‘Κατά της Ψευδώνυμης Γνώσης’

ΠΟΣΟ σπουδαία είναι η αλήθεια για εσάς; Σας ενοχλεί το γεγονός ότι το ψέμα διαστρέβλωσε, μάλιστα απέκρυψε, την αλήθεια σχετικά με τον Δημιουργό του ουρανού και της γης; Αυτό ήταν κάτι που ενοχλούσε πάρα πολύ τον Ειρηναίο, ο οποίος ομολογούσε ότι ήταν Χριστιανός και έζησε το δεύτερο αιώνα της Κοινής μας Χρονολογίας. Αυτός έκανε ό,τι μπορούσε για να εκθέσει τις επικίνδυνες ανακρίβειες του Γνωστικισμού, μιας αποστατικής μορφής του Χριστιανισμού. Παλιότερα, ο απόστολος Παύλος είχε προειδοποιήσει τον Τιμόθεο να αποστρέφεται την ‘ψευδώνυμη γνώση’.—1 Τιμόθεον 6:20, 21.

Ο Ειρηναίος αντιτάχθηκε θαρραλέα στις εσφαλμένες δοξασίες. Λόγου χάρη, εξετάστε τα όσα είπε στην εισαγωγή του εκτεταμένου φιλολογικού του έργου με τον τίτλο «Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδώνυμης Γνώσης». Ο ίδιος έγραψε: «Ορισμένοι άνθρωποι, αφού απορρίπτουν την αλήθεια, διαδίδουν ανάμεσά μας μύθους και μάταιες γενεαλογίες οι οποίες, αντί να συμβάλλουν στο έργο του Θεού με σκοπό την ενίσχυση της πίστης, προξενούν φιλονικίες, όπως είπε ο απόστολος [στα εδάφια 1 Τιμόθεον 1:3, 4]. Με τις έντεχνα σχεδιασμένες ρητορείες τους παροδηγούν τις διάνοιες των απείρων και τους κάνουν δέσμιούς τους, αφού διαστρέφουν τα λόγια του Κυρίου και ερμηνεύουν λανθασμένα όσα λέχτηκαν σωστά».

Οι Γνωστικοί (όρος ο οποίος προέρχεται από τη λέξη γνώσις) ισχυρίζονταν ότι είχαν αποκτήσει ανώτερη γνώση μέσω απόκρυφης αποκάλυψης και καυχιόνταν ότι «διόρθωναν τους αποστόλους». Ο Γνωστικισμός ήταν συνονθύλευμα φιλοσοφίας, εικασιών, ειδωλολατρικού μυστικισμού και αποστατικής Χριστιανοσύνης. Ο Ειρηναίος αρνήθηκε να έχει οποιαδήποτε ανάμειξη σ’ όλα αυτά. Αντίθετα, επιδόθηκε σ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του στην καταπολέμηση των αιρετικών διδασκαλιών. Αναμφίβολα, γνώριζε καλά πόσο αναγκαία ήταν η εφαρμογή της προειδοποίησης του Παύλου: «Βλέπετε μη σας εξαπατήση τις δια της φιλοσοφίας και της ματαίας απάτης, κατά την παράδοσιν των ανθρώπων, κατά τα στοιχεία του κόσμου και ουχί κατά Χριστόν».—Κολοσσαείς 2:8· 1 Τιμόθεον 4:7.

Τα Πρώτα Χρόνια της Ζωής και της Διακονίας του

Λίγα πράγματα είναι γνωστά για τα πρώτα χρόνια της ζωής και την προσωπική ιστορία του Ειρηναίου. Εικάζεται ότι καταγόταν από τη Μικρά Ασία και γεννήθηκε μεταξύ του 120 Κ.Χ. και του 140 Κ.Χ. στη Σμύρνη ή κάπου εκεί κοντά. Όπως επιβεβαιώνει ο ίδιος ο Ειρηναίος, στα πρώτα νεανικά του χρόνια είχε γνωριστεί με τον Πολύκαρπο, έναν επίσκοπο της εκκλησίας της Σμύρνης.

Προφανώς στην περίοδο που διδασκόταν από τον Πολύκαρπο, ο Ειρηναίος γνωρίστηκε με τον Φλωρίνο. Ο Πολύκαρπος ήταν ένας ζωντανός κρίκος με τους αποστόλους. Αυτός εξηγούσε με κάθε λεπτομέρεια τις Γραφές και ενθάρρυνε θερμά την προσκόλληση στις διδασκαλίες του Ιησού Χριστού και των αποστόλων Του. Παρ’ όλο όμως που ο Φλωρίνος είχε λάβει τόσο καλή Γραφική εκπαίδευση, παρασύρθηκε αργότερα από τις διδασκαλίες του Βαλεντίνου, του πιο εξέχοντα ηγέτη του κινήματος των Γνωστικών!

Ο Ειρηναίος ήθελε να επιστρέψει ο Φλωρίνος, που ήταν φίλος του και παλιότερα συναναστρεφόταν μαζί του, στην ορθή Χριστιανική διδασκαλία και να σωθεί από το Βαλεντινιανισμό. Έτσι, ο Ειρηναίος παρακινήθηκε να γράψει μια επιστολή στον Φλωρίνο, στην οποία του έλεγε: «Αυτές οι δοξασίες, Φλωρίνε, . . . δεν προσφέρουν ορθή κατανόηση· αυτές οι δοξασίες δεν είναι σύμφωνες με την εκκλησία και παρασύρουν εκείνους που τις ακολουθούν στη χειρότερη ασέβεια· . . . αυτές τις δοξασίες δεν σου τις δίδαξαν εκείνοι οι πρεσβύτεροι που ήταν πριν από εμάς, και οι οποίοι γνώριζαν τους αποστόλους».

Στην προσπάθειά του να υπενθυμίσει στον Φλωρίνο τη θαυμάσια εκπαίδευση που είχε λάβει κοντά στον διακεκριμένο Πολύκαρπο, ο Ειρηναίος συνέχιζε: «Θυμάμαι τα γεγονότα εκείνης της εποχής . . . κι έτσι μπορώ να πω ακόμα και σε ποιο μέρος συνήθιζε να κάθεται και να κηρύττει ο ευλογημένος Πολύκαρπος . . . Και πόσα έλεγε για τις φιλικές συνομιλίες που είχε με τον Ιωάννη και με τους υπόλοιπους οι οποίοι είχαν δει τον Κύριο· και πώς διηγούνταν λεπτομερώς τα λόγια τους».

Υπενθύμιζε στον Φλωρίνο ότι ο Πολύκαρπος δίδασκε όσα είχε ακούσει «από άτομα που είχαν δει με τα ίδια τους τα μάτια τον Λόγο της ζωής, [και] όλα όσα έλεγε ήταν σε αρμονία με τις Γραφές. Τότε άκουγα κι εγώ αυτά τα πράγματα, που μου πρόσφερε καταδεχτικά το έλεος του Θεού, και τα οποία σημείωσα, όχι σε χαρτί, αλλά στην καρδιά μου· και με τη χάρη του Θεού τα επαναφέρω συνέχεια στη διάνοιά μου με ακρίβεια. Και [όσον αφορά το Βαλεντινιανισμό] μπορώ να βεβαιώσω ενώπιον του Θεού ότι αν ο ευλογημένος και αποστολικός πρεσβύτερος [Πολύκαρπος] άκουγε κάτι σχετικό, θα φώναζε μ’ όλη του τη δύναμη και θα έκλεινε τα αφτιά του . . . Θα έφευγε μακριά από το μέρος όπου, καθιστός ή όρθιος, είχε ακούσει αυτά τα λόγια».

Δεν υπάρχουν αποδείξεις για το αν ο Φλωρίνος ανταποκρίθηκε ποτέ σ’ αυτή τη συγκινητική και δυναμική επιστολή του Ειρηναίου. Αλλά τα λόγια του Ειρηναίου αποκαλύπτουν το γνήσιο ενδιαφέρον του για έναν αγαπημένο φίλο που είχε εγκαταλείψει την οδό της αλήθειας και είχε γίνει αποστάτης.—Παράβαλε 2 Θεσσαλονικείς 2:3, 7-12.

Δεν είναι γνωστό πότε ο Ειρηναίος εγκαταστάθηκε στη Γαλατία (Γαλλία). Το έτος 177 Κ.Χ., υπηρετούσε ως επίσκοπος στην εκκλησία της Λυών. Αναφέρεται ότι η διακονία του εκεί απέφερε πολλούς καρπούς. Στην πραγματικότητα, ο ιστορικός Γρηγόριος Τουρώνης αναφέρει ότι ο Ειρηναίος, μέσα σε λίγο χρόνο, κατάφερε να μεταστρέψει όλους τους κατοίκους της Λυών στο Χριστιανισμό. Όμως χωρίς αμφιβολία, αυτό ήταν υπερβολή.

Κατά των Αιρέσεων

Το κύριο έργο του Ειρηναίου, «Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδώνυμης Γνώσης», ήταν κοινώς γνωστό με την ονομασία «Κατά Αιρέσεων». Διαιρείται σε πέντε βιβλία. Τα δυο πρώτα περιέχουν μια κριτική περιγραφή των δοξασιών των διαφόρων αιρέσεων, ιδιαίτερα της αίρεσης των Βαλεντινιανών. Στα υπόλοιπα τρία βιβλία, ο Ειρηναίος κάνει μια προσπάθεια να αντιτάξει «επιχειρήματα από τις Γραφές».

Στην εισαγωγή του τρίτου βιβλίου του «Κατά Αιρέσεων», ο Ειρηναίος γράφει: «Να έχετε υπόψη λοιπόν όσα είπα στα δυο προηγούμενα βιβλία· και, αν προσθέσετε σ’ αυτά και τούτο το βιβλίο, θα έχετε εκ μέρους μου μια ολοκληρωμένη απάντηση εναντίον όλων των αιρετικών, και θα είστε σε θέση να τους αντιμετωπίσετε με πίστη και θάρρος, υπερασπίζοντας την μια αληθινή και ζωοδότρια πίστη, την οποία παρέλαβε η Εκκλησία από τους αποστόλους και την οποία μεταδίδει στα παιδιά της. Επειδή ο Κύριος των πάντων έδωσε στους αποστόλους του τη δύναμη του ευαγγελίου, και μέσω αυτών μάθαμε κι εμείς την αλήθεια, δηλαδή τη διδασκαλία του Γιου του Θεού—όπως ακριβώς τους είπε ο Κύριος: ‘Εκείνος που ακούει εσάς ακούει εμένα, κι εκείνος που περιφρονεί εσάς περιφρονεί εμένα κι αυτόν που με έστειλε’».

Μολονότι ο Ειρηναίος παραδέχτηκε ότι δεν ήταν καλός συγγραφέας, ήταν αποφασισμένος να εκθέσει όλες τις πλευρές των «κακών διδασκαλιών» του Γνωστικισμού. Παραθέτει και σχολιάζει πολλά εδάφια και προβάλλει πειστικά επιχειρήματα κατά των ‘ψευδοδιδασκάλων’ των ‘καταστρεπτικών αιρέσεων’. (2 Πέτρου 2:1-3, ΚΔΤΚ) Είναι φανερό ότι ο Ειρηναίος δυσκολεύτηκε να συνθέσει το έργο του σε ικανοποιητική μορφή. Γιατί; Επειδή το υλικό που είχε συγκεντρώσει ήταν τεραστίων διαστάσεων.

Είναι ολοφάνερο ότι απαιτήθηκε πολύς κόπος και μελέτη για να έρθει σε ύπαρξη το αποκαλυπτικό έργο του Ειρηναίου. Τα μακροσκελή επιχειρήματά του αποτελούν πλούσια πηγή πληροφόρησης για τις πηγές και τα φαινόμενα του Γνωστικισμού. Τα συγγράμματα του Ειρηναίου συνθέτουν επίσης ένα ανεκτίμητο ευρετήριο μερικών τουλάχιστον Γραφικών απόψεων που διακρατούσαν ακόμα τα άτομα τα οποία ομολογούσαν ότι προσκολλούνταν στο Λόγο του Θεού στο τέλος του δεύτερου αιώνα Κ.Χ.

Επανειλημμένα ο Ειρηναίος υποστηρίζει την πίστη σε «έναν Θεό, τον Πατέρα τον Παντοδύναμο, ο οποίος έκανε τον ουρανό και τη γη και τις θάλασσες και όλα όσα υπάρχουν σ’ αυτές, και σε έναν Χριστό Ιησού, το γιο του Θεού, ο οποίος έγινε σάρκα για τη σωτηρία μας». Αυτά ήταν γεγονότα που αρνούνταν οι Γνωστικοί!

Ο Ειρηναίος έγραψε αναφερόμενος κατά του Δοκητισμού των Γνωστικών (τη διδασκαλία ότι ο Χριστός δεν ήρθε ποτέ με ανθρώπινη μορφή): «Ο Χριστός έπρεπε να είναι άνθρωπος, όπως κι εμείς, αν επρόκειτο να μας απελευθερώσει από τη διαφθορά και να μας κάνει τέλειους. Όπως η αμαρτία και ο θάνατος ήρθαν στον κόσμο μέσω ενός ανθρώπου, έτσι μπορούσαν να εξαλειφθούν νόμιμα και για το δικό μας όφελος μόνο μέσω κάποιου ανθρώπου· όμως σίγουρα αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει από κάποιον που θα ήταν απλώς απόγονος του Αδάμ, ώστε να χρειάζεται και ο ίδιος απολύτρωση, αλλά από ένα δεύτερο Αδάμ, ο οποίος θα γεννιόταν υπερφυσικά, από έναν νέο προπάτορα του γένους μας». (1 Κορινθίους 15:45) Απεναντίας, οι Γνωστικοί ήταν Δυϊστές, πίστευαν ότι τα πνευματικά πράγματα ήταν καλά, αλλά οτιδήποτε αποτελούνταν από ύλη και σάρκα ήταν κακό. Συνεπώς, απέρριπταν τον άνθρωπο Ιησού Χριστό.

Ακόμα, οι Γνωστικοί, με το επιχείρημα ότι καθετί που αποτελούνταν από σάρκα ήταν κακό, απέρριπταν το γάμο και την τεκνοποίηση, υποστηρίζοντας ότι ο Σατανάς ήταν εκείνος που τα θέσπισε. Έφτασαν στο σημείο να αποδώσουν θεϊκή σοφία στο φίδι της Εδέμ! Λόγω αυτών των απόψεων, ο τρόπος ζωής τους ήταν ακραίος, είτε ασκητικός είτε γεμάτος σαρκικές απολαύσεις. Αφού ισχυρίζονταν ότι η σωτηρία έρχεται μόνο μέσω του μυστικιστικού Γνωστικισμού, ή της εσωτερικής γνώσης, δεν άφηναν κανένα περιθώριο για την αλήθεια του Λόγου του Θεού.

Σε αντίθεση μ’ αυτά, στα επιχειρήματα του Ειρηναίου περιλαμβάνεται η πίστη στη Χιλιετία, ενώ υποδηλώνεται κάποια κατανόηση της προοπτικής μελλοντικής ειρηνικής ζωής στη γη. Αυτός αγωνίστηκε να ενώσει τις αυξανόμενες φατρίες της εποχής του, χρησιμοποιώντας τον ισχυρό Λόγο του Θεού. Και σε γενικές γραμμές, έχει μείνει αξέχαστος για την καθαρή σκέψη, την οξεία αντίληψη και την ορθή κρίση του.

Παρ’ όλο που μερικοί θεωρούν ότι ο Ειρηναίος (ο οποίος πέθανε γύρω στο 200 Κ.Χ.) είχε διακρατήσει τις αληθινές δοξασίες της Χριστιανικής πίστης, πρέπει να θυμόμαστε ότι η εποχή του ήταν περίοδος αλλαγών και προειπωμένης αποστασίας. Μερικές φορές τα επιχειρήματά του είναι κάπως αόριστα, ίσως και αντιφατικά. Ωστόσο, τρέφουμε μεγάλη εκτίμηση για τη μαρτυρία ανθρώπων οι οποίοι μίλησαν θαρραλέα υποστηρίζοντας όχι τις παραδόσεις των ανθρώπων αλλά το θεόπνευστο γραπτό Λόγο του Θεού.