκε σαν «εμπορική επιχείρηση μεγάλων διαστάσεων, που λειτουργούσε σε βάρος ηθικών αρχών και σε αντίθεση με τις διδασκαλίες των Αγίων Γραφών».

Η εκκλησία δεν εξομοιώνει τις ποινές μετάνοιας με τη συγχώρεση των αμαρτιών. Όμως, ακόμα και στους μεσαιωνικούς χρόνους, οι άνθρωποι διατηρούσαν «την απλοϊκή πίστη ότι μέσω πληρωμής, το χρέος [της αμαρτίας] ακυρωνόταν», και αυτοί που προπαγάνδιζαν υπέρ των αφέσεων υποστήριζαν αυτή την αντίληψη. Οι θέσεις του Λούθηρου καταφέρονταν ενάντια σε αυτούς τους «μύθους» και συνοψίστηκαν ως εξής: «Οι αφέσεις είναι ανθρώπινα έργα και δεν έχουν τίποτα το κοινό με το αγνό ευαγγέλιο».

Ο πάπας Κλήμης ΣΤ΄ θέσπισε αυτή τη δοξασία το 1343 αλλά τη διατύπωσε με ασάφεια. Έτσι ο Λούθηρος μπόρεσε να επικαλεστεί την ασάφειά της. Η εκκλησία επανόρθωσε γρήγορα εκδίδοντας έναν επίσημο ορισμό για την άφεση, το 1518. Αλλά η παπική βούλα του Λέοντος Ι΄ δεν έδωσε καμιά «βιβλική απόδειξη που να εξισώνει τη χάρη του Χριστού και των αγίων με το θησαυρό των αφέσεων». Αυτό ώθησε τον καθολικό Λούθηρο σε μια βαρυσήμαντη απόφαση. Η απόρριψη του αντιγραφικού συστήματος των αφέσεων από μέρους του ήταν η αφορμή για το ξέσπασμα της Μεταρρύθμισης, και η αγνόηση της δικής του κριτικής οδήγησε στο μεγάλο διχασμό της εκκλησίας.

Στους σύγχρονους καιρούς, η σοβαρή κριτική που προέρχεται μέσα από τους κόλπους της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας «δεν οδήγησε σε αλλαγή του συστήματος, απλώς οδήγησε σε αναμόρφωση του τρόπου με τον οποίο γίνεται η άφεση». Το 1967 ο πάπας Παύλος ΣΤ΄ αποφάνθηκε υπέρ της παλιάς θεωρίας περί αφέσεως. Για τους καθολικούς, παραμένει ακόμα το αποφασιστικό ερώτημα: Ακολουθώ το Λόγο του Θεού ή πιστεύω σε ανθρώπινες δοξασίες;